​Япон халқ мақолларидан

Японлар – Япониянинг асосий аҳолиси. Бразилия, АҚШ, Хитой, Филиппин, Канада, Перу, Австралия ва бошқа мамлакатларда ҳам яшайди. Япон тилида сўзлашади. Умумий адади – 130 миллион атрофида.

🔹 Абжир қўлдан ҳам сув тўкилиши мумкин.
🔹 Адолат – энг яхши сиёсатдир.
🔹 Арзон нарсани сотиб олиш пулни йўқотишдир.
🔹 Ахлоқсизлик пулдан ҳам, кучдан ҳам айиради.
🔹 Баҳона ва пластирни истаган жойга ёпиштириш мумкин.
🔹 Бировга зулм қилма, шунда бутун умр қўрқувда яшамайсан.
🔹 Бирор киши ҳақида гумонга боришдан олдин етти марта текшир.
🔹 Денгиздаги қароқчилар тоғдаги қароқчиларни жиноятда айблайди.
🔹 Илмда қисқа йўллар йўқ.
🔹 Катта хиёнат садоқатга ўхшаш қиёфада бўлади.
🔹 Куч ҳақ бўлган жойда ҳақ ноҳақдир.
🔹 Меъёридан ошган хурсандчилик қайғу келтиради.

@oriftolib

​Мўнди

“Бўзчи белбоққа ёлчимас, кулол – мўндига” деган мақолни эшитган бўлсангиз керак. Хўш, мақолдаги мўнди нимани англатади?

Мўнди – сопол кўза тури: оғзи тор, қорни кенг шаклда, дастасиз бўлади. Одатда суюқлик, асосан ёғ солиб қўйишда фойдаланилган.

Фарғона шевасида аёл-қизлар тилида қора мўнди деган ибора ишлатилади. Ҳақорат маъноси бор. Одатда хотин-қизларга ёқмаган, бирор ножўя ҳаракати сабабли уларнинг ғазабига дучор бўлганларга нисбатан ишлатилади. Менимча, бу иборанинг пайдо бўлишига илгарилари мўндиларда кўпинча ёғ сақлангани сабаб бўлган. Биласиз, мой сақланадиган идишлар ёғ тўкилаверганидан ялтираб, қорайиб кетади. Мўндилар ҳам шундай бўлган.

Энди яғири чиқиб кетган кўзани тасаввур қилинг. Ҳа, аёлларнинг кўзига ёмон кўринмаган маъқул 😄.

@oriftolib

Қулоқчин “наушник”ми?

Эшитган бўлсангиз керак, турли шоулар, кўрсатув ва эшиттиришларда “наушник” маъносида қулоқчин сўзи ишлатилади. Менимча, қачондир кимдир шундай ўзбекчалаштирган-у, сўнг шу вариант урфга кириб кетган. Баъзида қулоқлик сўзи ҳам қўлланади. Хўш, шундай аташ тўғрими?

Изоҳли луғатга кўра, қулоқчин тушириб қўйиладиган қулоқлари бор иссиқ телпак. Қулоқлик эса телпак ва қалпоқларнинг ана шунақа қулоқ-ёпқичларига кетадиган етарли миқдордаги материал.

Унда наушникни нима деб аташ мумкин? Шахсий фикрим шу: агар одамлар қулоқчин ёки қулоқликни наушникка нисбатан ишлатаётган бўлса ва бу тилга сингса, кўпроқ қўлланаётганини қабул қилиш ва луғатларга, истеъмолга киритиш керак.

Йўқ, бу иккови ҳам бўлмайди, дейилса, карнайча дейиш мумкин.

Сиз нима дейсиз? Фикрингизни изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

Yondashmoqmi yoki yondoshmoq?

Yondosh degan soʻz bor. Yonma-yon, bir-biriga bogʻliq, parallel kabi maʼnolarni anglatadi: yondosh qishloq, bir-biriga yondosh.

