Афкори омма ва афкор омма
#Сўраган_эдингиз
Шу кунгача бу иборанинг фақат афкор омма шаклини билардим, холос. Лекин изоҳли луғат форсий изофа билан афкори омма кўринишида берибди, маъносини бутун омма деб изоҳлабди:
Жаҳон афкори оммасини даҳшатга солган зилзила 1988 йил 7 декабрда Арманистонда юз берди.
“Фан ва турмуш”.
Афкор сўзи арабчадан олинган, фикрлар дегани. Омма сўзи эса умум, кўпчилик, халқ маъноларига эга. Шу маъноларга таянадиган бўлсак, афкори омма – кўпчиликнинг фикри деган маънони англатади.
Ўзбекча-русча луғат сўзнинг афкор омма, афкори омма ва афкори умумия шаклларини келтирган ва жамоатчилик фикри деган маънода изоҳлаган. Шу луғатга таянадиган бўлсак, иборанинг афкор омма шакли ҳам тўғри.
Бугун бу иборанинг маъноси ўзгариб кетган. Оммавий ахборот воситаларида у фикр билдирувчи қатлам, жамоатчилик маъносида ва изофасиз шаклда ишлатиляпти:
Бу воқеа жаҳон афкор оммаси эътиборини тортди.
Дунё афкор оммаси бунга кескин норозилик билдирди.
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Шу кунгача бу иборанинг фақат афкор омма шаклини билардим, холос. Лекин изоҳли луғат форсий изофа билан афкори омма кўринишида берибди, маъносини бутун омма деб изоҳлабди:
Жаҳон афкори оммасини даҳшатга солган зилзила 1988 йил 7 декабрда Арманистонда юз берди.
“Фан ва турмуш”.
Афкор сўзи арабчадан олинган, фикрлар дегани. Омма сўзи эса умум, кўпчилик, халқ маъноларига эга. Шу маъноларга таянадиган бўлсак, афкори омма – кўпчиликнинг фикри деган маънони англатади.
Ўзбекча-русча луғат сўзнинг афкор омма, афкори омма ва афкори умумия шаклларини келтирган ва жамоатчилик фикри деган маънода изоҳлаган. Шу луғатга таянадиган бўлсак, иборанинг афкор омма шакли ҳам тўғри.
Бугун бу иборанинг маъноси ўзгариб кетган. Оммавий ахборот воситаларида у фикр билдирувчи қатлам, жамоатчилик маъносида ва изофасиз шаклда ишлатиляпти:
Бу воқеа жаҳон афкор оммаси эътиборини тортди.
Дунё афкор оммаси бунга кескин норозилик билдирди.
@oriftolib
Амалиётчи талаба учун тавсифнома
#Сўраган_эдингиз
❓ Амалиёт ўтаган талабага ижобий тавсифнома қандай ёзилади?
✅ Жавоб:
Тафсифнома матни учинчи шахс тилидан ёзилади. Дастлаб ҳужжат ким ҳақидалиги саҳифанинг ўнг томонида кўрсатилади. Сўнг ўртага Тавсифнома сўзи ёзилади ва алоҳида хатбошидан тавсифланаётган шахснинг сифатлари, эътиборга молик фазилатлари ва малака-ютуқлари кўрсатилади. Энг охирида тавсифнома ёзган шахс номи ва сана берилади. Ҳужжат муҳр ва имзо билан тасдиқланади.
Тавсифномани ташкилот бошлиғи ва амалиёт раҳбари имзолагани яхши. Ёки улардан бири имзоласа ҳам бўлади. Деканатнинг кайфиятини билиб қўйган ёмон эмас. Гулини гулига қўйиб ишлашни ёқтирадиганлар ҳам бошлиқ, ҳам амалиёт раҳбари имзо қўйсин деб туриб олиши мумкин. Аслида бунинг ҳожати йўқ.
Амалиёт ўтаган талаба ҳақида ижобий тавсифномага мисол (номлар тўқима 😏):
ЎЗЖОКУ интернет журналистика
ва ижтимоий тармоқлар факултети
3-курс талабаси
Тошов Ёшвой Эшвой ўғлига
Тавсифнома
Тошов Ёшвой Эшвой ўғли 2021 йилнинг 1–20 июл кунлари “Уммон” интернет нашри таҳририятида амалиёт ўтади. У меҳнатсеварлиги, ишга масъулият билан ёндашиши, ўз билим-кўникмаларини оширишга интилиши билан таҳририят жамоасининг эътиборини қозонди.
Амалиёт давомида “Қайси олий ўқув юртларида бир йиллик магистратура йўналишлари очилди?”, “Олий маълумотли ёшлар ўз соҳасида иш топа оляптими?”, “Қабулдаги янгиликлар: аёллар учун имтиёзлар” каби мавзуларда мақолалар тайёрлади. Бошқа муаллифларнинг мақолаларини таҳрир қилди. Ўқувчиларга қизиқ мавзулар бўйича ўз таклиф-мулоҳазаларини билдирди.
Ёшвой Тошов журналистика соҳасида ўз ўрнига эга мутахассис бўлади деб ишонамиз.
Тавсифнома ЎЗЖОКУ интернет журналистика ва ижтимоий тармоқлар факултетига топшириш учун берилди.
Бош муҳаррир (имзо, муҳр) Ҳ. Каттабеков
2021 йил 21 июл
👉 Тўлиқ ўқиш
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
❓ Амалиёт ўтаган талабага ижобий тавсифнома қандай ёзилади?
✅ Жавоб:
Тафсифнома матни учинчи шахс тилидан ёзилади. Дастлаб ҳужжат ким ҳақидалиги саҳифанинг ўнг томонида кўрсатилади. Сўнг ўртага Тавсифнома сўзи ёзилади ва алоҳида хатбошидан тавсифланаётган шахснинг сифатлари, эътиборга молик фазилатлари ва малака-ютуқлари кўрсатилади. Энг охирида тавсифнома ёзган шахс номи ва сана берилади. Ҳужжат муҳр ва имзо билан тасдиқланади.
Тавсифномани ташкилот бошлиғи ва амалиёт раҳбари имзолагани яхши. Ёки улардан бири имзоласа ҳам бўлади. Деканатнинг кайфиятини билиб қўйган ёмон эмас. Гулини гулига қўйиб ишлашни ёқтирадиганлар ҳам бошлиқ, ҳам амалиёт раҳбари имзо қўйсин деб туриб олиши мумкин. Аслида бунинг ҳожати йўқ.
Амалиёт ўтаган талаба ҳақида ижобий тавсифномага мисол (номлар тўқима 😏):
ЎЗЖОКУ интернет журналистика
ва ижтимоий тармоқлар факултети
3-курс талабаси
Тошов Ёшвой Эшвой ўғлига
Тавсифнома
Тошов Ёшвой Эшвой ўғли 2021 йилнинг 1–20 июл кунлари “Уммон” интернет нашри таҳририятида амалиёт ўтади. У меҳнатсеварлиги, ишга масъулият билан ёндашиши, ўз билим-кўникмаларини оширишга интилиши билан таҳририят жамоасининг эътиборини қозонди.
Амалиёт давомида “Қайси олий ўқув юртларида бир йиллик магистратура йўналишлари очилди?”, “Олий маълумотли ёшлар ўз соҳасида иш топа оляптими?”, “Қабулдаги янгиликлар: аёллар учун имтиёзлар” каби мавзуларда мақолалар тайёрлади. Бошқа муаллифларнинг мақолаларини таҳрир қилди. Ўқувчиларга қизиқ мавзулар бўйича ўз таклиф-мулоҳазаларини билдирди.
Ёшвой Тошов журналистика соҳасида ўз ўрнига эга мутахассис бўлади деб ишонамиз.
Тавсифнома ЎЗЖОКУ интернет журналистика ва ижтимоий тармоқлар факултетига топшириш учун берилди.
Бош муҳаррир (имзо, муҳр) Ҳ. Каттабеков
2021 йил 21 июл
👉 Тўлиқ ўқиш
@oriftolib
Белгилардаги ҳиссиёт
#Сўраган_эдингиз
Ҳозир компютер ва смартфонларда эможилар – ҳисбелгиларнинг хилма-хил турлари бор. Тайёр график нишонлар – стикерлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Лекин баъзида ҳарфлар ва тиниш белгилари билан ҳам турли муносабат ва ҳолатларни акс эттириш мумкин.
Бунда керакли эможини қидириб ўтирмайсиз, клавиатурадаги тайёр белгилардан фойдаланасиз. Масалан, жумла охирига ) – ёпувчи қавс белгисини қўйиш жилмайиш, хуш кайфиятни англатади. Бундай имло интернет тилига хос. Эможилардан эса жиддийроқ матнларда ҳам фойдаланиш бошланган.
Қуйида туйғу ёки ҳолатни ифодалашга хизмат қиладиган баъзи белгилар билан танишасиз.
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Ҳозир компютер ва смартфонларда эможилар – ҳисбелгиларнинг хилма-хил турлари бор. Тайёр график нишонлар – стикерлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Лекин баъзида ҳарфлар ва тиниш белгилари билан ҳам турли муносабат ва ҳолатларни акс эттириш мумкин.
Бунда керакли эможини қидириб ўтирмайсиз, клавиатурадаги тайёр белгилардан фойдаланасиз. Масалан, жумла охирига ) – ёпувчи қавс белгисини қўйиш жилмайиш, хуш кайфиятни англатади. Бундай имло интернет тилига хос. Эможилардан эса жиддийроқ матнларда ҳам фойдаланиш бошланган.
Қуйида туйғу ёки ҳолатни ифодалашга хизмат қиладиган баъзи белгилар билан танишасиз.
@oriftolib
Урушлар номи қандай ёзилади?
#Сўраган_эдингиз
Савол:
Биринчи жаҳон уруши, иккинчи жаҳон уруши каби бирликларнинг ҳар бири бош ҳарф билан ёзиладими?
Жавоб:
Имло қоидаларига кўра, муҳим тарихий сана ва байрамларнинг номлари таркибидаги биринчи сўз бош ҳарф билан бошланади: Мустақиллик куни, Хотира куни, Рамазон ҳайити, Наврўз байрами каби.
Урушлар номи ҳам ана шу қоидага тушади. Улар муҳим тарихий сана ҳисобланади. Шунга кўра, урушлар, жанг ва тўқнашувлар номининг биринчи сўзи бош ҳарфда ёзилиши керак. Номлар қўштирноққа олинмайди:
Биринчи жаҳон уруши, Иккинчи жаҳон уруши, Рус-япон уруши, Шимол ва жануб уруши (АҚШ), Лой жанги, Анқара жанги.
❗️ Эътибор беринг: уруш ва жангларнинг расмий-тарихий номларигина бош ҳарфлар билан ёзилади. Умум қабул қилинган шаклдан ўзгача тарздаги аташ ёки изоҳлашлар кичик ҳарфларда берилиши керак: руслар ва японлар ўртасидаги уруш, хуросонликлар ва мовароуннаҳрликлар жанги каби.
Лекин жанг ёки урушга қандай ном берилгани айтилганда қўштирноқ ишлатилади. Бунда одатда аталмоқ, номламоқ, ном бермоқ, ном олмоқ каби сўзлар қатнашади:
Бу жанг тарихда “Лой жанги” номи билан шуҳрат топди.
“Рус-япон уруши” деб аталган бу уруш ҳақида маълумотлар кўп.
📌 Демак:
Иккинчи жаҳон уруши, Болқон уруши, Бадр жанги ✅
Иккинчи Жаҳон уруши, Иккинчи Жаҳон Уруши, иккинчи жаҳон уруши, Болқон Уруши, болқон уруши, “Болқон” уруши, Бадр Жанги, бадр жанги, “Бадр” жанги ❌
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Савол:
Биринчи жаҳон уруши, иккинчи жаҳон уруши каби бирликларнинг ҳар бири бош ҳарф билан ёзиладими?
Жавоб:
Имло қоидаларига кўра, муҳим тарихий сана ва байрамларнинг номлари таркибидаги биринчи сўз бош ҳарф билан бошланади: Мустақиллик куни, Хотира куни, Рамазон ҳайити, Наврўз байрами каби.
Урушлар номи ҳам ана шу қоидага тушади. Улар муҳим тарихий сана ҳисобланади. Шунга кўра, урушлар, жанг ва тўқнашувлар номининг биринчи сўзи бош ҳарфда ёзилиши керак. Номлар қўштирноққа олинмайди:
Биринчи жаҳон уруши, Иккинчи жаҳон уруши, Рус-япон уруши, Шимол ва жануб уруши (АҚШ), Лой жанги, Анқара жанги.
❗️ Эътибор беринг: уруш ва жангларнинг расмий-тарихий номларигина бош ҳарфлар билан ёзилади. Умум қабул қилинган шаклдан ўзгача тарздаги аташ ёки изоҳлашлар кичик ҳарфларда берилиши керак: руслар ва японлар ўртасидаги уруш, хуросонликлар ва мовароуннаҳрликлар жанги каби.
Лекин жанг ёки урушга қандай ном берилгани айтилганда қўштирноқ ишлатилади. Бунда одатда аталмоқ, номламоқ, ном бермоқ, ном олмоқ каби сўзлар қатнашади:
Бу жанг тарихда “Лой жанги” номи билан шуҳрат топди.
“Рус-япон уруши” деб аталган бу уруш ҳақида маълумотлар кўп.
📌 Демак:
Иккинчи жаҳон уруши, Болқон уруши, Бадр жанги ✅
Иккинчи Жаҳон уруши, Иккинчи Жаҳон Уруши, иккинчи жаҳон уруши, Болқон Уруши, болқон уруши, “Болқон” уруши, Бадр Жанги, бадр жанги, “Бадр” жанги ❌
@oriftolib
Ф. И. О. ми ёки ФИО?
#Сўраган_эдингиз
Кўпинча турли маълумотнома ва жадвалларда фамилияси, исми, отаисми сўзлари қисқартириб берилади. Уни қай шаклда ёзиш тўғри?
Бу борада аниқ қоида йўқ. Лекин мантиқий жавоб топиш мумкин.
Ўзбек тилининг асосий имло қоидаларида кўрсатилишича, А. Ж. Жабборов, А. Д. Абдувалиев кабиларда исмнинг ва отаисмнинг биринчи ҳарфига тенг қисқартмалар фамилиядан ажратиб кўчирилмайди. Шунингдек, в. б. (ва бошқалар), ш. к. (шу кабилар) сингари ҳарфий қисқартмалар ҳам олдинги сўздан ажратиб кўчирилмайди.
Ф. И. О. қисқартмаси ТТА, АЭС, ХДП, АҚШ, БМТ каби сўзларга ўхшаш қисқартма сўз эмас, ҳарфий қисқартма. Чунки у алоҳида сўз саналмайди. Қисқартма сўзлар эса янги сўз саналади ва матнда мустақил қўллана олади. Ф. И. О. моҳиятан в. б., ш. к. қисқартмалари билан бир хил. Демак, уни ҳам нуқта билан ёзиш тўғри бўлади.
Имло қоидаларида берилган мисолда в. б. ва ш. к. қисқартиришларида нуқтадан кейин бўш жой ташланмабди. Аслида бўш жой бўлиши керак. Чунки матн ичида қўлланган тиниш белгилари одатда ўзидан кейин битта бўш жой талаб қилади.
Ф. И. О. ҳарфий қисқартмасини в. б. ва ш. к. сингари кичик ҳарфларда ҳам ёзиш мумкин: ф. и. о. Аммо бош ҳарф билан ёзган афзал. Чунки бу қисқартмалар бош ҳарф билан ёзилувчи сўзларга ишора қилади, исм, фамилия ва отаисми ҳар доим бош ҳарф билан ёзилади.
Қисқартиришни нуқтасиз ФИО шаклида ёзиш ҳам мумкин. Лекин Ф. И. О. қоидага мосроқ.
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Кўпинча турли маълумотнома ва жадвалларда фамилияси, исми, отаисми сўзлари қисқартириб берилади. Уни қай шаклда ёзиш тўғри?
Бу борада аниқ қоида йўқ. Лекин мантиқий жавоб топиш мумкин.
Ўзбек тилининг асосий имло қоидаларида кўрсатилишича, А. Ж. Жабборов, А. Д. Абдувалиев кабиларда исмнинг ва отаисмнинг биринчи ҳарфига тенг қисқартмалар фамилиядан ажратиб кўчирилмайди. Шунингдек, в. б. (ва бошқалар), ш. к. (шу кабилар) сингари ҳарфий қисқартмалар ҳам олдинги сўздан ажратиб кўчирилмайди.
Ф. И. О. қисқартмаси ТТА, АЭС, ХДП, АҚШ, БМТ каби сўзларга ўхшаш қисқартма сўз эмас, ҳарфий қисқартма. Чунки у алоҳида сўз саналмайди. Қисқартма сўзлар эса янги сўз саналади ва матнда мустақил қўллана олади. Ф. И. О. моҳиятан в. б., ш. к. қисқартмалари билан бир хил. Демак, уни ҳам нуқта билан ёзиш тўғри бўлади.
Имло қоидаларида берилган мисолда в. б. ва ш. к. қисқартиришларида нуқтадан кейин бўш жой ташланмабди. Аслида бўш жой бўлиши керак. Чунки матн ичида қўлланган тиниш белгилари одатда ўзидан кейин битта бўш жой талаб қилади.
Ф. И. О. ҳарфий қисқартмасини в. б. ва ш. к. сингари кичик ҳарфларда ҳам ёзиш мумкин: ф. и. о. Аммо бош ҳарф билан ёзган афзал. Чунки бу қисқартмалар бош ҳарф билан ёзилувчи сўзларга ишора қилади, исм, фамилия ва отаисми ҳар доим бош ҳарф билан ёзилади.
Қисқартиришни нуқтасиз ФИО шаклида ёзиш ҳам мумкин. Лекин Ф. И. О. қоидага мосроқ.
@oriftolib
“Хаос” нима дегани?
#Сўраган_эдингиз
Савол:
Афғонистондаги тартибсизликлар, айниқса аэропортдаги тўполонларни хаос сўзи билан ифодалашяпти. Ушбу сўзнинг маъноси ҳақида маълумот берсангиз.
Жавоб:
Хаос сўзи изоҳли луғатга киритилмабди. Лекин миллий энциклопедияда шарҳланган:
Хаос юнонча chaos – тартибсизлик сўзидан. Юнон мифологиясида азалий чексиз фазони билдиради. Кўчма маънода эса бошдан-оёқ тартибсизлик, чигалликни англатади.
Ҳозир асосан кўчма маъносида қўлланади.
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Савол:
Афғонистондаги тартибсизликлар, айниқса аэропортдаги тўполонларни хаос сўзи билан ифодалашяпти. Ушбу сўзнинг маъноси ҳақида маълумот берсангиз.
Жавоб:
Хаос сўзи изоҳли луғатга киритилмабди. Лекин миллий энциклопедияда шарҳланган:
Хаос юнонча chaos – тартибсизлик сўзидан. Юнон мифологиясида азалий чексиз фазони билдиради. Кўчма маънода эса бошдан-оёқ тартибсизлик, чигалликни англатади.
Ҳозир асосан кўчма маъносида қўлланади.
@oriftolib
Чалқа ва чалқанча
#Сўраган_эдингиз
Чалқа сўзи ўзбекчада мустақил ишлатилмайди. Чалқа тушмоқ ибораси таркибида келади ва орқани ерга бериб, чўзилиб ётиш, чалқанча тушиб ётишни англатади:
Ўлик солдат чалқа тушиб ётибди.
Т. Рустамов, Мангу жасорат.
Умуман, чалқа ўзакли сўзлар орқа томонни ифодаловчи мазмунга эга. Масалан, чалқаймоқ сўзи орқага эгилиш; бошни орқага ташлаш маъноларига эга:
Бизни кўрди-ю, тоға қўлларига суяниб чалқайди.
Т. Мурод, От кишнаган оқшом.
Чалқанча сўзининг мазмунини кўпчилик янглиш тушунади. Бу сўз орқани ерга бериб, чўзилиб, осмонга қараб деган маъноларга эга. Чалқанча ётиш осмонга қараб, орқани ерга бериб ётишни англатади:
Бобом кўлмакда чалқанча ётар, инграр эди.
Ў. Ҳошимов, Икки эшик ораси.
Чалқанча сўзининг чалқанчасига варианти ҳам бор:
У чалқанчасига сузди.
“Ёшлик”.
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Чалқа сўзи ўзбекчада мустақил ишлатилмайди. Чалқа тушмоқ ибораси таркибида келади ва орқани ерга бериб, чўзилиб ётиш, чалқанча тушиб ётишни англатади:
Ўлик солдат чалқа тушиб ётибди.
Т. Рустамов, Мангу жасорат.
Умуман, чалқа ўзакли сўзлар орқа томонни ифодаловчи мазмунга эга. Масалан, чалқаймоқ сўзи орқага эгилиш; бошни орқага ташлаш маъноларига эга:
Бизни кўрди-ю, тоға қўлларига суяниб чалқайди.
Т. Мурод, От кишнаган оқшом.
Чалқанча сўзининг мазмунини кўпчилик янглиш тушунади. Бу сўз орқани ерга бериб, чўзилиб, осмонга қараб деган маъноларга эга. Чалқанча ётиш осмонга қараб, орқани ерга бериб ётишни англатади:
Бобом кўлмакда чалқанча ётар, инграр эди.
Ў. Ҳошимов, Икки эшик ораси.
Чалқанча сўзининг чалқанчасига варианти ҳам бор:
У чалқанчасига сузди.
“Ёшлик”.
@oriftolib
“Деб” ва вергул
#Сўраган_эдингиз
Тажрибали муҳарриру мусаҳҳиҳларни ҳам ўйлантириб, чалкаштириб қўядиган ҳолатлардан бири деб сўзи билан вергул ишлатишдир. Ҳатто пунктуация қоидалари ҳақидаги китоб ҳам чалкашликларга йўл қўйган. Битта ўриндаги принцип кейинги ўринда тескарисига ишлаган.
Мен тиниш белгиларини ўта зарурат бўлсагина ишлатиш тарафдориман. Жумладан, деб сўзи билан ҳам. Вергул талаб қиладиган ҳолат бўлса, қўллаш керак. Бўлмаса – йўқ.
Изоҳли луғат деб сўзи равишдош бўлиб келганда ундан олдин, қўшма гап таркибидаги боғловчи бўлиб келганда эса ундан кейин вергул ишлатган. “Ўзбек тили пунктуациясининг асосий қоидалари” китоби ҳам шу йўлдан борган. Лекин китобда вергул ишлатилмаслиги керак бўлган иккита ҳолат тилга олинган:
1️⃣ Баъзан деб шакли гап таркибида сабабли, туфайли, учун каби ёрдамчи сўзларнинг синоними каби қўлланади, бундай ҳолатларда деб сўзидан кейин ҳам, олдин ҳам вергул қўйилмайди:
Арзимаган ошиқ-маъшуқнинг хати деб бутун почта oвopa бўлади.
Ў. Умарбеков
2️⃣ Баъзан деб шакли гап таркибида сифатида ёрдамчи сўзининг синоними каби қўлланади, бундай ҳолатларда деб сўзидан кейин ҳам, олдин ҳам вергул қўйилмайди:
Саид буни совғаларнинг дебочаси деб биларди.
У. Ҳамдам
Лекин юқоридаги каби принцип бир ўринда қўлланмаган. Китоб: “Эргаш гап бош гапга деб воситасида боғланса, ундан кейин вергул қўйилади”, деб таъкидлайди:
Ҳовлидаги супага тўшалган бўйра устига ёйилган туршакларни қуш таламасин деб, қўриқлаб ўтирдим.
Ў. Ҳошимов
Мен шу ўринда ҳам вергул ишлатилмаслиги керак деб ҳисоблайман. Нега? Чунки деб сўзи мақсадида, деган мақсадда сўзининг синоними каби қўлланяпти. Ўрнига синонимини қўйсангиз, вергул ишлатилмаслиги ойдинлашади:
Ҳовлидаги супага тўшалган бўйра устига ёйилган туршакларни қуш таламасин деган мақсадда қўриқлаб ўтирдим.
Хўш, қачон вергул ишлатиш керак? Ҳамма ёқ қўштирноқзор бўлиб кетмаслиги учун кўпинча бадиий ва публицистик матнларда кўчирма гаплар қўштирноқсиз берилади. Худди шундай ҳолатларда деб сўзидан олдин вергул қўйиш ўринли:
Бунақа ҳолатларга олдиндан тайёр бўлиш керак, деб эътироз билдирди у.
Энди нима қилсам экан, деб ўйлаб ўтирибман.
Юқоридаги икки мисолда деб сўзи кўчирма гапни ифодалаш учун хизмат қиляпти. Бу икки гап аслида кўчирма гап қоидасига кўра қўштирноққа олиниши, вергул эса қўштирноқдан кейин қўйилиши керак:
“Бунақа ҳолатларга олдиндан тайёр бўлиш керак”, деб эътироз билдирди у.
“Энди нима қилсам экан”, деб ўйлаб ўтирибман.
Аммо тиниш белгиларини кўп ишлатиб, ўқувчини чалғитмаслик учун баъзан қўштирноқлардан воз кечилади. Битта вергул орқали ҳам жумла бошқа кишига тегишли экани англашилади. Бадиий ва публицистик матнларда, шахсий ёзишмаларда бу усул ўзини оқлайди.
Кўчирма гапларда тиниш белгиларини ишлатиш ҳам ислоҳга муҳтож. Насиб қилса, бу ҳақда алоҳида тўхталаман.
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Тажрибали муҳарриру мусаҳҳиҳларни ҳам ўйлантириб, чалкаштириб қўядиган ҳолатлардан бири деб сўзи билан вергул ишлатишдир. Ҳатто пунктуация қоидалари ҳақидаги китоб ҳам чалкашликларга йўл қўйган. Битта ўриндаги принцип кейинги ўринда тескарисига ишлаган.
Мен тиниш белгиларини ўта зарурат бўлсагина ишлатиш тарафдориман. Жумладан, деб сўзи билан ҳам. Вергул талаб қиладиган ҳолат бўлса, қўллаш керак. Бўлмаса – йўқ.
