#محمد_فضولی، رند دلسوخته
                           
نوشته: #همت_شهبازی

در تاریخ #ادبیات_آذربایجان شاهد شخصیت های ادبی بزرگی هستیم که هرکدام به نحوی به ادبیات و فرهنگ این مرز و بوم کمک کرده، آن را به اوج رسانده اند. یکی از این شخصیت ها، « محمد بن سلیمان » معروف به « مولانا فضولی » از شعرای قرن 10 هجری است. او از معدود شاعرانی است که در شعر، شعرای بعد از خود را تحت تأثیر قرار داده و متاع سخنش دست به دست گشته و جایگاهی برای خود پیدا کرده است. بیشتر آثار او، بخصوص اشعار غنایی اش در بین توده مردم رواج داشته، به طوری که وقتی میرزا مهدی خان استرآبادی کتاب « #مبانی_اللغت » یا « #سنگلاخ» خود را می نوشت ، برای گفته های خود شواهدی از اشعار فضولی می آورد.
دوره ی اواخر تیموری و اوایل صفوی دوره ای است که « در عین حال که با کامیابی های نظامی و سیاسی و با جنگاوری ها و پیروزی های مردانی چون شاه اسماعیل و شاه عباس صفوی همراه بود، با فرمانروایی مردانی لایق و با نفوذ مفسده جویان، پیشوایی فکری و عقلی متعصبان کوته نظر جاهل نیز تقارن داشت » ( 1 )
در چنین دوره ای سلیمان، پدر فضولی که گویا در #تبریز زندگی می کرده به جهت فشارهای اقتصادی و کشت و کشتارهای متعدد دنبال یک سرپناه راحت و بی اغتشاش رفت و به همین لحاظ روی به عراق نهاد.
فضولی احتمالا به سال 900 هجری در شهر « #حله » از شهرهای عراق به دنیا آمد و تحصیلات خود را در همان شهر یا احتمالا در بغداد به اتمام رسانده است. پدر فضولی بنا به گفته ی « #صادقی_بیگ_افشار » صاحب تذکره ی « #مجمع_الخواص » - که به زبان #ترکی_ازبکی نوشته شده – از ایل بیات بوده که یکی از 22 طایفه مهاجر ترکان #اوغوز می‌باشد. بنابراین عقیده کسانی چون « #سام_میرزا » که می نویسد : «فضولی از دارالسلام بغداد است و از آن شهر شاعری بهتر از او پیدا نشده» ( 2 ) مردود است. چرا که فضولی در دیوانش بغداد را دیار غربت می نامد.
اما سبب اشتهار او را به «فضولی» بهتر است از زبان خود شاعر در مقدمه #دیوان_فارسی اش بشنویم :
«در ابتدای شروع نظم هرچند روزی دل بر تخلصی می نهادم و بعد از مدتی به واسطه ظهور شریکی به تخلص دیگر تغبیر می دادم. آخرالامر معلوم  شد  که یارانی که پیش از من بوده اند تخلص ها را بیش از معانی ربوده اند ».  ( 3 )
استاد « #برتلس» خاورشناس روسی، او را از « #حروفیان» دانسته است. لیکن در اشعار او نشانی از عقاید و افکار #حروفیان دیده نمی شود:

مشو قانع به صوت و حرف ، کسب فیض معنی کن
که داود از نبوت می کند  دعوی نه  ز الحانش

شاید این نظر از آنجا ناشی شده باشد که استادِ فضولی ، یعنی « #ملک_الشعرا_حبیبی » - که از استادان مسلم #شعر_ترکی بوده و دیوان او توسط « م. ساوالان » چاپ شده است و تأثیر او را در اشعار ترکی #شاه_اسماعیل_ختایی و خود فضولی می توان مشاهده کرد - یکی از شاعران حروفی بوده و به همین لحاظ فضولی را هم تالی استاد خود معرفی کرده باشند. « #عهدی_بغدادی» که با فضولی معاشرت داشته در #تذکره خود می نویسد: «فضولی اهل طریقت بوده است اما این تذکره نویس به طور صریح بازگو نمی کند که فضولی به کدام طریقت پایبند بوده است» ( 4 ).

#آثار_فضولی به سه #زبان ترکی آذربایجانی، فارسی و عربی است که به معرفی مختصر آنها می پردازیم:...


