Էրդողանը համաժողովի ելույթում հատուկ շեշտադրում է արել, այսպես կոչված, «Զանգեզուրի միջանցքին», որը ըստ նրա հանդիսանալու է թյուրքական աշխարհի միացման կարևոր կետը և կարևորել այդ գործում Ադրբեջանի դերը:

Խաղաղության խաչմերուկը դառնալու է թյուքական մայրուղի:

թուքագետ, պ.գ.թ. Մհեր Աբրահամյան | @mherab

Թուրքիայի գլխավոր ընդդիմադիր կուսակցությունը` CHP-ն ունի նոր ղեկավար: Պարտության խորհրդանիշ Քեմալ Քըլըչդարօղլուին քեմալական կուսակցության նախագահի պաշտոնում կփոխարինի Օզգյուր Օզելը:
Բոլոր քաղաքական ճակատամարտերում պարտված Քըլըչդարօղլուն հավանաբար աստիճանաբար կհեռաանա քաղաքականությունից, իսկ իր ղեկավարած ուժը նոր մեկնարկի հնարավորություն կստանա:

Մեզ համար մեծ փոփոխություն չէ, քանի որ կուսակցությունը Հայաստանի ու հայության հարցերում գրեթե ոչնչով չի տարբերվում իշխող AKP-ից: Սակայն մեզ համար, թերևս, ուսանելի է այն, որ նույնիսկ կուսակցության մակարդակում պարտության խորհրդանիշները հեռանում են:

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Ադրբեջանական սոցցանցերում տարածվում է այս լուսանկարը, որում երևում են օկուպացված Արցախի մայրաքաղաք Ստեփանակերտի գլխավոր հրապարակը, այնտեղ մի քանի օրից անցկացվելիք «ռազմական շքերթի» մասնակիցները և ադրբեջանցի զինվորի ձեռքը, որը ցույց է տալիս պանթյուրքիստական ազգայնամոլական «գորշ գայլերի» նշանը։
Թուրքական ազգայնամոլությունը չնկատելը և այն չչեզոքացնելը հանցագործություն է և հետագա սպառնալիքների երաշխիք։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Տեսանյութում երևում է, թե ինչպես է երեկ թուրքական ռադիկալ իսլամիստների մի մեծ խումբ հարձակվել Թուրքիայի Ինջիրլիք քաղաքի մոտ գտնվող ԱՄՆ ռազմաբազայի վրա։ Հարձակումը կատարվել է ԱՄՆ պետքարտուղար Է. Բլինքենի՝ Թուրքիայի այցից ժամեր առաջ։ Ուստի հարձակումը, որը կազմակերպվել էր մերձիշխանական IHH միության կողմից, կարելի է դիտարկել որպես սպասվող թուրք-ամերիկյան բարդ բանակցությունների մի մաս։
Անկախ ամենից՝ Թուրքիան շարունակում է մնալ ԱՄՆ ամենաբարդ, բայց գլխավոր և միակ դաշնակիցը Մերձավոր Արևելքում։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Ադրբեջանի արտգործնախարարությունը այսօր վերջնագրային տեսքով նորից պահանջել է այսպես կոչված «անկլավները»՝ ՀՀ Տավուշի, Արարատի ու Վայոց Ձորի մարզերի մի շարք կարևորագույն տարածքներ. «Հայաստանը նաեւ Ադրբեջանին չի հանձնել 8 ադրբեջանական գյուղեր, որոնք մինչ այժմ օկուպացիայի մեջ են»։
Անակնկալ չէ, միանգամայն սպասելի է։ Իսկ բոլոր մտքերն ու հույսերը, որ Ադրբեջանը մեզ դրանց դիմաց որևէ տարածք է տալու, մեղմ ասած՝ մանկամտություն են։
Ավելին ասեմ, որքան հասկանում եմ՝ սեպտեմբերին Բաքվից Երևան ուղարկված «խաղաղության պահմանագրի» Ադրբեջանի պաշտոնական առաջարկը ներառում է ոչ միայն այս բնակավայրերի՝ թուրքերին հանձնելու ժամկետները, այլևս Սյունիքում և մի շարք այլ մարզերում ադրբեջանցիների բնակեցման նախապայմանները։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Երեկ որպես հրավիրյալ բանախոս ելույթ ունեցա Ֆրանսիայի ամենամեծ՝ Մարսելի համալսարանում (L'Université d'Aix-Marseille)։ 1409 թվականին հիմնադրված այս համալսարանի արաբա-մուսուլմանական հետազոտությունների կենտրոնի կազմակերպած գիտաժողովը նվիրված էր Արցախյան վերջին պատերազմների արդյունքներին։
Զեկույցս գերազանցապես անդրադառնում էր Հայաստանի շուրջ տիրող աշխարհաքաղաքական իրադրությանը։
Զեկույցիս սկզբում նշել եմ հետևյալ.

«Իմ այս ելույթին զուգահեռ օկուպացված Ստեփանակերտում Ադրբեջանը ռազմական շքերթ է իրականացնում։ Ներկայումս լռելը և չպայքարելը նշանակում է ոչ միայն զրկել ինքներս մեզ ազգային երազանքից, այլև ճանապարհ է բացում նոր կորուստների»։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Հայկական իրականությունում (Հայաստանում և Սփյուռքում) վերջին շրջանում ակտիվորեն տարածվում է այն թեզը, որ «իրականում Հայաստանի ու Թուրքիայի մեջ ոչ մի էական խնդիր չկա։ Առկա կոնֆլիկտի պատճառը
ա) հայերի ունեցած ծավալապաշտությունն է դեպի թուրքերի տարածք և
բ) արտաքին ուժերի (հատկապես՝ Ռուսաստանի) խառնակչությունը։

Նման պնդումները առաջիկա ամիսներին լինելու են էլ ավելի հաճախակի։
Հայ-թուրքական հակամարտության այսպիսի մեկնաբանությունը ոչ միայն հակագիտական է և հակասում է իրականությանը, այլև հեշտ ապացուցելի է հակառակը։
Եվ այս մասին շուտով ավելի հանգամանալից կգրեմ։
Մինչ այդ մի օրինակ այն բանի, որ տարածաշրջանում թուրքական ծավալապաշտությունն ուղղված է բոլորի դեմ, այլ ոչ թե միայն հայերի (ինչը վերոնշյալ հիմնավորման առանցքային «փաստերից է»)։
Այսպես, եթե օկուպացված հայկական Շուշին հայտարարվել է Թյուրքական աշխարհի մշակութային մայրաքաղաք, ապա Ադրբեջանի պետությունում ապրող ամենամեծ տեղաբնիկ ժողովուրդներից մեկը՝ իրանալեզու թալիշների գլխավոր կենտրոններից Լենքորանը այս տարի հայտարարվել է Թյուրքական աշխարհի երիտասարդական մայրաքաղաք։ Ադրբեջանը Թուրքիայի հետ միասին անում է ամեն բան, որպեսզի լիարժեք ասիմիլացնի տարածաշրջանի բոլոր բնիկ՝ ոչ թյուրքական ժողովուրդներին կամ դրանց մղի դուրս։
Այլ կերպ ասած՝ թյուրքական ծալավապաշտությունը ոչ թե բխում է այս կամ այն ժողովրդի՝ թուրքերի հանդեպ տածած վերաբերմունքից, այլ Թուրքիայի և վերջինիս կցորդ Ադրբեջանի՝ մեր տարածաշրջանում ունեցած աշխարհաքաղաքական բնական մղումներից։
Իսկ այդ մղումներին ընդառաջ ցանկացած զիջումը ավելի անխուսափելի է դարձնում հաջորդ զիջման պարտադրանքը։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը այս րոպեներին հանդես է գալիս Պաղեստին-իսրայելական պատերազմի վերաբերյալ հերթական ելույթով.

«Իսրայելը ահաբեկչական պետություն է»։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Էրդողանի նույն ելույթից.

«Հայաստանը Ղարաբաղի պատերազմով իր դասը ստացավ, նստեց տեղը։ Հիմա էլ Իսրայելի ղեկավարներն են նման հիմարություններ փորձում անել»։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Թուրքիան շարունակում է ակտիվորեն զարգացնել «1 ազգ, 3 պետություն» (Tek Millet, Üç Devlet) հայեցակարգը, որը ենթադրում է Ադրբեջանի և Կիպրոսի գրավված հատվածում ստեղծված «Հյուսիսային Կիպրոսի» ինտեգրում Թուրքիայի հետ։
Այս հայցեկարգի շրջանակներում երեկ Կիպրոսում ստորագրվել է 3 երկրների իշխող կուսակցությունների միջև համագործակցության հուշագիր։
Փաստացի՝ Հյուսիսային Կիպրոսը ի սկզբանե էլ Թուրքիայի նահանգներից մեկն էր, և շարունակում է այդպիսին լինել։ Այս պահին ընթանում է Ադրբեջանի և Թուրքիայի պետական ինստիտուտների ինտեգրացիա (առաջին հերթին՝ Զինված ուժերում)։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

⚡️Թուրքական խորհրդարանը հաստատեց Ադրբեջանի տարածքում Թուրքիայի զինված ուժերի գտնվելու ժամկետը երկրաձգելու որոշումը: Թուրքիայի բանակը պաշտոնապես իրավունք ունի մնալու Ադրբեջանում առնվազն ևս մեկ տարի` մինչև 2024 թ. նոյեմբերի 17-ը:

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Թուրքիայում 2007 թ. հունվարին սպանված հայազգի լրագրող Հրանտ Դինքին սպանած թուրք ազգայնականա Օգյուն Սամասթի բանտարկությունը փոխվել է պայմանական բանտարկության։ Փաստացի այսօրվանից նա ազատության մեջ է։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Հունական օդանավակայաններում մինչև օրս դեպի Ստամբուլ թռիչքները նշվում են Կոստանդնուպոլիս տարբերակով:
Քանի կա հիշողությունը, դեռ ամեն ինչ կորած չէ:

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Կարդացի ամերիկյան հեղինակավոր Foreign Affairs ամսագրի վերջին հոդվածը Ուկրաինայում հաղթանակի ռազմավարության փոփոխության մասին։

Եթե հետևում եք աշխարհաքաղաքական բախման ուկրաինական թատերաբեմին, որը զուգահեռ ընթանում է մեր՝ հարավկովկասյանին, ապա նկատած կլինեք, որ վերջին շաբաթներին Արևմուտքը փորձում է համոզել Ուկրաինային, որ ժամանակն է հրաժարվել ռազմական ճանապարհով Ռուսաստանի դեմ պայքարից, քանի որ այդ պայքարում հաղթելու շանսերը մոտ են զրոյին։ Փոխարենը առաջարկվում է անցնել քաղաքական-դիվանագիտականի, որը թույլ կտա պահել Ուկրաինայի մնացած մասը։
Այս առաջարկները հնչում են թե՛ հեղինակավոր պարբերականների էջերից, թե՛ նաև քաղաքական բարձրաստիճան գործիչների բերանից։ Ամեն բան հուշում է, որ առաջիկա ամիսներին պատերազմը կարող է դադարել։ Դա կարևոր է մեզ համար, որովհետև մեծ է հավանականությունը, որ դրանից հետո աշխարհաքաղաքական բախումների գլխավոր թատերաբեմը դառնալու է Հարավային Կովկասը՝ դրանից բխող բոլոր հետևանքներով։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Նախիջևանի ուղղությամբ Ադրբեջանի զինված ուժերը կրակ են բացել մեր դիրքերի ուղղությամբ։ Արդյունքում՝ մենք մեկ վիրավոր ունենք։
Գրեթե այդ նույն րոպեներին ՀՀ դե-ֆակտո վարչապետը պատմում էր այն մասին, որ «Ադրբեջանի հետ եկել ենք համաձայնության»։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

​ՑԻՑԵՐՈՆԸ ԵՎ ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՍԱՀՄԱՆԻ ԲԱՑՈՒՄԸ

«...Կա՞ արդյոք ավելի պարսավելի բան, քան թեթևամիտ դատողությունը։ Եվ կա արդյո՞ք ավելի թեթևամիտ բան, որ այդչափ արժանի չէ ամրության և մնայունության, քան ունենալ սխալ պատկերացումներ կամ էլ, առանց դույզն ինչ տատանվելու, պաշտպանել այն, ինչ ընկալվել և իմացվել է ոչ բավարար հուսալիությամբ»։ (Ցիցերոն, «Աստվածների բնությունը», մ.թ.ա. I դար)

Ցիցերոնի այս խոսքը կիրառելի է նաև մեր օրերի համար. մասնագետ չհանդիսացող որքա՜ն մարդ է թեթևամտորեն ու միաժամանակ հաստատակամությամբ պնդումներ անում ամենաբարդ հարցերի մասին՝ քաղաքականությունից մինչև գիտություն, փիլիսոփայությունից մինչև տնտեսություն։ Մինչդեռ իրականությունը բոլորովին այլ է։
Ահա մի այդպիսի օրինակ։
Ոմն պաշտոնյա (տե՛ս կից) պնդում է, որ հայ-թուրքական սահմանի բացումից կան բացասական կողմեր, դրանք ուսումնասիրվում են, բայց միևնույն է վստահ է, որ «բաց սահմանը ավելի լավ է, քան փակը»։ Այստեղ խնդիրն այն չէ, որ եթե որևէ հետազոտության ղեկավարը ի սկզբանե նշում է, որ սահմանի բացումը դրական է, ուրեմն դժվար թե հետազոտությունը հակառակն ապացուցի։ Ավելի զավեշտալին այն է, որ որոշումների կայացումից հետո է արվում ուսումնասիրություն, թե այդ որոշումն ինչ հետևանք կունենա։ Որովհետև եթե ամենաբարձր մակարդակով հայտարարվում է, որ բացվելու է սահմանը ու դրա համար արվում է նախապատրաստական աշխատանք (Մարգարայի անցակետի հապշտապ կառուցումը), ապա էլ հետազոտության կարիք չկա, այն ոչինչ չի փոխի։
Նորմալ պետությունում կլիներ հակառակ հերթականությունը՝ հետազոտություն, ապա դրա հիման վրա որոշում (դա կոչվում է evidence-based policy)։
Բայց ունենք այն, ինչ ունենք։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Նկարում Իրանի նախկին վարչապետ Մոհամմադ Մոսադեղն է։ 1953 թ. Իրանում տեղի ունեցավ հեղաշրջում, որի արդյունքում Մոսադեղը հրաժարական տվեց և հայտնվեց բանտում։
Այս դեպքերից շուրջ 70 տարի անց՝ 2023 թ. աշնանը միայն առաջին անգամ ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական գործակալությունը (CIA) պաշտոնապես հաստատեց, որ Մոսադեղի տապալման գործողությունը կազմակերպվել և համակարգվել է ԱՄՆ և Մեծ Բրիտանիայի կողմից՝ այդպիսով նպատակ ունենալով պաշտպանել սեփական շահերը Իրանում։
Պետք է իմանալ, որ ԱՄՆ նմանատիպ հեղաշրջումներ է կազմակերպել նաև Գվատեմալայում (1954 թ.), Ինդոնեզիայում (1965 թ.), Չիլիում (1973 թ.)։
Սրանք միայն այն երկրներն են, որոնք կարելի է ասել, հաստատված են։ Իսկ թե որքան այլ երկրներում իշխանափոխությանն են մասնակցել ԱՄՆ հատուկ ծառայությունները, մնում է միայն ենթադրել։ Մինչև մի քանի տասնամյակ անց դրանք ևս կբացահայտվեն։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

ԱՄՆ Միջազգային կրոնական ազատության հանձնաժողովը (USCIRF` պետական դաշնային մարմին է) նոր զեկույց է հրապարակել, որն անդրադառնում է Թուրքիայում կրոնական իրադրությանը։ Մասնավորապես, այն նվիրված է Թուրքիայում կրոնական կազմակերպություններին պատկանող սեփականության վիճակին։
Զեկույցը հետաքրքրական է, քանի որ ներկայացնում է նաև հայկական եկեղեցական գույքի մասին կարևոր վիճակագրություն։
Այսպես, 2003-2022 թթ. ընթացքում Թուրքիայում հարձակումների ենթարկված կրոնական գույքի պատկանելիության առումով հայկականը երրորդ տեղում է (ընդհանուր առմամբ գրանցված 34 դեպք)։ Հայկականից զատ ավելի շատ է տուժել միայն ալևիներին ու բողոքականներին պատկանող գույքը։ Հայկական եկեղեցական գույքի վրա հարձակումների մի մասը տեղի է ունեցել վերջին տարիներին։ Դրա պատճառների մասին ես գրել եմ «Ատելության խոսքի դասական թիրախները» գրքում, որը կարող եք գտնել այստեղ։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Բրիտանիայի պետնախարար Լեո Դոկերթի.
«Առանց Ադրբեջան Եվրոպայում չի լինի խաղաղություն և անվտանգություն»։
Բրիտանական քաղաքականությունը մեր տարածաշրջանում առավել հստակներից է՝ աներկվա պրոթուրքական։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman

Թուրքիայի իշխող՝ Արդարություն և զարգացում կուսակցության խոսնակ Օմեր Չելիքը երեկ իր ելույթում նշել է, որ ժամանակին ԱՄՆ սպառնացել է Թուրքիային, որ եթե Թուրքիան շարունակի աջակցել Ադրբեջանին Արցախի դեմ, ապա կզրկվի ամերիկյան F-16 և F-35 կործանիչներից։ Այս հանգամանքը «շանտաժ» որակող Չելիքը չի նշում, որ Թուրքիան ոչ միայն չի տրվել այդ սպառնալիքին, այլև կործանիչների թեման էլ որևէ կերպ չի փակվել և Թուրքիան գնման գործընթացը շարունակում է։
Այս հոլովակը այն մարդկանց համար է, որոնց թվում է, որ Թուրքիայի՝ մեր պետության հանդեպ ունեցած ծավալապաշտական նկրտումների դեմ յոթ սարից այն կողմ գտնվող պետություններ, որոնք նաև Թուրքիայի դաշնակիցն են, իրական քայլեր են անելու։ 1991-2020 թթ. Թուրքիային զսպող միակ իրական գործոնը Հայկական բանակն էր և դրա միջոցով ձևավորված անվտանգային միջավայրը։ Այսօր էլ է հնարավոր դա վերականգնել, և հենց այդ պատճառով են Թուրքիան և Ադրբեջան ձգտում ամեն գնով թույլ չտալ հայկական բանակի վերականգնումը։

պ.գ.թ., թյուրքագետ Վարուժան Գեղամյան | @varuzhandragoman