Изоҳли луғат деб сўзи равишдош бўлиб келганда ундан олдин, қўшма гап таркибидаги боғловчи бўлиб келганда эса ундан кейин вергул ишлатган. “Ўзбек тили пунктуациясининг асосий қоидалари” китоби ҳам шу йўлдан борган. Лекин китобда вергул ишлатилмаслиги керак бўлган иккита ҳолат тилга олинган:
1️⃣ Баъзан деб шакли гап таркибида сабабли, туфайли, учун каби ёрдамчи сўзларнинг синоними каби қўлланади, бундай ҳолатларда деб сўзидан кейин ҳам, олдин ҳам вергул қўйилмайди:
Арзимаган ошиқ-маъшуқнинг хати деб бутун почта oвopa бўлади.
Ў. Умарбеков
2️⃣ Баъзан деб шакли гап таркибида сифатида ёрдамчи сўзининг синоними каби қўлланади, бундай ҳолатларда деб сўзидан кейин ҳам, олдин ҳам вергул қўйилмайди:
Саид буни совғаларнинг дебочаси деб биларди.
У. Ҳамдам
Лекин юқоридаги каби принцип бир ўринда қўлланмаган. Китоб: “Эргаш гап бош гапга деб воситасида боғланса, ундан кейин вергул қўйилади”, деб таъкидлайди:
Ҳовлидаги супага тўшалган бўйра устига ёйилган туршакларни қуш таламасин деб, қўриқлаб ўтирдим.
Ў. Ҳошимов
Мен шу ўринда ҳам вергул ишлатилмаслиги керак деб ҳисоблайман. Нега? Чунки деб сўзи мақсадида, деган мақсадда сўзининг синоними каби қўлланяпти. Ўрнига синонимини қўйсангиз, вергул ишлатилмаслиги ойдинлашади:
Ҳовлидаги супага тўшалган бўйра устига ёйилган туршакларни қуш таламасин деган мақсадда қўриқлаб ўтирдим.
Хўш, қачон вергул ишлатиш керак? Ҳамма ёқ қўштирноқзор бўлиб кетмаслиги учун кўпинча бадиий ва публицистик матнларда кўчирма гаплар қўштирноқсиз берилади. Худди шундай ҳолатларда деб сўзидан олдин вергул қўйиш ўринли:
Бунақа ҳолатларга олдиндан тайёр бўлиш керак, деб эътироз билдирди у.
Энди нима қилсам экан, деб ўйлаб ўтирибман.
Юқоридаги икки мисолда деб сўзи кўчирма гапни ифодалаш учун хизмат қиляпти. Бу икки гап аслида кўчирма гап қоидасига кўра қўштирноққа олиниши, вергул эса қўштирноқдан кейин қўйилиши керак:
“Бунақа ҳолатларга олдиндан тайёр бўлиш керак”, деб эътироз билдирди у.
“Энди нима қилсам экан”, деб ўйлаб ўтирибман.
Аммо тиниш белгиларини кўп ишлатиб, ўқувчини чалғитмаслик учун баъзан қўштирноқлардан воз кечилади. Битта вергул орқали ҳам жумла бошқа кишига тегишли экани англашилади. Бадиий ва публицистик матнларда, шахсий ёзишмаларда бу усул ўзини оқлайди.
Кўчирма гапларда тиниш белгиларини ишлатиш ҳам ислоҳга муҳтож. Насиб қилса, бу ҳақда алоҳида тўхталаман.
@oriftolib
Forwarded from Orif Tolib
#Сўраган_эдингиз
Рақам ва -та: қўшиб ёзиладими ёки ажратиб?
Рақамларга сўз ва қўшимчалар қўшиб ёзилмайди. Аммо айрим муаллифлар -та қўшимчасини сонга қўшиб ёзяпти экан. Шу ҳақида фикримни сўрашган эди. Такрор бўлса-да, бу борадаги баъзи мулоҳазаларимни айтиб ўтсам.
Менимча, рақамларга -та қўшимчасини бириктириб ёзаётганларнинг асоси шундай: сон сўз кўринишида берилганда қўшимчалар сўз таркибида бўлади. Демак, рақам сифатида ёзилганда ҳам қўшиб ёзиш керак. Лекин бу қараш – хато. Нега?
1️⃣ Ҳар қандай имло қоидасидан мақсад нутқни аниқ, тушунарли ифодалаш. 15та, 20та, 30та кўринишидан кўра 15 та, 20 та, 30 та шакли осон тушунилади.
2️⃣ Имло қоидаларида рақамга қўшимчани қўшиб ёзиш ҳақида ҳеч бир қоида йўқ. Тўғри, ажратиб ёзиш ҳақида ҳам ҳеч нарса айтилмаган. Лекин имло қоидалари ичида -та қўшимчаси қатнашган мисол бор. Унда қўшимча рақамдан ажратиб ёзилган. Менимча, бу ҳам далил бўла олади.
📌 Демак,
Ўнта, ўн бешта, йигирмата, юзта, мингта, миллионта ✅
10 та, 15 та, 20 та, 100 та, 1 000 та, 1 000 000 та ✅
10та, 15та, 20та, 100та, 1 000та, 1 000 000та, 1000та, 1000000та ❌
@oriftolib
Рақам ва -та: қўшиб ёзиладими ёки ажратиб?
Рақамларга сўз ва қўшимчалар қўшиб ёзилмайди. Аммо айрим муаллифлар -та қўшимчасини сонга қўшиб ёзяпти экан. Шу ҳақида фикримни сўрашган эди. Такрор бўлса-да, бу борадаги баъзи мулоҳазаларимни айтиб ўтсам.
Менимча, рақамларга -та қўшимчасини бириктириб ёзаётганларнинг асоси шундай: сон сўз кўринишида берилганда қўшимчалар сўз таркибида бўлади. Демак, рақам сифатида ёзилганда ҳам қўшиб ёзиш керак. Лекин бу қараш – хато. Нега?
1️⃣ Ҳар қандай имло қоидасидан мақсад нутқни аниқ, тушунарли ифодалаш. 15та, 20та, 30та кўринишидан кўра 15 та, 20 та, 30 та шакли осон тушунилади.
2️⃣ Имло қоидаларида рақамга қўшимчани қўшиб ёзиш ҳақида ҳеч бир қоида йўқ. Тўғри, ажратиб ёзиш ҳақида ҳам ҳеч нарса айтилмаган. Лекин имло қоидалари ичида -та қўшимчаси қатнашган мисол бор. Унда қўшимча рақамдан ажратиб ёзилган. Менимча, бу ҳам далил бўла олади.
📌 Демак,
Ўнта, ўн бешта, йигирмата, юзта, мингта, миллионта ✅
10 та, 15 та, 20 та, 100 та, 1 000 та, 1 000 000 та ✅
10та, 15та, 20та, 100та, 1 000та, 1 000 000та, 1000та, 1000000та ❌
@oriftolib
Исм-фамилияларни бўғинга кўчирмаган яхши
#Сўраган_эдингиз
Савол:
Ёзаётганда сатрга сиғмай қолса, исм-фамилия бўғинга кўчириладими?
Жавоб:
Имло қоидаларида исм-фамилиялардаги қисқартмалар бўйича аниқ кўрсатма бор:
👉 А. Ж. Жабборов, А. Д. Абдувалиев кабиларда исмнинг ва ота исмининг биринчи ҳарфига тенг қисқартмалар фамилиядан ажратиб кўчирилмайди.
Демак, исм ва отаисмни билдирувчи А. Ж. ва А. Д. каби ёки исмни билдирувчи Б. ва С. каби қисқартмалар сатрнинг тепасида қолиб, фамилия пастга кўчирилмайди.
Исмларда бўғин кўчириш-чи? Аслида бўғинга кўчириш мумкин. Чунки мумкин эмас деган қоида йўқ. Бироқ мен киши номларини иложи борича бўғинга кўчирмаслик тарафдориман. Ҳатто исм бир сатрда қолиб, фамилия иккинчи сатрга ўтадиган ҳолатлардан ҳам нарироқ бўлаверган маъқул. Имкондан ташқари ҳолатлар эса, албатта, бундан мустасно.
Бу қоида қатъий эмас, ихтиёрий. Лекин таҳрир, тушунарлилик ва номга ҳурмат нуқтаи назаридан бу қоидага амал қилиш зарур.
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Савол:
Ёзаётганда сатрга сиғмай қолса, исм-фамилия бўғинга кўчириладими?
Жавоб:
Имло қоидаларида исм-фамилиялардаги қисқартмалар бўйича аниқ кўрсатма бор:
👉 А. Ж. Жабборов, А. Д. Абдувалиев кабиларда исмнинг ва ота исмининг биринчи ҳарфига тенг қисқартмалар фамилиядан ажратиб кўчирилмайди.
Демак, исм ва отаисмни билдирувчи А. Ж. ва А. Д. каби ёки исмни билдирувчи Б. ва С. каби қисқартмалар сатрнинг тепасида қолиб, фамилия пастга кўчирилмайди.