# # #

ادامه #مقاله را در #لینک زیر بخوانید. در اینجا فقط به ذکر #منابع مورد استفاده می‌پردازم:

http://dusharge.blogfa.com/post/53

  #منابع: _
1. تاریخ ادبیات در ایران ، ذبیح الله صفا ، ج 5 بخش 1 ص 5

2. رک : تحفه سامی ، سام میرزا ، تصحیح همایونفر ، صص 246- 245

3. دیوان فارسی فضولی ،  تصحیح حسیبه مازی اوغلی ، مقدمه ، آنکارا 1962 (  تمامی شواهد فارسی از این نسخه است )

4. نشریه دانشکده ادبیات تبریز ، سال 2 ، ش اول و دوم ، ترجمه مرحوم دکتر خیامپور

5. آذربایجان ادبیات تاریخی ( تاریخ ادبیات آذربایجان ) ،  گرد آورندگان :  م . عارف ،  م . ابراهیموف ، باکو 1960

۶. مجله « #ارمغان » ، سال 1309 ، شماره 11 ( متن کامل #سفرنامه_روح در این شماره چاپ شده )

۷. فضولی نین سئچیلمیش اثرلری ( آثار برگزیده فضولی ) ، به اهتمام : آزاده رستمووا ، جلد اول ، باکو 1988

۸. نشریه دانشکده ادبیات تبریز ، سال 2 ، ش  1و 2 ترجمه دکتر خیامپور.


#مقاله اولين بار بصورت #کنفرانس_دانشجویی در سال ۱۳۷۳ و سپس در روزنامه « #مهد_آزادی»، شماره های 531، 533 و 539، دوره چهارم ، سال چهل و پنجم  ( آبان 1373) چاپ شد.

https://telegram.me/dusharge

#دیوان_تصحیحی، #نسیمی و ایکی جهان
 
#همت_شهبازی
 
#کلاسیک متن‌لری آراشدیریب تصحیح ائده‌رک، الیازما سیستئمیندن بو گونکو تایپ ائتمه‌ متنینه گتیرمکده بؤیوک و اذیت چکیجی بیر ایش‌دیر. بونون ان چتین یئری #نسخه‌بدل آراشدیرمادیر. نسخه‌بدل‌لری قارشی قارشییا قویوب هانسی واریانتین دوغرو یانلیش اولماسی دیوان مصححی‌نین ان حساس ایش‌لریندن حساب اولونور. بونا قاتلاشان مصحح، همی الینده اساس گؤتوردویو متنی نظره آلیر همی ده باشقا نسخه‌لری. او، باشقا نسخه‌لری اساس نسخه ایله توتوشدوردوقدا بیر آندا نئچه بیر سیرا مقصدیؤنلو ایش‌لر ده گؤرور. تاسوفله ایندییه‌دک چاپ اولان #تورکجه_دیوان مصحح‌لری بو اساسی، اؤز ایش‌لرینده یوروتمکدن چکینیرلر.

بو حاقدا بوگونه‌جک #علمی اساسدا چاپ اولان تورکجه دیوان‌لار سیراسیندا، سایین #رسول_اسماعیل‌زاده‌نین، #شاه_اسماعیل_ختایی دیوانی‌نین (۱۳۸۰) چاپی‌دیر. او بو اثرده اساس گؤتوردویو نسخه ایله بیرگه نئچه نسخه‌بدل‌لری ده نظره آلاراق کلمه، عبارت و یا بیت فرقلرینی هر صفحه‌نین آلتیندا ایضاح ائتمیشدیر. بونلاری دئمکدن، مقصدیمی باشقا بیر شئیه یؤنلتمکدیر. بو گونلرده #نسیمی‌نین «منده سیغار ایکی جهان من بو جهانه سیغمازام» بیتی‌نین دوغرو یانلیش واریانتی حاقدا ایکی باخیش ایزله‌دیم. هر ایکی باخیشدا اونون دوغرو واریانتی «منده سیغاریکن» اولدوغونو وورغولامیشلار:
 
1.بیرینجی باخیش سایین #ایواز_طاهایا عایددیر. یازیچی « #شعر_وارلیغین_ائوی‌دیر» (صص 39-42) کیتابیندان بیر بؤلوم گتیرمکله شعرین رقصه بنزری اولدوغونو تحلیل ائدرکن بو بئیته ده اشاره ائدیر. سونرا بیته بیر ایضاح دا #تلگرام_کانالیندا آرتیریر. (قئید ائدیرم بو ایضاح کیتابدا یوخدور). ایضاح بئله‌دیر:

«عمادالدین نسیمی‌نین بو مصراعسینداکی «ایکی» سؤزو بعضی الیازما نسخه‌لرینده عینی بیچیمده یازیلدیغینا باخمایاراق، بیرایکی نسخه‌ده «ایکن» کیمی قئید ائدیلمیشدیر. نسیمی‌نین بیر نئچه غزلده ایکی جهان تعبیرینی قوللاندیغینا باخمایاراق «سیغاریکن» واریانتی داها #آخیجی، داها #منطیقی گؤزه چارپیر. یوخسا ایکینجی مصراع «من بو ایکی جهانا سیغمازام» کیمی بیر آنلام داشیمالی ایدی».
 