Yondashmoq esa yonma-yon kelmoq, yaqinlashmoq, maʼlum bir nuqtai nazardan qaramoq degani: yondashib oʻtirmoq, muammoga jiddiy yodashmoq.

Imlo lugʻatida yondoshmoq soʻzi berilmagan. Izohli lugʻatning oldingi nashrlarida yondoshmoq yondashmoqning koʻrinishi sifatida koʻrsatilgan edi. Olti jildda va lotin imlosida bosilgan yangi nashrida bu xato toʻgʻrilanibdi va soʻz yondashmoq shaklida berilibdi. Demak, feʼlning faqatgina yondashmoq varianti toʻgʻri.

❗️ Yonma-yon maʼnosidagi yondosh soʻzini yondash shaklida qoʻllab boʻlmaydi. Feʼl boʻlganda esa ishlatish mumkin (yaxshiga yondash).

📌 Demak:

Yondosh uy ✅
Yondash uy ❌

Yondashmoq ✅
Yondashmoq ❌

Yondashuv ✅
Yondoshuv ❌

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib

​Калиш

Сал ғалатироқ эшитилиши мумкин, лекин калиш миллий кийим эмас. Ҳа, шундай. Бунга унинг этимологияси ҳам гувоҳлик беради.

Калиш тилимизга рус тилидан кирган. Руслар уни калоши ёки галоши деб атайди. Русчага француз ёки немис тилидан ўтган.

Калиш сўзининг этимологияси ҳақида турли қарашлар бор. Биринчи фикрга кўра, у юнонча kalopodion – ёғоч бошмоқ сўзидан; бошқа версияга кўра, лотинча caliga – этик сўзидан; учинчи қарашга кўра эса, лотинча gallica – галл пойабзали сўзидан келиб чиққан.

Ўрганишларимга кўра, калишларнинг ўлкамиздаги тарихи 100-150 йилни ташкил этади. У Туркистонда XX аср бошларида оммалаша бошлаган. Бошида уни халқ, айниқса, косиблар яхши кутиб олмаган. Калиш совет даврида рус маданияти белгиси сифатида тарғиб ҳам қилинган.

Хўш, калиш бизники эмас экан, олдин ота-боболаримиз калиш ўрнида нима кийишган? Жавоб оддий – кавуш кийишган. Бугун кавуш кийиш ёши катталар орасида яна оммалашиб боряпти. Уни маҳси билан ҳам, маҳсисиз ҳам кийса бўлади.

Калиш замонавий кийим саналмаса-да, оммабоплиги рост. Оммабоплигининг асосий сабаби эса – арзонлиги. Олдин жуда арзон ва захни кўп ўтказадиган қуйма калишлар ҳам бўларди. Ҳозир эса Қамчиқ довонида инсталляцияси қўйилган ва кейин олдириб ташланган калишга ўхшашлари ишлаб чиқарилади, холос.

@oriftolib

Hotamtoy

Oʻzbek tilida saxovatli, qoʻli ochiq, oliyjanob maʼnolarida qoʻllanuvchi hotamtoy va hotam soʻzlarining ildizi tarixiy shaxsga – Hotam Toiyga borib taqaladi. U Yamandagi toy qabilasining boshligʻi, mashhur lashkarboshi va shoir boʻlgan. Adolatu insofi, saxiyligi va yaxshiligi bilan dastlab atrofdagi qabilalar, keyin butun Arabiston va Sharq xalqlari orasida shuhrat qozongan. Baʼzi manbalarda uning nomi Hotim shaklida berilgan. Toʻliq ismi – Abu Safona Hotam ibn Abdulloh ibn Saʼd Toiy.

Kishilar nomi soʻz va iboralarga, atamalarga aylanib ketishi tilda bor hodisa. Garchi Hotam Toiy milodiy VI asr oxiri – VII asr boshlarida yashagan tarixiy shaxs boʻlsa-da, u koʻpincha afsonaviy qahramon sifatida talqin qilinadi. Sharq xalqlari ogʻzaki ijodi va yozma adabiyotida Hotam Toiy haqida koʻplab afsona va rivoyatlar, qissa va dostonlar, hatto “Hotamnoma” kitobi yaratilgan.

Maʼlumot uchun: Hotam Toiyning oʻgʻli Adiy ibn Hotam Paygʻambarimiz sollallohu alayhi vasallamning sahobalaridan boʻlgan.

@oriftolib

Sh, Ch ёки SH, CH

Нуқсонли лотин алифбомизнинг хомсемиз ҳарфларидан Sh ва Ch кўп ноқулайлик ва чалкашликлар туғдиради. Бу ҳарфлар қисқартма ва ҳамма ҳарфи катта билан ёзилган сўзларда қандай ёзилиши бўйича аниқ кўрсатма йўқ. Шу сабабли кўпчилик ўз тушунчаси ва асосларига кўра қоида тузиб олади. Менда ҳам шундай қоида бор: бу ҳарфлар гап бошида, атоқли отлар бошида Sh ва Ch шаклида ёзилиши керак, қисқартмаларда ва ҳамма ҳарфлари катта ёзилган сўзлар таркибида эса SH ва CH шаклида ёзилиши керак. Нега?

1. Мантиққа кўра. Бу икки ҳарф битта товушни ифода этади. Гарчи бош ҳарф шакли Sh ва Ch бўлса-да, қисқартма ва фақат бош ҳарфли сўзларда SH ва CH ёзилиши зарур. Чунки бундай сўзларнинг барча ҳарфлари катта ёзилади: AQSH, MASHGʻULOT, SHAMOL, KECH, OCHIQ, CHODIR ва ҳоказо.

2. Диграф бўлгани учун. Бир товушни билдирувчи жуфт ҳарфдан иборат белги диграф дейилади.

Биз Sh ва Ch ҳарфларини инглиз тили алифбосига қиёсан олганмиз. Инглиз тилида сўз катта ҳарфлар билан ёзилганда диграфлар ҳам тўлиқ бош ҳарфларда ёзилади: ENGLISH, FRESH, FISHING, CHAIRMAN, LUNCH, TEACHER ва ҳоказо. Чех тилида ҳам шундай экан.

3. Шунчаки чиройли кўриниши учун. AQSh, MAShGʻULOT, ShAMOL, KECh, OChIQ, ChODIR шаклида ёзиш кўзга хунук кўринади.

📌 Демак,

AQSH, SHHT ✅
AQSh, ShHT ❌

MASHGʻULOT, SHAMOL, KECH, OCHIQ, CHODIR ✅
MAShGʻULOT, ShAMOL, KECh, OChIQ, ChODIR ❌

Sh. Ch. Shamsiddinov ✅
SH. CH. Shamsiddinov ❌

Shom payti Shahrisabzga qarab yoʻlga chiqdim. ✅
SHom payti SHahrisabzga qarab yoʻlga chiqdim. ❌

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Булдуруқ

Сўнгги кунларда дарахтлару буталарни қиров қоплади. Қировни булдуруқ ҳам дейишади.

Бадиий адабиётда сочнинг оқи қировга ўхшатилгани каби булдуруққа ҳам менгзалади.

Булдуруқ омоним сўз, яна иккита алоҳида маънода ишлатилади: чўл қуши, қорабовур; балиқ тухуми, увулдириқ.

1. Эрталабки туман тарқалиб, дарахт шохларига ёпишган булдуруқ зарралари гавҳардай ялтирай бошлади.
А. Мухтор, Чинор.

2. Юртга куз келганин аста билдириб,
Дарахтлар шохидан учар булдуруқ.
Х. Салоҳ, Излар ва ҳислар.

3. Дастурхон кўнгил тусаган нарсаларга тўла: қора, қизил булдуруқлар, қовурилган беданаю ранг-баранг узум, олма, каржланган қовун-тарвузлар...
“Ёшлик”

Изоҳли луғат асосида тайёрланди.

