Sayil va sayl

Sayil arabcha sayr, yaʼni piyoda yurish soʻzidan. Oʻzbek tiliga tovush oʻzgarishi bilan oʻtgan va maʼnosi ham oʻzgargan. Bu soʻzning tovush oʻzgarishisiz, aynan oʻtgan shakli ham bor, uning maʼnosi farqli.

Sayil oʻzbek tilida uch xil maʼnoda ishlatiladi:

1️⃣ Bahorda oʻtkaziladigan katta xalq sayr-tomoshalari, sayr-tomosha.

2️⃣ Umuman, katta va tantanali sayr-tomoshalar.

3️⃣ Sayr-tomosha maqsadida aylanib, kezib yurish; sayohat.

Sayil bogʻ iborasi xalq sayillari oʻtkaziladigan katta bogʻ, park, sayilgohni anglatadi. Qovun sayli esa qovunxoʻrlik va sayr-tomosha maqsadida koʻpchilik boʻlib dalaga – qovun polizga chiqishdir.

Sayil oʻziga uchinchi shaxs birlikda egalik qoʻshimchasi qoʻshilsa, odatda tovush tushadi: Navroʻz sayli, gul sayli. Lekin izohli lugʻat misollarida bunday oʻrinlarda sayili shakli ham berilgan. Menimcha, sayli varianti toʻgʻriroq, jonli tilga yaqinroq. Tovush tushishi qonuniyatiga ham mos. Bu xuddi atir va atri shakllariga oʻxshaydi: xushboʻy atir, gul atri.

Izohli lugʻatda sayl soʻzi yoʻq. Lekin sayilgoh soʻzining varianti sifatida saylgoh soʻzi berilgan. Mantiqan olganda, sayl shakli boʻlmagandan keyin saylgoh ham boʻlmaydi-da. Imlo lugʻatiga saylgoh shakli kiritilmagan. Men bu soʻzni har doim sayilgoh shaklida yozish tarafdoriman.

📌 Demak:

Sayil, lola sayli, xalq sayillari ✅
Sayl, lola sayili, xalq sayllari ❌

@oriftolib

​​Otarchi kim?

Nega otarchi deymiz? Bu so‘zni etimologik jihatdan qanday tahlil qilish mumkin? Uning oxirida ham mashhur -chi – ot yasovchi qo‘shimchasi turibdi. -chi ishtirokida yasalgan ishchi, qo‘shiqchi kabi so‘zlarni tushunish oson, chunki ish, qo‘shiqning lug‘aviy ma’nosi hammaga ayon. Lekin otar+chining o‘zagi – otar nima?

Tilimizda ot so‘z turkumiga mansub otar so‘zi bor: yaylovda boqiladigan qo‘ylarning katta suruvi, podasiga nisbatan aytiladi bu so‘z aslida o‘t- (o‘tlamoq) o‘zagidan. Qo‘ylar otarini boquvchi cho‘ponga nisbatan ham ba’zan – otarchi cho‘pon deyish mumkin. Ammo bu otarning qo‘shiqchi-otarchiga aloqasi bormi?

Yana bir otar – fe’l so‘z turkumiga mansub, sifatdosh, ya’ni otmoq ma’nosiga ega. Ammo uni ham otarchi bilan mantiqan bog‘lash qiyin.

Albatta, otarchi qadimiy so‘z emas, mumtoz adabiyotda uchramaydi, shunday bo‘lsa-da, uning tomirlarini qadimiy o‘zak-so‘zlardan ham izlab ko‘rish, bizningcha, foydadan xoli emas.

“Devon” va “Qutadg‘u bilig”dagi kuylar, sayrar ma’nosidagi mazkur otar yoki chalmoq ma’nosidagi o‘to‘r- – otarchi so‘zi o‘zagi bo‘lishga eng munosib nomzodday tuyuladi, lekin oradagi masofa yaqin o‘tmishda paydo bo‘lgan otarchining qadim so‘zga borib taqalishini shubha ostiga qo‘yadi. Sayramoq ma’nosidagi öt- fe’li Navoiy asarlarida uchramaydi. Biroq bu so‘z, ehtimol, shevalar, so‘zlashuv tili orqali bizgacha yetib kelib, undan otarchi ismi paydo bo‘lgandir.

Otarchi har doim salbiy ma’noda ishlatilgan va otarchi deganda haqiqiy san’atkorning ziddi, soxtakor, asosiy maqsadi yengil-yelpi pul topish bo‘lgan shaxs tushunilgan. Otarning ortidan yurgan cho‘ponlar ham ba’zan qo‘shiq kuylashgan, lekin bu bilan ular qo‘shiqchi bo‘lib qolishmagan, ehtimol, shuning ta’sirida otarchi ismi paydo bo‘lgandir. Shuningdek, otarchi –otmoq fe’lining ko‘chma aroq ichmoq ma’nosidan kelib chiqqan bo‘lishi ham mumkin.

Abduvohid HAYIT

👉 Maqolani toʻliq oʻqish

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

Xalqaro konferensiya boshlandi

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universitetida “Turkiy xalqlarning maʼnaviy integratsiyasi: tili, adabiyoti, madaniyati” mavzusidagi II xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya boshlandi.

Ushbu anjuman har yili turkiy tilli davlatlardan birida oʻtkaziladi. U Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti, Ozarbayjon davlat pedagogika universiteti, Oʻsh davlat universiteti, Ahmad Yassaviy nomidagi Xalqaro turk-qozoq universiteti, Abay nomidagi Qozogʻiston davlat pedagogika universiteti, Boshqirdiston Respublikasi Fanlar akademiyasi huzuridagi Strategik tadqiqotlar instituti va boshqa nufuzli oliy oʻquv yurtlari, ilmiy muassasalar hamkorligida tashkil etildi.

Konferensiyada Oʻzbekiston, Turkiya, Rossiya, Qozogʻiston, Ozarbayjon, Qirgʻiziston kabi koʻplab mamlakatlardan taniqli olimlar, professorlar va tadqiqotchilar qatnashyapti.

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

Bu kishi amerikalik tadqiqotchi Jozef ekan. Toshkentlik erkaklarning antropologiyasi boʻyicha ilmiy ish qilgan ekan.

Uncha-muncha oʻzbekdan yaxshiroq gapirdi. Navoiyning mashhur ruboiysini yoddan aytdi. Orada Toshkent shevasidagi iboralarni ham ishlatdi. Qoyil qoldim. Ruzbeklarimiz shogird tushib, dars olsa boʻlarkan.

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

Qirgʻizistonlik domlaning maʼruzasidan qiziq bir narsa kashf qildim. Bilasiz, oʻzbek tilida kelishik qoʻshimchalari u qadar oʻzgarishga uchramaydi. Masalan, tushum kelishigi doim -ni shaklida ishlatiladi. Sheʼriyatda -n shaklida qisqarishi mumkin:

Koʻring falak oʻyinin,
Uzar olimning boʻynin,
Ne-ne jonlar yer qoʻynin
Quchdi deya yigʻlarman.
(Maxtumquli)

Soʻzlashuvda -ni turli shakllarda ishlatiladi, masalan, kitopti ber deymiz. Lekin doim -ni yozamiz. Qirgʻizchada esa unday emas ekan. Adabiy meʼyor sifatida talaffuz shakli olingani sababli tushum kelishigining 17 ta shakli bor ekan!

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

Assalomu alaykum.

Qurbon hayiti qutlugʻ boʻlsin!

Endilikda ozishi kerak

Koʻzga baloday koʻrinadigan soʻzlardan biri shu – endilikda. Hozirda, bugungi kunda, bugunlik kunda yetmaganday yoniga endilikda ham qoʻshilib oladi. Tuppa-tuzuk yozuvchi-yu jurnalistlar ham soʻzni shu shaklda ishlataveradi. -lik va -da nimaga kerak deb savol bermaydi. Yoʻq doʻppini boshdan xayolan olib oʻylab koʻrilsa, endi soʻzining oʻzi yetarli ekani, anavi keraksiz qoʻshimalarni tirkashga hojat yoʻqligi maʼlum boʻladi.

Xullas, endilikda bu soʻzni ozdiring, hoʻppasemiz holatida qoʻllamang.

Endilikda ❌

Endi ✅

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

Hammasi ayon boʻlib qoldi…

Detektiv asarlari bilan dunyoga mashhur Artur Konan Doyl bir kuni yirik bankirlarga telegramma joʻnatadi. Yozuvchining hazil xabarnomasi qisqagina edi: “Hammasi ayon boʻlib qoldi. Tezda yashirining”.

Ertasi kuni xabar joʻnatilgan 12 nafar bankirning barchasi Londondan juftakni rostlaydi...

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz