​​Nur ustiga nur

Bu iborani ko‘pchilik to‘g‘ri qo‘llaydi. Lekin yanglish ishlatadiganlar ham talaygina. Balki, sizning ham qulog‘ingizga chalingandir: “Nur ustiga a’lo nur”.

U asli arabcha “nur ala nur” iborasining tarjimasidir. O‘zbekchasi – nur ustiga nur, yanada yaxshi, ko‘ngildagidan ham a’lo kabi ma’nolarni anglatadi.

Izohli lug‘atga ko‘ra, nur alo nur shaklida ham qo‘llash mumkin:

Ixtiyor o‘zingizda, qutlayman desangiz aytib ko‘ring, xo‘p desa – nur alo nur.
M. Ismoiliy, “Farg‘ona tong otguncha”.

❗️ Lekin bu tarzda qo‘llash eskirgan, bugungi tilda uchramaydi. Mabodo shu shaklni ishlatish kerak bo‘lib qolsa, a’lo emas, alo deb yozing. Alo arabchada ustiga demakdir, a’lo esa – eng yuqori; buyuk ma’nolarini beradi. Eng yaxshisi, o‘zbekcha ifodaga mosi nur ustiga nurdir:

Buni bilib olganim nur ustiga nur bo‘ldi.
Agar yuz foiz natija ko‘rsata olsangiz, nur ustiga nur.

📌 Demak:

Nur ustiga nur ✅
Nur ustiga a’lo nur, nur a’lo nur ❌

@oriftolib

​“Афв” сўзини тўғри ёзишнинг осон усули

Гарчи сўзнинг афв шакли тўғри эканини билсак-да, кўпинча авф деб ёзворамиз (Шу мақолачани тайёрлаётиб ўзим ҳам бир неча ўринда афв ўрнига авф деб ёзвордим 😄). Чунки талаффуздаги варианти беихтиёр хаёлга келади-да. Қай бири тўғри эди деб иккиланиб қолганингизда луғатга қараб олишнинг ҳожати йўқ. Тўғрисини аниқлашнинг бир осон усули бор.

Китобий услубда, бадиий тилда кечирмоқ маъносидаги афу этмоқ сўзи учрайди. У асосан мурожаатда қўлланади:

Афу этгайсиз, бу жиҳатга вақтида эътибор қаратмабмиз.

Афу этинг, бир қошиқ қонимдан кечинг, айб мендан ўтди.

Подшоҳимиз айбдорни афу этдилар.

Афв сўзининг бу варианти араб ёзувидаги вов ҳарфини у деб ўқиш натижасида ҳосил бўлган, менимча. Чунки бу ҳарф в товушини ҳам, у товушини ҳам ифода эта олади. Албатта, қаерда қандай ўқилишининг қонун-қоидалари бор. Афу янглиш ўқилганга ўхшайди. Чунки Навоий асарлари луғатларида ҳам унинг шу шаклини топиб бўлмади. Бироқ бу кўринишда қўллаш бугунги тилда бор. Ёзувчи баландпарвоз услубни кўрсатиш зарурати туғилганда афвдан эмас, афудан фойдаланади.

❗️ Гарчи тилимизда ишлатилса-да, афу варианти изоҳли луғатга ҳам, имло луғатларига ҳам киритилмаган. Луғатга киритилмаган дегани хато дегани эмаслиги ҳақида олдинроқ ҳам айтгандим.

👉 Афв сўзини ёзаётганда ана шу афу сўзини хаёлга келтиринг. А товушидан кейин ф келяпти, афв вариантида ҳам а дан кейин қўрқмай ф ни ишлатинг.

@oriftolib

​#Сўраган_эдингиз

“Кўзим усти миннатинг бошимга дурра”

Обуначилардан бири академик шоир Ғафур Ғуломнинг шу мисраси маъносини шарҳлашни сўрабди. Тўғрисини айтиб қўя қолай, мисра мазмуни мураккаброқ, тушуна олганимча тушунтираман.

Ғафур Ғуломнинг 1983 йили нашр этилган “Мукаммал асарлар тўплами” I жилдида “Кўзим усти” иборасидан сўнг бир ўринда вергул қўйилган, кейингисида эса йўқ.

Дастлаб вергул бор ҳолатни шарҳлашга уринамиз.

Кўзим усти ибораси ўта қадрли, кўз устига қўйиб юришга, асрашга арзийдиган маъносини ифода этяпти.

Миннат сўзи ўрнига қараб бир-бирига зид маъноларни ифода эта оладиган сўзлардан. Бу ўринда эса таъна, ёзғириш, инжиш каби маъноларни билдиряпти, менимча. Бошимга дурра эса бошим устига, уни ҳеч бир эътирозсиз қабул қиламан, бошга дурра каби ўраб юраман дегани. Дурра ўраш фақат аёлларга хос эмас, деҳқонлар, қурувчи-усталар иш пайти кўпинча бошга дурра ўрайди.

Энди кўзим усти иборасидан сўнг вергул қўйилмаган ҳолатни тушунишга уриниб кўрамиз. Вергул бўлмаса, кўзим усти миннатга алоқадор бўлиб қолади. Яъни таънангни кўз устимга қўяман деган маънода.

Алал-оқибат жумланинг мазмуни биринчи вариантдаги каби бўлиб чиқяпти.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

​Ҳабиб Абдуллаев ҳикоя қилади

Қадим замонда куни-туни ҳаммага амр-фармон бериб ўтган бир дилозор мансабдор мансабидан бекор бўлди, бекор бўлганидан кейин унинг амр-фармонига ҳеч ким қулоқ солмайдиган, ҳатто ити ҳам “ёт!” ёки “қўлингни бер” деса ириллайдиган бўлиб қолди. Мансабдор ҳар ёнга бош уриб иш чиқаролмаганидан кейин, ниҳоят, хуморини ёзадиган бир машғулот топди: маҳалладаги ҳовуз бўйига қалин кўрпача солиб ўтириб олди-да, пақир кўтариб сувга келган ҳар бир кишига ўшқириб:

– Пақирингни тушир! Пақирингни торт! – деб амр-фармон бера бошлади.

Бу машғулот унинг хуморини анча ёзди.

Бизнинг замонимизда ҳовуз йўқ...

Абдулла Қаҳҳор,
“Ҳақ сўзнинг кучи” китобидан

1962 йил

@oriftolib

🔹 Baxil vasiyat qilmaydi.
🔹 Birlik bor joyda tinchlik bor.
🔹 Boltaga kuchi yetmagan nasihatga kuch beradi.
🔹 Yomon fikrlardan yomon ish paydo bo‘ladi.
🔹 Iztirob odamni tarbiyalaydi.
🔹 Ko‘p gapirgan kishining yaxshi so‘zi oz bo‘lar.

Yoqut xalq maqollari va matallaridan

@oriftolib

​​Darranda nima?

Kitoblarda, gazeta-jurnallarda parranda-darrandalar degan so‘zga duch kelgan bo‘lsangiz kerak. Parranda nimaligini ko‘pchiligimiz yaxshi bilamiz: har qanday qush zoti. Uyda boqiladiganlari uy parrandasi deyiladi. Masalan, tovuq – uy parrandasi. U ham aslida qush.

Xo‘p, bu gaplar tushunarli. Lekin darranda nima?

Darranda – asli forscha so‘z, pora qilmoq, parchalamoq ma’nosidagi fe’lning hozirgi zamon shakli. Izohli lug‘atga ko‘ra, o‘zbek tilida ikki xil ma’noda ishlatiladi.

1️⃣ Sutemizuvchi yirtqich, vahshiy hayvon:

Darrandalarning ayrimlari, sariq yumronqoziq va sug‘urlar qish va yozda uzoq uyquga ketadi.
“Fan va turmush”

2️⃣ Ko‘chma ma’noda: yovuz, yirtqich:

Darranda dushmanlar serjahl, asabiy,
Kuchanar devorni sindiray deya.
M. Shayxzoda, “Chorak asr devoni”.

📌 Demak, darranda yirtqich hayvon, ko‘chma ma’noda esa yovuz, yirtqich deganidir.

@oriftolib

​Расул Ҳамзатов

***
Оппоқ телпак кияр-у, аммо
Баъзиларнинг калласи – қовоқ.
Айримларнинг қиличи тилло,
Лек ўзлари – ўлгудай қўрқоқ.

Кимларнингдир чўнтаги зўр-у,
Бўм-бўш эрур бироқ ҳаёти.
Баъзиларнинг сўзлари бор-у,
Маъносиздир аммо баёти.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

Русчасини ўқиш

@oriftolib

Sherlok Xolmsning prototipi kim?

Yozuvchi qahramonlarini ko‘pincha hayotdan oladi. Hatto xayoliy, fantastik qahramonlarining sifatlari, xarakterlarini ham adib o‘zi ko‘rib-bilib yurgan kishilardan “ko‘chiradi”. Lekin shunchaki nusxalamaydi, ba’zida bir obrazda ikki-uch yoki undan ortiq odamning jihatlari uyg‘unlashishi mumkin. Adabiy qahramonga manba, namuna bo‘lgan bu real shaxs adabiyotda prototip deyiladi.

Ko‘pchiligimiz Artur Konan Doylning topqir izquvar Sherlok Xolms haqidagi hikoyalarini maroq bilan o‘qiganmiz. Yozuvchi bu qahramonining juda ko‘p sifat-belgilarini ustozi doktor Jozef Belldan olgan.

To‘liq o‘qish

@oriftolib

Ақлли ҳимоя

Ёши улғайиб қолган жанг санъати устаси қайтиб майдонга тушмасликка қарор қилди. Бироқ бир куни уни ёш ва манман бир полвон олишувга чорлади. Уста бунга эътибор қаратмади, жим ўтираверди. Ёш жангчи энди уни масхаралашга, аждодларини ҳақоратлашга тушди. Аммо бу ҳам кўзланган натижани бермади.

Охир-оқибат ёш полвоннинг ҳафсаласи пир бўлди, қўлини ювиб қўлтиғига урди-да, кетди.

Қария устанинг шогирдлари унинг хатти-ҳаракатидан ҳайрон қолди, айримлари эса таъна қила бошлади:

– Наҳот сизга ўзингизнинг ёки аждодларингизнинг шаъни қадрли бўлмаса?!

Устоз бу саволга савол билан жавоб берди:

– Агар сизга бирор нарса совға қилишса, лекин уни олмасангиз, ҳадя кимда қолади?

– Эгасининг ўзида қолади-да! – дейишди улар.

– Ҳасад, ғазаб ва нафрат ҳам худди шундай. Агар биз уни қабул қилмасак, у эгасида қолади.

Ориф Толиб
таржимаси

@oriftolib

​#Имлоси_қийин_сўзлар

Зах
Заҳил
Заҳмат
Мулоқот
Мутлақо
Мухаммас
Мухлис
Остин-устун
Тақозо
Устун


#Imlosi_qiyin_soʻzlar

Zax
Zahil
Zahmat
Muloqot
Mutlaqo
Muxammas
Muxlis
Ostin-ustun
Taqozo
Ustun

@oriftolib

Масъуд

Масъуд сўзи арабчадан олинган, аслиятда бахтли, саодатли маъноларини билдиради. Ўзбек тилида икки хил тарзда қўлланади.

1. Китобий тилда бахтли, саодатли маъносида:

Эсини танигандан бошлаб онаси билан кечирган замонлар масъуд, лекин қайтарилмас бир туш каби Йўлчининг кўз олдидан бир-бир ўтади.

Ойбек, Танланган асарлар.

Кампир иягига ҳассасини тираб, ўша масъуд ва машъум тунлар оғушида сингиб кетди.

С. Аҳмад, Ўйлар.

2. Эркаклар исми сифатида. Бунда ҳам бахтли, саодатли маъносига эга:

Масъуджон қурилиш соҳасида ишлайди.

Масъудов, сиз биринчи бўлиб чиқиш қиласиз.

❗️ Исм сифатида ишлатилганда кўпинча Маъсуд деб талаффуз қилинади. Лекин ёзганда Масъуд ёзилиши керак. Маъсуд, Масуд деб ёзиш хатодир.

Изоҳли луғат асосида тайёрланди.

@oriftolib

​Ғалати машҳур нима?

Психологларнинг айтишича, бирор одат шаклланиши ёки йўқолиши учун ўртача бир ой вақт керак экан. Муттасил қилинадиган янглиш ишга тана ўрганиб қолади. Тилда ҳам шунга ўхшаш ҳолат.

Эркин Воҳидов бир мақоласида ёзади: “Эскидан қолган ғалати машҳур деган гап бор. Бу машҳур бўлган хато демакдир. Ғалат сўзининг ўзбек тилида ғалати шаклида қизиқ, ажойиб деган маъно касб этгани ўзи ғалати машҳурдир”. Чунки ғалат сўзи арабчада хато, нуқсон, адашиш каби маъноларни англатади. Унга форсча -и изофаси қўшилган ва ўзбек тилида аслиятдагидан бошқа мазмунни билдиради.

Бирор сўз ёки иборани хато ишлатиш оммалашиб кетса ва у табиий қабул қилинадиган бўлиб қолса, энди бошқа йўл йўқ, ноилож рози бўласиз. Ғалати машҳур ана шу.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib