وقت‌دزدی

خیلی وقت‌ها یادداشت‌نویسی بهانه‌یی‌ست برای استفاده از نقل‌قول‌های محبوبم. شاید اصلن به عشق نقل‌قول‌هاست که ذوق نوشتنم گُل می‌کند. باری، دنبال نقل‌قولی بودم تا جرقه‌ی نوشتن یادداشتی برای دوستانی باشد که از کمبود زمان برای مطالعه نالانند که این حرف ارنست یونگر، شاعر و فیلسوف آلمانی، به چشمم خورد:

«❜من وقت مطالعه ندارم.❛ در این‌صورت، صحبت از فرد پُرمشغله‌یی است که هرگز نامش را نمی‌توان "خواننده" گذاشت. چون‌که‌ یکی از صفات مشخصه‌ی خواننده‌ی حقیقی این است که همیشه وقت مطالعه داشته باشد ولو اینکه این وقت را بدزدد. همچنان‌که عاشق، همیشه برای معشوق خود وقت دارد ولو اینکه بقیه‌ی کارها را به‌دست اهمال بسپارد.*»

بله، وقت‌دزدی چاره‌ی کار ماست. اما وقت را چگونه باید دزدید؟ مثلن همین حالا که خواندن این‌ یادداشت را تمام می‌کنید، بدک نیست کتابی را بردارید و یکی دو صفحه از آن بخوانید.
وقت‌دزدی برای مطالعه یعنی پایمال‌نکردن خرده‌وقت‌هایی که لابه‌لای کارهای روزمره صرف بیهوده‌گردی در شبکه‌های اجتماعی و... می‌شود.

شاهین کلانتری


*کتاب هفته ۴۸، مهر ۱۳۴۱

#تردیدار #یادداشت_روز
ShahinKalantari.com
@Tardidar @ShahinKalantari

ضد بدیهیات

یادگیری چه زمانی هیجان‌انگیز می‌شود؟ اینکه چیزی در تآیید دانسته‌هایت بخوانی؟ مثلن بخوانی محققان فلان دانشگان کشف کرده‌اند که شادی واقعی بیش از هر چیز وابسته به روابط بین‌فردی است و بعد بگویی ❜به‌به، چیزی که همیشه حس می‌کردم، با تحقیق و آزمایش هم ثابت شد❛؛ یا نه، چیزی بخوانی کاملن برخلاف باور فعلی‌ات. انتخاب من دومی است. دومی، حتا اگر بسیار آزارهنده و چالش‌برانگیز هم باشد، مفیدتر است، چرا که گوشه‌ی ناشناخته‌یی از دنیا را بر ما می‌نمایاند.

باری، امروز حرفی از زنده‌نام کورش صفوی خواندم که موضوع آن «زبان و سیاست» است و تأثیر مناسبات سیاسی تاریخ بر زبان. شاید همین سخن کوتاه بتواند ذهن ما را نسبت به شیوه‌های رایج نگارش دستور زبان وادار به بازاندیشی کند:

«ما هیچوقت مستعمره‌ی جایی نبودیم، ولی دستور سنتی‌مان همانی است که به تقلید از همین دستورهای اروپایی نوشته شده است. حالا جالب‌ترین بخش ماجرا را برایتان تعریف می‌کنم. ببینید؛ در زبان فارسی اسم و صفت و قید، سه جزء کاملاً تمایز از هم نیستند؛ مثلاً من می‌توانم «خوب» را در سه جمله‌ی «از این خوب‌ها سه کیلو به من بده»، «پسرش بچه‌ی خوبی است»، و «همسایه‌اش خوب حرف می‌زند» در جایگاه اسم، صفت،‌ و قید به کار ببرم. حالا تکلیف چیست؟ برایمان بدیهی شده که اسم، صفت، و قید از هم متمایزند. بنابراین مجبوریم چاره‌ای بتراشیم. مثلاً از اصطلاحاتی مثل «صفت جانشین اسم»، «قید مشترک» و غیره بهره بگیریم...
…فرض کنید، دنیا به شکلی تحول می‌یافت که ما به جای دستورنامه‌ی دیونوسیوس تراکس، الگوی دستورنویسی‌مان، مثلاً سنت چینیان بود. آن‌وقت، دیگر در دستورهایمان با بدیهیاتی نظیر اسم و صفت و غیره سروکار نداشتیم. منظورم را متوجه می‌شوید؟ اینها مواردی‌اند که به تدریج برایمان به بدیهیات مبدل شده‌اند،‌ آن هم به دلیل شرایط تاریخی‌ای که پدید آمده است.*»

یادگیری حقیقی، بدیهیات ما را به چالش می‌کشد.

شاهین کلانتری


*از کتاب «نوشته‌های پراکنده | دفتر هفتم: دوازده گفتگو»،‌نشر علمی

#تردیدار #یادداشت_روز
ShahinKalantari.com
@Tardidar @ShahinKalantari

گزینه‌ی پیش‌فرض نویسنده

گاهی نامه‌های کوچکی برای کوشان* می‌نویسم و می‌اندازم توی جعبه‌یی چوبی. این یکی از آن نامه‌هاست:

کوشان عزیز

نوشتن را هم به یکی از بهانه‌ی سرزنش خودت تبدیل نکن.
تو می‌توانی به خاطر اهمال در هر کاری خودت را سرزنش کنی اما نوشتن را هم‌سنگ کارهای دیگر ندان.
بگذار نوشتن جایی باشد برای تسکین دردها، نه اینکه خودش هم بشود یکی از دردها.

نوشتن را گزینه‌ی پیش‌فرض خودت کن.
پس و پس از هر کاری چند سطر بنویس، در لحظه‌های پریشانی بنویس. در اوقات انتظار بنویس. پس از بیداری، پیش از خواب بنویس.
هر چیزی که همین دم در سرت می‌گذرد بنویس.

تبدیل نوشتن به گزینه‌ی پیش‌فرض ذهن، نوشتن را از حاشیه به متن زندگی تو میاورد.
دور نیست روزی که می‌‌بینی نه‌تنها برای نوشتن تنبلی نمی‌کنی بلکه با نوشتن بر اهمال در انجام سایر کارها هم غلبه می‌کنی.

 شاهین کلانتری


*کوشان نامی‌ست که برای ذهنم برگزیده‌ام، ماجرای‌ نام‌گذاری ذهن بماند برای بعد.

#تردیدار #یادداشت_روز
ShahinKalantari.com
@Tardidar @ShahinKalantari

کلمه‌یی برای تمام عمر

برخی فرض‌ها که بنا را بر نوعی محدودیت می‌گذارند، در شکل‌گیری ایده‌های خلاقانه مؤثرند. برای مثال، در وبینار اخیر اهل نوشتن پیشنهاد کردم:

فرض کنید تا پایان عمر باید جمله‌هایتان را فقط با یک واژه‌ی خاص شروع کنید، نه هیچ واژه‌ی دیگری.

«من»، «از»، «برای»، «عشق»، «زندگی»، «باید» و «تا» بخشی از پاسخ‌ها بودند.

سپس هر کسی با کلمه‌ی برگزیده‌ی خود چند جمله نوشت.
من که «از»‌ را برگزیده بودم نوشتم:‌

«از وقتی لذت واقعی نوشتن را تجربه کردم که هر روز، حداقل یک ساعت، بی‌وقفه نوشتم.»
«از چیزهایی که بیزارم بهانه‌یی می‌سازم برای نوشتن.»
«از اولش هم می‌دانستم که یک روز معلم می‌شوم.»

یکی دو نفر از دوستان، بعد از تمرین گفتند چنین محدودیتی در بلندمدت تحمل‌ناپذیر است، بسیاری هم از این گفتند که این کار سبب شده تمرکز بیشتری برای نوشتن بیابند.

باری، هرازگاهی با ایجاد چنین محدودیت‌هایی می‌توانیم فشار لذت‌بخشی به ذهنمان وارد کنیم، شاید اینگونه بتوان از نوشتن نوعی بازی ساخت.

انتخاب شما چیست؟ حداقل سه کلمه را انتخاب کنید و چه‌بهتر که واژه‌هایتان را این پایین هم‌رسانی کنید. اگر از من می‌شنوید، هیچ‌یک از واژه‌هایی را که در این یادداشت به عنوان نمونه آمده انتخاب نکنید.

شاهین کلانتری


#تردیدار #یادداشت_روز
ShahinKalantari.com
@Tardidar @ShahinKalantari

شیوه‌‌های شاخ‌‌ و برگ دادن به متن داستان | ۱

«نمی‌توانم به ایده‌هایم شاخ و برگ بدهم.»
«داستان مفصلی در ذهن دارم اما وقتی شروع می‌کنم فقط می‌توانم خلاصه‌یی از آن را بنویسم.»
«احساس می‌کنم همه‌چیز را سطحی و سرسری می‌گویم و رد می‌شوم، دوست دارم با جزئیات بیشتری داستانم را تعریف کنم.»

شاید جمله‌های بالا حرف شما هم باشند. ناتوانی در گسترش متن یکی از مشکلات اساسی نویسندگان نوپاست.
در سلسله مطالبی که از این پس منتشر خواهد شد، با ارائه‌ی نمونه‌های گوناگونی از ادبیات ایران و جهان به شیوه‌های مختلف شاخ‌وبرگ‌دادن به نوشته‌ها می‌پردازیم.
هدف این سلسله‌ یادداشت‌ها آن است که برای شما جعبه‌ابزار پروپیمانی از شیوه‌های گسترش متن فراهم بیاورد.
برویم سراغ نمونه‌ها:


یک:
«فروشگاه پدرت هنوز باز است. برای این که وارد ساختمان بشوم باید از جلو فروشگاه بگذرم. طوری می‌گذرم که خانمی، که پشت صندوق نشسته و به خیابان مسلط است نتواند مرا ببیند. پله‌ها را آرام تا طبقۀ دوم بالا می‌آیم. بعد برمی‌گردم پایین. ساعت درست هشت است. می‌روم به طرف آسانسور. چرا می‌خواستم از راه پله بیایم؟ آسانسور وسیلۀ بدی‌ست. آدم مجبور است درش را باز کند و ناگهان در محیطی که هیچ آشنایی قبلی با آن ندارد قرار بگیرد. آمدن با پله باعث می‌شود که آدم تدریجاً به محیط خو بگیرد. در پله اختیار آدم با خود توست. هر لحظه نخواستی می‌توانی برگردی. آسانسور با این که خیلی آسان به بالا و پایین سر می‌خورد ولی اختیار بازگشت را به این آسانی به آدم نمی‌دهد. آسانسور در طبقۀ سوم می‌ایستد. من آهسته در آسانسور را باز می‌کنم. تو درست رو به روی در ایستاده و نردۀ پله‌ها تکیه کرده‌ای. من به سوی تو نمی‌آیم. تو به سوی من نمی‌آیی. در واقع ما به سوی هم جاری می‌شویم…»
شب یک شب دو، بهمن فرسی، ص. ۷۴ و ۷۵

به دیدگاه شخصیت درباره‌ی تفاوت راه پله و آسانسور توجه کنید. این بخش متن با یک پرسش شروع می‌شود و پس از آن راوی در چند سطر از افکار خودش درباره‌ی تفاوت راه پله و آسانسور می‌گوید. با اینکه حرف‌هایی نویسنده شبیه جملات قصار به نظر می‌رسد اما توی ذوق نمی‌زند. چون توی متن زورچپان نشده و با سایر بخش‌ها هماهنگ است.
تمرین:
به اطرافتان نگاه کنید. آیا می‌توانید مثل نمونه‌ای که خواندید چند سطری درباره‌ی یکی از چیزهایی که هر روز بی ‌تفاوت از کنار آن‌ می‌گذرید بنویسید؟

دو:
گاهی می‌توان پاراگرافی از داستان را مانند مقاله گسترش داد، مثل وقتی که مقاله‌نویس به شرح یک اصطلاح می‌پردازد. به این تعریف از «خواب کاذب» در پاره‌یی از کتاب «عشق با حروف کوچک» بنگرید:

«وقتی چشمانم را باز کردم در رختخوابم بودم. زنگ ساعت را خاموش کردم. به‌قول معروف دچار «بیداری کاذب» شده بودم. خواب می‌بینید که بیدارید و دقیقاً همان کاری را انجام می‌دهید که اگر بیدار بودید می‌کردید. همچنان فکر می‌کنید بیدارید تا این که اتفاق کوچکی -مثل پای برهنه بودن در خیابان، کسوف یا صدای وزوز پیوسته – به شما می‌گوید که این واقعاً اتفاق نیفتاده – حداقل در عالم بیداری. مشکل قضیه این است که وقتی متوجه می‌شوید چه اتفاقی افتاده همچنان باید از رختخواب بلند شوید و همه‌ی آن کارها را از نو انجام دهید.»
-فرانسس میرالس، ترجمه‌ی گلی امامی، نشر نیلوفر، ص. ۱۵۲

البته که نباید در استفاده از چنین شیوه‌یی افراط کرد، وگرنه ممکن است داستان شبیه مقاله‌های آموزشی بشود؛ اما گاهی به فراخور متن می‌توانیم از این تکنیک هم استفاده کنیم.
تمرین:
شخصیتی داستانی را فرض کنید که چیزی خریده و از فروشگاه بیرون آمده، اما از خرید خودش پشیمان است. احساس می‌کند چیزی را خریده که نیاز چندانی به آن نداشته، صرفن به خرید پناه آورده که اضطرابش را تسکین بدهد. حالا در اینجای داستان شخصیت پس از شرح ماجرای خرید می‌خواهد تعریف ساده‌یی از «خرید درمانی» بیان کند، به سیاق نمونه‌ی بالا چه خواهد گفت؟

شاهین کلانتری


#تردیدار #یادداشت_روز
ShahinKalantari.com

نویسنده‌ی بی‌تربیت

روکش دندان خواهرم نسیم افتاده و قورتش داده رفته. رفته دکتر، دکتر گفته از این لحظه به بعد هر وقت ریدی اَنت را بگرد تا روکش را پیدا کنی و بیاوری دوباره بگذارم سر جاش.
مرا بگو، نشسته‌ام یادداشت «تردیدار» را بنویسم و با خودم می‌گویم آیا می‌توان از همین ماجرای نسیم برداشت خاصی داشت و ضمن نقل ماجرا به آن پرداخت؟ بله، اصرار بر هر روز نوشتن این فضاحت‌ها را هم به بار می‌آورد.
حالا ممکن است دوست باتربیتی بگوید اَن و ریدن را چرا اینجوری می‌ریزی تو نوشته‌ات؟ خجالت نمی‌کشی چنین چیزی را منتشر می‌کنی؟ چرا آبروی خواهرت را می‌بری؟ همه خیال می‌کنند آبجی‌ت چنان به پیسی خورده که به جای روکش جدید به اَن‌گردی افتاده.
باری، ولی فرض کنید می‌نوشتم خواهرم نسیم روکش دندانش را قورت داده و رفته پیش دکتر و دکتر گفته طی ساعات آتی وقتی برای اجابت مزاج رفتی سرویس بهداشتی، مدفوعت را به‌خوبی جستجو کن تا روکش از کف نرود. شاید بگویید ای‌ول‌لا، این هم باتربیتانه‌تر است، هم کم‌تر حال‌به‌‌هم‌زن.
ولی باور کنید نوشتن یعنی راحت نوشتن. بیایید مثل خودمان بنویسم، عین زندگی. نوشتن ریابردار نیست،‌ وگرنه می‌شود یکی دیگر از رفتارهای نکبت‌زده و دوگانه ‌در فرهنگ ما.

حالا چند ساعتی گذشته و نمی‌دانم عملیات جستجو موفقیت‌آمیز بوده یا نه؛ ولی خوشحالم که ویزای نسیم ردیف شده و تیرماه می‌رود کانادا و تا مدت‌ها دندانش را از نزدیک نخواهم دید.

شاهین کلانتری
#تردیدار
@shahinkalantari

چیدمان واژه‌ها

انتخاب کلمات مناسب مهم است، اما برگزیدن جای درست کلمات در جمله نیز به همان اندازه‌ یا گاه بیشتر اهمیت دارد.

ساده‌ترین گام برای آغاز آموختن ساختارهای مختلف جمله‌نویسی کدام است؟

بیایید نگاهی بیندازیم به برخی از جملات فصل آغازین جلد اول «حکایت بلوچ»، اثر سترگ محمود زندمقدم:
«می‌رفتیم به زاهدان.»
«ایستاد راننده.»
««بوی دود چوب، آمیخته با عطر لیموعمانی و بوی زردچوبه، پر کرده بود فضای قهوه‌خانه را.»
«دل نمی‌داد راننده به راه افتادن.»
«ماندگار شدیم در قهوه‌خانه.»
«دراز کشیدیم روی تخت‌های چوبی، به هوای خوابی و خستگی‌درکردنی.»
«ابری بود آسمان همچنان، ابری یکدست و بلند و نازک.»
«سیلاب برده بود پاره‌های راه را.»
«دشنام می‌داد راننده.»
«لبریز آب باران بود کفش‌ها و جوراب‌ها.»
«فوتی کرد راننده در فانوس.»
«خبری نبود از کبود ابرها در آسمان.»
«خالی بود خیابان.»

اکنون فعل جمله‌های بالا را در انتهای جملات تصور کنید؛ جمله‌ها به شکل رایجی که از جمله‌‌‌نویسی در ذهن داریم نزدیک‌تر می‌شوند: «راننده ایستاد.»، «در قهوه ماندگار شدیم.» و...

آیا آوردن فعل در ابتدا یا میانه‌ی جمله نادرست است؟ نه، چون ما در گفتار روزانه‌مان هم به‌کرات چنین جملاتی را به زبان می‌آوریم. آیا همیشه باید این کار را بکنیم؟ این شیوه لزومن به متنی زیبا منجر می‌شود؟ نه، بستگی دارد به هدف جمله و سبکی که نویسنده برای اثر برگزیده.

هدف از ارائه‌ی این نمونه‌ها آن بود که قدمی کوچک برای آموختن شکل‌های مختلف جمله‌سازی باشد.
می‌توانید همین الان یکی از نوشته‌های قبلی‌تان را بردارید و بکوشید جای فعل را در اغلب جمله‌ها عوض کنید، بعد از هر تغییر از خودتان بپرسید: حالا این جمله روی کدام کلمه یا کلمات بیشتر تأکید می‌کند؟ صورت فعلی جمله در دریافت مفهوم تعلیق ایجاد می‌کند یا وضوح بیشتری به متن می‌بخشد؟ لحن و آهنگ جمله چه شکلی یافته است؟

‌شاهین کلانتری
#تردیدار
@shahinkalantari

همین نکات ساده

نشسته بنویسد. ذهنش به هزار جا سرک می‌کشد. حس می‌کند باید کتابی ورق بزند یا نگاهی به یادداشت‌های پیشینش بیندازد تا ایده‌یی برای نوشتن بیاید؛ اما به خودش نهیب می‌زند که نه، بمان. نوشته باید خودش خودش را بسازد. یاد پدرش می‌افتد که به مادرش سرکوفت می‌زد این‌همه کارهای بچه‌ها را انجام نده، بگذار خودشان به تقلا بیفتند تا مستقل بار بیایند.

برای نوشتن، بیش از گشتن به ماندن احتیاج داری.

یک جمله‌ی شل و ول بنویس که همان اول کار پایش را دراز کند وسط صفحه تا بقیه‌ی جمله‌ها هم ترسشان بریزد و هر طور دوست دارند ولو شوند روی کاغذ. صفحه که پر شد، می‌توانی همه را به‌خط کنی و هر کدام که به کار می‌آید نگه داری و بقیه را بریزی بیرون.

شاهین کلانتری
#تردیدار
@shahinkalantari