Исмларда бўғин кўчириш-чи? Аслида бўғинга кўчириш мумкин. Чунки мумкин эмас деган қоида йўқ. Бироқ мен киши номларини иложи борича бўғинга кўчирмаслик тарафдориман. Ҳатто исм бир сатрда қолиб, фамилия иккинчи сатрга ўтадиган ҳолатлардан ҳам нарироқ бўлаверган маъқул. Имкондан ташқари ҳолатлар эса, албатта, бундан мустасно.
Бу қоида қатъий эмас, ихтиёрий. Лекин таҳрир, тушунарлилик ва номга ҳурмат нуқтаи назаридан бу қоидага амал қилиш зарур.
@oriftolib
Жағ, даҳан, ияк, чакак: фарқи нимада?
#Сўраган_эдингиз
Юқоридаги сўзларнинг барчаси – одам аъзосини англатувчи сўз. Маъноси бир-бирига яқин, баъзида уларни алмашлаб ҳам қўллаш мумкин. Хўш, уларнинг луғавий маъноси қандай:
Жағ – одам ва ҳайвонларда калланинг тишлар ўрнашган суяги.
Даҳан – оғиз. Икки лаб ва уларнинг бир-бирига тегиб турган жойи ва атрофи.
Ияк – пастки жағнинг ҳар икки томони қуйилиб келиб бирлашган жойи. Пастки жағ.
Чакак – пастки жағ.
Бу сўзлардан жағ, ияк, чакак маънодош бўлса-да, ҳар доим ҳам бир-бирининг ўрнида қўлланавермайди. Масалан:
Жағи тинмайди – чакаги тинмайди ✅– ияги тинмайди ❌🤦🏻♂️
Жағ пайлари – чакак пайлари 🤔 – ияк пайлари 🤔
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Юқоридаги сўзларнинг барчаси – одам аъзосини англатувчи сўз. Маъноси бир-бирига яқин, баъзида уларни алмашлаб ҳам қўллаш мумкин. Хўш, уларнинг луғавий маъноси қандай:
Жағ – одам ва ҳайвонларда калланинг тишлар ўрнашган суяги.
Даҳан – оғиз. Икки лаб ва уларнинг бир-бирига тегиб турган жойи ва атрофи.
Ияк – пастки жағнинг ҳар икки томони қуйилиб келиб бирлашган жойи. Пастки жағ.
Чакак – пастки жағ.
Бу сўзлардан жағ, ияк, чакак маънодош бўлса-да, ҳар доим ҳам бир-бирининг ўрнида қўлланавермайди. Масалан:
Жағи тинмайди – чакаги тинмайди ✅– ияги тинмайди ❌🤦🏻♂️
Жағ пайлари – чакак пайлари 🤔 – ияк пайлари 🤔
@oriftolib
Маҳаллабай, фуқаробай, талабабай: “бай” нима?
#Сўраган_эдингиз
Бай сўзи билан ясалган янгидан-янги сўзлар истеъмолга киряпти ва жуда кўп ишлатиляпти.
Ўзи қайдан келди бу бай сўзи? Олдин бизда бормиди? Ҳа, бор эди. Ишбай, кунбай, соатбай, байлашмоқ деган сўзларни эсланг.
Бай сўзи арабчадан кирган, аслиятда савдолашиш, сотиш, келишиш маъносини англатади. Ўзбек тилида савдо муомалаларида, ишга ёллаш ва ёлланишда ҳар икки томоннинг ўзаро келишувини англатади. Қилинган ишга қараб ҳақ тўлашга келишилган бўлса – ишбай, неча соат ишланганига кўра ҳақ бериладиган бўлса – соатбай бўлади.
Адабиётларда тез-тез учраб турадиган байъат сўзи ҳам бай билан ўзакдош.
Маҳаллабай, фуқаробай, талабабай каби сўзларда бу сўзнинг маъноси ўзгарган. Уларда ҳам келишув мазмуни оз бўлса-да бор. Бироқ асосий маъно маълум бир кесимда ишлашга қаратилган. Маҳаллабай ишлаш – маҳалла кесимида, ҳар бир маҳалла билан алоҳида ишлаш. Фуқаробай – эътиборни алоҳида фуқарога қаратиш. Ва ҳоказо.
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Бай сўзи билан ясалган янгидан-янги сўзлар истеъмолга киряпти ва жуда кўп ишлатиляпти.
Ўзи қайдан келди бу бай сўзи? Олдин бизда бормиди? Ҳа, бор эди. Ишбай, кунбай, соатбай, байлашмоқ деган сўзларни эсланг.
Бай сўзи арабчадан кирган, аслиятда савдолашиш, сотиш, келишиш маъносини англатади. Ўзбек тилида савдо муомалаларида, ишга ёллаш ва ёлланишда ҳар икки томоннинг ўзаро келишувини англатади. Қилинган ишга қараб ҳақ тўлашга келишилган бўлса – ишбай, неча соат ишланганига кўра ҳақ бериладиган бўлса – соатбай бўлади.
Адабиётларда тез-тез учраб турадиган байъат сўзи ҳам бай билан ўзакдош.
Маҳаллабай, фуқаробай, талабабай каби сўзларда бу сўзнинг маъноси ўзгарган. Уларда ҳам келишув мазмуни оз бўлса-да бор. Бироқ асосий маъно маълум бир кесимда ишлашга қаратилган. Маҳаллабай ишлаш – маҳалла кесимида, ҳар бир маҳалла билан алоҳида ишлаш. Фуқаробай – эътиборни алоҳида фуқарога қаратиш. Ва ҳоказо.
@oriftolib
Албатта: вергул керакми ёки йўқ?
#Сўраган_эдингиз
Вергул ишлатиш қоидаларида модал сўзлар кўпинча кириш сўз бўлиб келиши ва шу сабаб вергул талаб қилиши ҳақида айтилган эди. Албатта сўзи ҳам модал сўзлардан. У баъзида вергулга эҳтиёж сезади, баъзида эса йўқ.
Қачон вергул керак?
Албатта кириш сўз бўлиб келса. Бунда у сўзловчининг муносабатини билдиради ва шубҳасиз, турган гап, табиий, бўлмаса-чи сўзларига маънодош бўлиб келади:
Мен, албатта, кўзингизнинг оқу қораси бўлган ёлғиз қизингизни ярамас, бўлмағур кишига тутиб берарсиз, деб билмайман.
А. Қодирий, Ўтган кунлар.
Қачон вергул керак эмас? Сўз фикрнинг ёки иш-ҳаракатнинг қатъийлигини, муқаррарлигини, шубҳасиз эканини билдирса. Кўпчилик ана шу ҳолатда ҳам вергул ишлатади. Ҳатто китобларда, қўлланмаларда, изоҳли луғатдаги мисолларда ҳам бунга гувоҳ бўлиш мумкин. Нега вергул керак эмас? Вергул қўйиш сўзда қатъийлик, муқаррарлик маъносини йўққа чиқаради.
Солиштирамиз:
Мен бу ишни албатта бажараман.
👉 Бунда иш-ҳаракатни бажариш қарори қатъий, аниқ.
Мен бу ишни, албатта, бажараман.
👉 Бунда сўзловчи ўз фикрига муносабат билдиряпти. Биринчи жумладаги каби қатъият йўқ. Вергул билан бериш ҳам хато эмас. Лекин бу ўринда албатта кириш сўзга айланяпти ва муқаррарлик маъносини йўқотяпти.
Бошқа мисол:
Тўйга албатта бор!
👉 Тўйга бормасанг бўлмайди, боришинг шарт.
Тўйга, албатта, бор.
👉 Тўйга борсанг ҳам бўлади. Жуда шарт эмас. Тавсия характерида.
Хуллас, қайси маънони ифодалаш мақсад қилинган бўлса, вергулни шунга кўра ишлатиш керак.
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Вергул ишлатиш қоидаларида модал сўзлар кўпинча кириш сўз бўлиб келиши ва шу сабаб вергул талаб қилиши ҳақида айтилган эди. Албатта сўзи ҳам модал сўзлардан. У баъзида вергулга эҳтиёж сезади, баъзида эса йўқ.
Қачон вергул керак?
Албатта кириш сўз бўлиб келса. Бунда у сўзловчининг муносабатини билдиради ва шубҳасиз, турган гап, табиий, бўлмаса-чи сўзларига маънодош бўлиб келади:
Мен, албатта, кўзингизнинг оқу қораси бўлган ёлғиз қизингизни ярамас, бўлмағур кишига тутиб берарсиз, деб билмайман.
А. Қодирий, Ўтган кунлар.
Қачон вергул керак эмас? Сўз фикрнинг ёки иш-ҳаракатнинг қатъийлигини, муқаррарлигини, шубҳасиз эканини билдирса. Кўпчилик ана шу ҳолатда ҳам вергул ишлатади. Ҳатто китобларда, қўлланмаларда, изоҳли луғатдаги мисолларда ҳам бунга гувоҳ бўлиш мумкин. Нега вергул керак эмас? Вергул қўйиш сўзда қатъийлик, муқаррарлик маъносини йўққа чиқаради.
Солиштирамиз:
Мен бу ишни албатта бажараман.
👉 Бунда иш-ҳаракатни бажариш қарори қатъий, аниқ.
Мен бу ишни, албатта, бажараман.
👉 Бунда сўзловчи ўз фикрига муносабат билдиряпти. Биринчи жумладаги каби қатъият йўқ. Вергул билан бериш ҳам хато эмас. Лекин бу ўринда албатта кириш сўзга айланяпти ва муқаррарлик маъносини йўқотяпти.
Бошқа мисол:
Тўйга албатта бор!
👉 Тўйга бормасанг бўлмайди, боришинг шарт.
Тўйга, албатта, бор.
👉 Тўйга борсанг ҳам бўлади. Жуда шарт эмас. Тавсия характерида.
Хуллас, қайси маънони ифодалаш мақсад қилинган бўлса, вергулни шунга кўра ишлатиш керак.
@oriftolib
Ўтирса – ўпоқ, турса – сўпоқ: “ўпоқ” ва “сўпоқ” нима?
#Сўраган_эдингиз
Халқ тилида тез-тез ишлатилиб турадиган бу иборанинг умумий маъноси маълум: ҳар бир ҳаракатидан айб топиш, айб топиб камситавериш.
Қўчқор бечорани ўтирса – ўпоқ, турса – сўпоқ деб ораларига совуқлик солди.
С. Анорбоев, Оқсой.
Иборада қатнашган ўпоқ сўзи мустақил ишлатилмайди. Изоҳли луғатга кўра, ўпоқ-сўпоқ жуфт сўзи нотўғри шаклдаги, қинғир-қийшиқ, кўримсиз, хунук деган маъноларни англатади: ўпоқ-сўпоқ пиёлалар, ўпоқ-сўпоқ нонлар.
Сўпоқ сўзи эса ясси ва чўзиқ маъносида келади ва асосан бош ва юз тузилиши, бичимини ифодалаш учун ишлатилади: сўпоқ бош.
Ўпоқ сўзининг этимологияси бўйича тахминим бор. Бу сўз ўпқон, ўпқин, ўпирмоқ каби сўзларнинг ўзаги – ўп сўзидан ясалиб, кемтик, бир томони йўқ деган маънони англатган бўлиши мумкин.
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Халқ тилида тез-тез ишлатилиб турадиган бу иборанинг умумий маъноси маълум: ҳар бир ҳаракатидан айб топиш, айб топиб камситавериш.
Қўчқор бечорани ўтирса – ўпоқ, турса – сўпоқ деб ораларига совуқлик солди.
С. Анорбоев, Оқсой.
Иборада қатнашган ўпоқ сўзи мустақил ишлатилмайди. Изоҳли луғатга кўра, ўпоқ-сўпоқ жуфт сўзи нотўғри шаклдаги, қинғир-қийшиқ, кўримсиз, хунук деган маъноларни англатади: ўпоқ-сўпоқ пиёлалар, ўпоқ-сўпоқ нонлар.
Сўпоқ сўзи эса ясси ва чўзиқ маъносида келади ва асосан бош ва юз тузилиши, бичимини ифодалаш учун ишлатилади: сўпоқ бош.
Ўпоқ сўзининг этимологияси бўйича тахминим бор. Бу сўз ўпқон, ўпқин, ўпирмоқ каби сўзларнинг ўзаги – ўп сўзидан ясалиб, кемтик, бир томони йўқ деган маънони англатган бўлиши мумкин.
@oriftolib
Муҳокамаларнинг “севимли” саволи: “sentabr”ми ёки “sentyabr”?
#Сўраган_эдингиз
Савол:
1-синф “Ўқиш ва она тили саводхонлиги” китобида sentyabr, oktyabr деб ёзилган экан. 2-синфларни ўқитаётган шеригим шу қоида бўйича sentyabr деб ёзилишга ўтган деб ўқувчиларига шундай ёздирибди. Шу тўғрими? Қачон ўзгариб улгурди? Муаллифлардан аниқ жавоб кутамиз, чунки аниқлик киритилмаса, ҳамма ҳар хил талқинда ёзяпти.
Жавоб:
Бу саволга олдин ҳам тўхталганмиз, оммавий ахборот воситаларида алоҳида чиқишлар ҳам қилинган. Луғатларимизда турлича берилган сўзлар булар билангина чекланмайди. Дарсликлар таҳририда ва имлосида эса якдиллик керак. Савол ва танқидларимизга “алифбо ислоҳ қилинса, бу хатоликлар ҳам тузатилади” деган мазмунда расмий жавоб берилди. Қайси луғатдан фойдаланиш масаласи эса очиқ қолдирилди.
Дарсликларда бу сўз хилма-хил ёзилаётгани танқидларга кўп учраган. Ягона имло услубини қўллаш, чалкашликларнинг олдини олиш учун янги дарсликларни нашрга тайёрлашда 2013 йили “Академнашр” нашриётида чоп этилган имло луғатига асосланилди. Бу луғат 85 000 дан ортиқ сўзни ўз ичига олади. Унда саволда сўралган сўз sentyabr кўринишида берилган. Нега бундай ёзилаётганига муаллифлар луғатнинг кириш қисмида тўхталиб ўтган.
Нима учун сўзни sentabr шаклида берган луғатдан фойдаланилмади? 1995 йили “Ўқитувчи” нашриётида чоп этилган луғатда сўзлар анчагина кам. Ҳатто kompyuter сўзи ҳам киритилмаган. Қайта нашрларда бу сўзга жой берилган бўлса-да, дарсликларда учрайдиган жуда кўп сўз ва атамалар ушбу луғатда акс этмаган.
Яна бир хато қараш бор: кўпчилик 1995 йилги луғатни Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлаган деб ўйлайди. Вазирлар Маҳкамаси имло қоидаларини тасдиқлаган, луғатни эмас.
❗️ Гарчи sentabr, oktabr шакли ҳам хато бўлмаса-да, турфахиллик юзага келмаслиги учун sentyabr, oktyabr шаклида ёзиш ва ўргатиш тавсия этилади. Бундан бошқа баҳсли сўзларни беришда ҳам барча дарсликларда бир хил имло услуби қўлланяпти.
Имло ва луғатлардаги камчиликларни тузатишга масъул бўлган ташкилот ҳамда муассасалар шу ва шу каби масалаларга тезроқ нуқта қўйса, қатъий, мантиқли қарор қабул қилса, кун тартибидан тушмайдиган бундай саволларга ҳам барҳам бериларди.
Республика таълим маркази айни вазиятда энг асосли деб топилган ечимлардан фойдаланяпти.
Ориф Толиб,
Республика таълим маркази мутахассиси
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Савол:
1-синф “Ўқиш ва она тили саводхонлиги” китобида sentyabr, oktyabr деб ёзилган экан. 2-синфларни ўқитаётган шеригим шу қоида бўйича sentyabr деб ёзилишга ўтган деб ўқувчиларига шундай ёздирибди. Шу тўғрими? Қачон ўзгариб улгурди? Муаллифлардан аниқ жавоб кутамиз, чунки аниқлик киритилмаса, ҳамма ҳар хил талқинда ёзяпти.
Жавоб:
Бу саволга олдин ҳам тўхталганмиз, оммавий ахборот воситаларида алоҳида чиқишлар ҳам қилинган. Луғатларимизда турлича берилган сўзлар булар билангина чекланмайди. Дарсликлар таҳририда ва имлосида эса якдиллик керак. Савол ва танқидларимизга “алифбо ислоҳ қилинса, бу хатоликлар ҳам тузатилади” деган мазмунда расмий жавоб берилди. Қайси луғатдан фойдаланиш масаласи эса очиқ қолдирилди.
Дарсликларда бу сўз хилма-хил ёзилаётгани танқидларга кўп учраган. Ягона имло услубини қўллаш, чалкашликларнинг олдини олиш учун янги дарсликларни нашрга тайёрлашда 2013 йили “Академнашр” нашриётида чоп этилган имло луғатига асосланилди. Бу луғат 85 000 дан ортиқ сўзни ўз ичига олади. Унда саволда сўралган сўз sentyabr кўринишида берилган. Нега бундай ёзилаётганига муаллифлар луғатнинг кириш қисмида тўхталиб ўтган.
Нима учун сўзни sentabr шаклида берган луғатдан фойдаланилмади? 1995 йили “Ўқитувчи” нашриётида чоп этилган луғатда сўзлар анчагина кам. Ҳатто kompyuter сўзи ҳам киритилмаган. Қайта нашрларда бу сўзга жой берилган бўлса-да, дарсликларда учрайдиган жуда кўп сўз ва атамалар ушбу луғатда акс этмаган.
Яна бир хато қараш бор: кўпчилик 1995 йилги луғатни Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлаган деб ўйлайди. Вазирлар Маҳкамаси имло қоидаларини тасдиқлаган, луғатни эмас.
❗️ Гарчи sentabr, oktabr шакли ҳам хато бўлмаса-да, турфахиллик юзага келмаслиги учун sentyabr, oktyabr шаклида ёзиш ва ўргатиш тавсия этилади. Бундан бошқа баҳсли сўзларни беришда ҳам барча дарсликларда бир хил имло услуби қўлланяпти.
Имло ва луғатлардаги камчиликларни тузатишга масъул бўлган ташкилот ҳамда муассасалар шу ва шу каби масалаларга тезроқ нуқта қўйса, қатъий, мантиқли қарор қабул қилса, кун тартибидан тушмайдиган бундай саволларга ҳам барҳам бериларди.
Республика таълим маркази айни вазиятда энг асосли деб топилган ечимлардан фойдаланяпти.
Ориф Толиб,
Республика таълим маркази мутахассиси
@oriftolib
Нотавон кўнгилга қўтир жомашов
#Сўраган_эдингиз
Ўз ҳол-қудратидан, имкониятидан баланд нарсаларни, ўзига номуносиб нарсаларни, ҳар бир нарсанинг энг яхшисини, энг зўрини истайдиган, орзу қиладиган (масалан, “Подшонинг қизини оламан” деган хом хаёл билан юрадиган) одамни “нотавон кўнгил” деб мазах қиладилар.
Жомашов – кир ювадиган сопол тоғора. Ичи ғадир-будур, кир ювганда қўлни ва кийим-кечакни юлиб кетадиган шундай тоғорани “қўтир жомашов” дейдилар. Бозорда қўтир жомошовни харидорлар сийпаб кўриб, олмай ташлаб кетаверар эдилар.
Мазкур мақол билан: “Ўзига номуносиб нарсаларни истовчи, орзу қилувчи нотавон кўнгилга яроқсиз, ҳеч ким олмайдиган қўтир жомашов ҳам тегмайди”, демоқчи бўладилар. Бу мақолни “Мағзава кўнгилга қўтир жомашов” деб ҳам қўллайдилар. Мағзава – кир ювилган совунли сув, кўчма маънода – эзма, шалвираган, ланж, ифлос, ярамас одам.
“Ҳикматнома. Ўзбек мақолларининг изоҳли луғати” китобидан
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Ўз ҳол-қудратидан, имкониятидан баланд нарсаларни, ўзига номуносиб нарсаларни, ҳар бир нарсанинг энг яхшисини, энг зўрини истайдиган, орзу қиладиган (масалан, “Подшонинг қизини оламан” деган хом хаёл билан юрадиган) одамни “нотавон кўнгил” деб мазах қиладилар.
Жомашов – кир ювадиган сопол тоғора. Ичи ғадир-будур, кир ювганда қўлни ва кийим-кечакни юлиб кетадиган шундай тоғорани “қўтир жомашов” дейдилар. Бозорда қўтир жомошовни харидорлар сийпаб кўриб, олмай ташлаб кетаверар эдилар.
Мазкур мақол билан: “Ўзига номуносиб нарсаларни истовчи, орзу қилувчи нотавон кўнгилга яроқсиз, ҳеч ким олмайдиган қўтир жомашов ҳам тегмайди”, демоқчи бўладилар. Бу мақолни “Мағзава кўнгилга қўтир жомашов” деб ҳам қўллайдилар. Мағзава – кир ювилган совунли сув, кўчма маънода – эзма, шалвираган, ланж, ифлос, ярамас одам.
“Ҳикматнома. Ўзбек мақолларининг изоҳли луғати” китобидан
@oriftolib
Санани қўштирноққа олмаслик керак
#Сўраган_эдингиз
Савол:
Расмий ҳужжатларда сананинг қўштирноққа олиниши тўғрими? Масалан:
“21” февраль 2022 й. | «21» февраль 2022 й.
“___” февраль 2022 й. | «___» февраль 2022 й.
Жавоб:
Бу шаклда ёзиш русчадан ўтган. Лекин ҳозир рус тилида ҳам деярли бундай қўлланмайди. Мутахассисларга кўра, фақат қўлда тўлдириладиган ўринларда қўштирноқдан фойдаланиш мумкин.
Олдинлари сана нега қўштирноққа олинган? Мақсад бўш жойни ёпиш бўлган, яъни қўштирноқ қўйилгач, санани ўзгартириш имкони йўқолган. Ҳозир муҳим ҳужжатлар асосан компьютерда терилади ва қўштирноқ қўйишга эҳтиёж йўқ. Ҳужжат алмашиниши электронлашиб боргани сари уларни қоғозга чиқариш ҳам ортиқча бўлиб қолади.
Мен кун рақами қўлда ёзиб қўйиладиган ҳужжатларда ҳам сана қўштирноққа олинмаслигини тўғри деб биламан. Ҳар нарсани орқа-олдига қарамай кўчиравермаслик керак.
👉 Демак, ҳужжатларда санани қўштирноққа олмаслик керак:
21 февраль 2022 й.
📌 Санани манави шаклда ёзиш янаям ўзбекчароқ бўлади:
2022 йил 21 февраль
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Савол:
Расмий ҳужжатларда сананинг қўштирноққа олиниши тўғрими? Масалан:
“21” февраль 2022 й. | «21» февраль 2022 й.
“___” февраль 2022 й. | «___» февраль 2022 й.
Жавоб:
Бу шаклда ёзиш русчадан ўтган. Лекин ҳозир рус тилида ҳам деярли бундай қўлланмайди. Мутахассисларга кўра, фақат қўлда тўлдириладиган ўринларда қўштирноқдан фойдаланиш мумкин.
Олдинлари сана нега қўштирноққа олинган? Мақсад бўш жойни ёпиш бўлган, яъни қўштирноқ қўйилгач, санани ўзгартириш имкони йўқолган. Ҳозир муҳим ҳужжатлар асосан компьютерда терилади ва қўштирноқ қўйишга эҳтиёж йўқ. Ҳужжат алмашиниши электронлашиб боргани сари уларни қоғозга чиқариш ҳам ортиқча бўлиб қолади.
Мен кун рақами қўлда ёзиб қўйиладиган ҳужжатларда ҳам сана қўштирноққа олинмаслигини тўғри деб биламан. Ҳар нарсани орқа-олдига қарамай кўчиравермаслик керак.
👉 Демак, ҳужжатларда санани қўштирноққа олмаслик керак:
21 февраль 2022 й.
📌 Санани манави шаклда ёзиш янаям ўзбекчароқ бўлади:
2022 йил 21 февраль
@oriftolib
Санкция – мажбурловчи чора
Ҳозир оммавий ахборот воситаларида тез-тез тилга олинаётган санкция сўзи ҳуқуқ ва халқаро ҳуқуқда турлича маънода ишлатилади. Масалан, ҳуқуқбузарга нисбатан қўлланадиган ва унинг учун муайян оқибатлар келтирувчи чора санкциядир. Жиноятда гумон қилинган шахсга нисбатан мажбурий чора кўриш учун прокурор берадиган рухсат ҳам санкция дейилади.
Санкция лотинча sanctio – бузилмас қонун, мустаҳкам қарор сўзидан. Бу сўзнинг илдизи қадимги ҳинд-европа тилларидаги saq – қўримоқ, ҳимояламоқ сўзига бориб тақалади. Эътибор берган бўлсангиз, бу асос туркийча сақламоқ ўзаги билан бир хил шаклда экан 🤔.
Халқаро ҳуқуқда эса санкция ўз халқаро мажбуриятларини ёки халқаро ҳуқуқ нормаларини бузган давлатга нисбатан қўлланадиган таъсир чорасини англатади. Унга қамал, бойкот, эмбарго ва бошқалар киради.
Ҳалқаро-ҳуқуқий санкцияларни алоҳида ёки бир неча давлат, халқаро ташкилотлар қўллаши мумкин. Энг кўп ишлатиладигани – иқтисодий санкциялар.
Санкцияни мажбурловчи чоралар ҳам дейиш мумкин. Санкцияга тушган давлат мажбуриятларни ихтиёрий бажарса, ҳуқуқбузарликни тўхтатса, мажбурловчи чоралар ҳам олиб ташланади. Акс ҳолда, санкцияларни қўллаш ва кенгайтириш давом эттирилади.
#Сўраган_эдингиз
@oriftolib
Ҳозир оммавий ахборот воситаларида тез-тез тилга олинаётган санкция сўзи ҳуқуқ ва халқаро ҳуқуқда турлича маънода ишлатилади. Масалан, ҳуқуқбузарга нисбатан қўлланадиган ва унинг учун муайян оқибатлар келтирувчи чора санкциядир. Жиноятда гумон қилинган шахсга нисбатан мажбурий чора кўриш учун прокурор берадиган рухсат ҳам санкция дейилади.
Санкция лотинча sanctio – бузилмас қонун, мустаҳкам қарор сўзидан. Бу сўзнинг илдизи қадимги ҳинд-европа тилларидаги saq – қўримоқ, ҳимояламоқ сўзига бориб тақалади. Эътибор берган бўлсангиз, бу асос туркийча сақламоқ ўзаги билан бир хил шаклда экан 🤔.
Халқаро ҳуқуқда эса санкция ўз халқаро мажбуриятларини ёки халқаро ҳуқуқ нормаларини бузган давлатга нисбатан қўлланадиган таъсир чорасини англатади. Унга қамал, бойкот, эмбарго ва бошқалар киради.
Ҳалқаро-ҳуқуқий санкцияларни алоҳида ёки бир неча давлат, халқаро ташкилотлар қўллаши мумкин. Энг кўп ишлатиладигани – иқтисодий санкциялар.
Санкцияни мажбурловчи чоралар ҳам дейиш мумкин. Санкцияга тушган давлат мажбуриятларни ихтиёрий бажарса, ҳуқуқбузарликни тўхтатса, мажбурловчи чоралар ҳам олиб ташланади. Акс ҳолда, санкцияларни қўллаш ва кенгайтириш давом эттирилади.
#Сўраган_эдингиз
@oriftolib
Демилитаризация ва денацификация
Бу икки сўз охирги пайтларда оммавий ахборот воситаларида жуда кўп қўлланяпти.
Демилитаризация сўзи имло ва изоҳи луғатга, энциклопедияга киритилган. Лекин денацификация сўзи ушбу луғатларнинг ҳеч биридан жой олмаган.
Демилитаризация инкорни билдирувчи де- олдқўшимчаси ва лотинча militaris – ҳарбий сўзидан олинган. Бирор давлат ёки ҳудудда армия сақлашни, қурол-яроғ ишлаб чиқаришни, истеҳкомлар, ҳарбий базалар қуришни ман этиш; қуролсизлантиришни англатади. Халқаро ҳуқуққа кўра, муайян ҳудуддаги ҳарбий истеҳкомлар ва иншоотларни йўқотиш ҳамда шу ҳудудда ҳарбий базалар ва қуролли кучлар сақлашни тақиқлаш халқаро шартномага биноан амалга оширилади.
Денацификация олмонча entnazifizierung – нацизмни йўқотиш сўзидан. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Германия ва Австрияда жамият, маданият, матбуот, иқтисодиёт, таълим, ҳуқуқ ва сиёсатни миллатчи (нацист)ларнинг ғояларидан тозалашга қаратилган чора-тадбирларни англатади.
#Сўраган_эдингиз
@oriftolib
Бу икки сўз охирги пайтларда оммавий ахборот воситаларида жуда кўп қўлланяпти.
Демилитаризация сўзи имло ва изоҳи луғатга, энциклопедияга киритилган. Лекин денацификация сўзи ушбу луғатларнинг ҳеч биридан жой олмаган.
Демилитаризация инкорни билдирувчи де- олдқўшимчаси ва лотинча militaris – ҳарбий сўзидан олинган. Бирор давлат ёки ҳудудда армия сақлашни, қурол-яроғ ишлаб чиқаришни, истеҳкомлар, ҳарбий базалар қуришни ман этиш; қуролсизлантиришни англатади. Халқаро ҳуқуққа кўра, муайян ҳудуддаги ҳарбий истеҳкомлар ва иншоотларни йўқотиш ҳамда шу ҳудудда ҳарбий базалар ва қуролли кучлар сақлашни тақиқлаш халқаро шартномага биноан амалга оширилади.
Денацификация олмонча entnazifizierung – нацизмни йўқотиш сўзидан. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Германия ва Австрияда жамият, маданият, матбуот, иқтисодиёт, таълим, ҳуқуқ ва сиёсатни миллатчи (нацист)ларнинг ғояларидан тозалашга қаратилган чора-тадбирларни англатади.
#Сўраган_эдингиз
@oriftolib
Юлдуз туркумлари номи қандай ёзилади?
Савол:
Катта Айиқ, Кичик Айиқ юлдузлар туркумининг номида айиқ сўзи кичик ҳарф билан ёзиладими ёки катта?
Жавоб:
Юлдуз туркумлари номини ёзишда изоҳли луғат чалкашликларга йўл қўйган. Масалан, Катта Айиқ сўзида айиқни бош ҳарф билан берган. Лекин унинг икки синонимида кейинги сўз кичик ҳарф билан бошланган: Етти оғайни, Етти қароқчи.
Миллий энциклопедия эса Катта Айиқда ҳам, унинг маънодошларида ҳам барча сўзларни бош ҳарф билан ёзган.
Ўзбек тилининг асосий имло қоидаларига кўра, юлдуз ва сайёралар, бошқа хил осмон жисмларининг атоқли оти бош ҳарф билан ёзилиши керак. Шу бандда мисол тариқасида берилган Ойдаги рельеф номи – Тинчлик денгизи бирикмасида иккинчи сўз кичик ҳарф билан ёзилган. Бироқ қоидада осмон жисмларининг атоқли оти бош ҳарф билан ёзилиши белгиланган. Балки, релъефнинг оти Тинчликдир, денгиз сўзи атоқли от таркибига кирмас. Бу рельеф ҳақида миллий энциклопедиядан ҳам, интернетдан ҳам маълумот топа олмадим. Бошқа барча мисолларда номлар бир сўздан иборат.
Атоқли от баъзан икки ёки ундан ортиқ сўздан иборат бўлиши мумкин. Масалан, сифатловчили жой номларида сифатловчи ҳам бош ҳарф билан ёзилади: Шимолий Кавказ, Марказий Қизилқум каби. Океанлар номини ёзишда ҳам шунга ўхшаш ҳолат: Шимолий Муз океани. Бу ерда океан сўзи атоқли от таркибига кирмайди. Океаннинг номи – Шимолий Муз. Бояги Тинчлик денгизи бирикмаси шунга ўхшайди. Шуларга таянадиган бўлсак, юлдуз туркумлари номида ҳам ҳар бир сўзни бош ҳарф билан ёзиш мантиқан тўғри бўлади.
Албатта, бу – қиёсий хулоса. Янгиланадиган имло қоидаларида шу ва шу каби ҳолатларга ойдинлик киритиш керак. Имло қоидалари тилдаги вазиятларни иложи борича кенгроқ, тўлароқ қамраб олиши зарур.
📌 Демак, ҳозирча:
Катта Айиқ, Етти Оғайни, Катта Етти Оғайни юлдузлари, Катта Айиқ юлдуз туркуми ✅
#Сўраган_эдингиз
@oriftolib
Савол:
Катта Айиқ, Кичик Айиқ юлдузлар туркумининг номида айиқ сўзи кичик ҳарф билан ёзиладими ёки катта?
Жавоб:
Юлдуз туркумлари номини ёзишда изоҳли луғат чалкашликларга йўл қўйган. Масалан, Катта Айиқ сўзида айиқни бош ҳарф билан берган. Лекин унинг икки синонимида кейинги сўз кичик ҳарф билан бошланган: Етти оғайни, Етти қароқчи.
Миллий энциклопедия эса Катта Айиқда ҳам, унинг маънодошларида ҳам барча сўзларни бош ҳарф билан ёзган.
Ўзбек тилининг асосий имло қоидаларига кўра, юлдуз ва сайёралар, бошқа хил осмон жисмларининг атоқли оти бош ҳарф билан ёзилиши керак. Шу бандда мисол тариқасида берилган Ойдаги рельеф номи – Тинчлик денгизи бирикмасида иккинчи сўз кичик ҳарф билан ёзилган. Бироқ қоидада осмон жисмларининг атоқли оти бош ҳарф билан ёзилиши белгиланган. Балки, релъефнинг оти Тинчликдир, денгиз сўзи атоқли от таркибига кирмас. Бу рельеф ҳақида миллий энциклопедиядан ҳам, интернетдан ҳам маълумот топа олмадим. Бошқа барча мисолларда номлар бир сўздан иборат.
Атоқли от баъзан икки ёки ундан ортиқ сўздан иборат бўлиши мумкин. Масалан, сифатловчили жой номларида сифатловчи ҳам бош ҳарф билан ёзилади: Шимолий Кавказ, Марказий Қизилқум каби. Океанлар номини ёзишда ҳам шунга ўхшаш ҳолат: Шимолий Муз океани. Бу ерда океан сўзи атоқли от таркибига кирмайди. Океаннинг номи – Шимолий Муз. Бояги Тинчлик денгизи бирикмаси шунга ўхшайди. Шуларга таянадиган бўлсак, юлдуз туркумлари номида ҳам ҳар бир сўзни бош ҳарф билан ёзиш мантиқан тўғри бўлади.
Албатта, бу – қиёсий хулоса. Янгиланадиган имло қоидаларида шу ва шу каби ҳолатларга ойдинлик киритиш керак. Имло қоидалари тилдаги вазиятларни иложи борича кенгроқ, тўлароқ қамраб олиши зарур.
📌 Демак, ҳозирча:
Катта Айиқ, Етти Оғайни, Катта Етти Оғайни юлдузлари, Катта Айиқ юлдуз туркуми ✅
#Сўраган_эдингиз
@oriftolib