قئید ائدیرم کی ایندییه‌جک چاپ اولان دیوانلاردا «ایکی» کلمه‌سی چاپ اولوبدور. اونلارا اشاره ائدیرم:
 
#حمید_آراسلی، باکی 2004،
#عراق_چاپی باکی 1987،
#دکتر_صدیق چاپی تبریز 1387،
#دکتر_حسین_آیان چاپی ، تورکیه 1990.

بونلاری نظره آلاراق یازار بعضی نسخه‌لرده «سیغاریکن» گلدیینه اشاره ائتدیینده هانسی چاپلاری نظره آلدیغی بللی دئییل.
 
2. ایکینجی باخیش شخصی تلگرام کانالیندا یاییلان سایین #خسرو_باریشان جنابلارینا عایددیر. بئله‌جه:
«منیم آراشدیرمالاریم سونوجو و #شاعیرلیک_بیلینجیمه گؤره «عمادالدین نسیمی»نین بو شعری‌نین ایلک بئیتی‌نین ایلک مصراعسی بئله اولاجاقدیر:
«منده سیغار ایکن جهان من بو جهانه سیغمازام»
 
هر ایکی باخیشدا #نسخه‌لره اساسلانمادان #شاعیرلیک و یا خود #ذوق‌لرینه استناد ائده‌رک «سیغاریکن» واریانتینی قبول ائدیرلر. ایوازبی «داها #آخیجی، داها #منطقی» ایفاده‌سی ایله، خسرو بی ده « #شاعیرلیک_بیلینجی» ایفاده‌سی ایله. بئله بیر ایشی بیز #دیوان_اوخونوشو آدلاندیریریق. بونون اؤرنه‌یی #احمد_شاملونون دیوان حافظ چاپی‌دیر. بوتون نسخه‌لری و نسخه‌لرده دیوان شاعیری‌نین شعر دوزومونه سایغی‌سیزلیق ائده‌رک اؤز ذوقو ایله کلمه، عباره و یا بیت‌لرین یئرینی دَییشدیره‌رک گؤیلو ایسته‌دییی یئرده گتیرمک، نهایتده ایشین اونودولماسینا سبب اولاجاقدیر. عینی ایله شاملونون ایشی کیمی.
 
هر ایکی #یازاریمیز اؤزلریندن اؤنجه بو حاقدا سؤیله‌نیلن #فیکیرلره اشاره ائتمه‌دن، بو #تاپینتینی اؤزلرینه عاید و مخصوص اولدوغونو بیر نوعو وورغولاییرلار.
 
حال بو کی #عیسی_حبیب‌بیلی‌نین «جهانا سیغمایان شاعیر» (آوانقارد نت، انترنت) مقاله‌سینه استنادا، واختی ایله #بختیار_واهابزاده، اوندان علاوه نئچه ایل اؤنجه #گونتای_بی_جوانشیر بیر یازیسیندا و #علیار_صفرلی ایله دارتیشمادا دا (آزادلیق رادیوسو، یانوار 2015) بو فیکری ایره‌لی سورموشدور.
#ادبی_تدقیقاتدا باشقالاری‌نین حاققینی اؤده‌مک، هئچ بیر یازار و تدقیقاتچی‌نین قیمتینی آشاغیلاماز، اوسته‌لیک اونون نه قدر آراشدیرمادا دقیق، باشقالاری‌نین نظرینه قیمت وئردیینی، همی ده #اخلاقی چرچیوه‌لره ایناندیغینی، بونلاردان علاوه نه قدر #علمی بیر آدام اولماسینا اوخوجو طرفیندن امضا آتاجاغینی و اونونلا آراشدیریجی آراسیندا #صمیمی‌لیک یاراتماغا امکان یاراداجاغینی اورتایا قویاجاقدیر.
 
#موغان ، ۹۸۰۶۰۲۴


https://telegram.me/dusharge

قایناقلار:
عیسی حبیب‌بیلی
http://www.avanqard.net/index.php?action=static_detail&static_id=59037


گونتای جوانشیر:
https://www.azadliq.org/a/24781598.html