@oriftolib

Ўзбек адибларининг ҳикоялари турк тилида

Туркиянинг “Hece Yayinlari” нашриётида “Günümüz özbek öyküsü” (“Бугунги ўзбек ҳикоялари”) номли тўплам нашр этилди. Шоир ва таржимон Ҳамза Ўзтуркчи нашрга тайёрлаган ушбу китобдан ўттиз нафар ўзбек адибининг ҳикоялари ва иккита адабий суҳбат ўрин олган.

Тўпламга Эркин Аъзам, Ўткир Ҳошимов, Нурали Қобул, Назар Эшонқул, Луқмон Бўрихон, Улуғбек Ҳамдам каби таниқли ёзувчилар, Жасур Кенгбоев, Нодирбегим Иброҳимова, Жавлон Жовлиев каби ёш ижодкорларнинг ҳикоялари киритилган.

@oriftolib

Расул Ҳамзатов

***
Ташқарида ёмғир. Туман ўрмалар,
Томчилар дарчамга урилар бир-бир.
Олис ўнгирлару яқин кулбалар –
Барини эринмай ювади ёмғир.

Атрофга ёйилган қалин бир парда,
На яқин, на йироқ кўринар аён.
Кўзимни юмаман. Хаёлда бирдан
Яшаб ўтган умрим бўлар намоён.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

👉 Русчасини ўқиш

@oriftolib

​Айниқса: вергул керакми, керакмасми?

Айниқса сўзи билан вергул ишлатиладиган ва ишлатилмайдиган ҳолат бор.

Вергул керак:

Айниқса модал сўз бўлиб келиб келса. Бунда у хусусан сўзига маънодош бўлади. Икковини бемалол алмашлаб қўллаш мумкин:

Ёрматни, айниқса, Гулсумбибини ўйлаб, уларга ачинди.
(Ёрматни, хусусан, Гулсумбибини ўйлаб, уларга ачинди.)
Ойбек, Танланган асарлар.

Вергул керак эмас:

Айниқса сўзи жуда ҳам, ғоят даражада, бениҳоят маъноларини англатса.

Атом энергиясидан фойдаланишнинг истиқболи айниқса кенгдир.
(Атом энергиясидан фойдаланишнинг истиқболи жуда ҳам кенгдир.)
“Фан ва турмуш”.

❗️ Бир чалғитувчи ҳолат бор. Айниқса сўзи таъкид, кучайтириш маъносида келганда китобларда, жумладан, изоҳли луғатда ҳам баъзан вергул ишлатилган, баъзан ишлатилмаган. Мен вергул қўйилмаслиги тарафдориман. Чунки бунда вергул гапдаги куч, мантиқий урғуни сусайтиради:

Бу гаплар айниқса сиз билан менга келишмаса ҳам, азбаройи мени ёлғиз ташлаб қўйганингиздан айтдим.
А. Қодирий, Ўтган кунлар.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

​#Сўраган_эдингиз

“Путур кетмоқ”: путур нима?

Путур сўзи футурнинг сўзлашув тилидаги шаклидир. Футур арабчадан кирган, аслиятда бўшашиш, ожизланиш; ҳолсизлик маъноларини билдиради. Ўзбек тилида эса зиён, шикаст маъноларида ишлатилади.

Путур етмоқ (футур етмоқ) – зарар етмоқ.

Путур кетмоқ (футур кетмоқ) – кучсизлашиб қолмоқ, аввалги мавқеини йўқотмоқ.

Файз-футур кетмоқ ибораси ҳам футур кетмоққа маънодош.

У бир оз тўлишибди. Лекин бундан ҳуснига заррача путур етмабди.
“Ёшлик”.

– У замонларда ҳунардан футур кетган эди, – деди Йўлдошев. “Шарқ юлдузи”.

Сўнгра сотиб ейишдан бошқани билмаган бойваччанинг шу вақтларда анча футури кетган эди.
Ойбек, Танланган асарлар.

Навоий кетди – Ҳиротдан файз-футур кетди.
Ойбек, Навоий.

📖 Изоҳли луғат асосида тайёрланди.

@oriftolib