“Намоз” сўзининг ўзбекчаси

Бу сўзга илк бор “Қисаси Рабғузий”да дуч келган эдим. Кейин бошқа манбаларда, жумладан, “Девону луғатит турк”да учратдим.

Мусулмонлар кунига беш маҳал бажарадиган ибодат бугунги тилимизда намоз дейилади. Намоз форсчадан олинган, аслиятда ҳам айни шу мазмунда. Арабчаси – салот.

“Девону луғатит турк”да юкунч намоз маъносида шарҳланган ва бу сўз билан боғлиқ мисоллар бир неча ўринларда келтирилган:

Қул Тангрика юкунди – банда Тангри таолога ибодат қилди.
Тангрика юкунч юкунди – Тангри таолога юкунди, намоз ўқиди.
Ўл юкунч этти – У намоз ўқиди.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Расул Ҳамзатов

***
“Анов одам қанақа асли?”
Дўсти деди елкасин қисиб:
“Танишмасман, у ҳақда, рости,
Айтолмайман бирон яхши гап”.

“Анов одам асли қанақа?”
Бошқа бир дўст қайтарди жавоб:
“Танишмасман, аммо у ҳақда
Айтолмайман бирон ёмон гап”.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

Русчасини ўқиш

@oriftolib

​Китоб таржима қилиш учун нима қилиш керак?

1. Яхши, ўзингиз ёқтирган, ўзингиз қизиққан мавзудаги китоб топинг.

2. Китоб билан умумий танишиб чиқинг. Мавзуси, аҳамияти, таржима қилишга лойиқ ёки лойиқ эмаслиги ҳақида хулоса қилинг.

3. Ушбу китоб сиз таржима қилмоқчи бўлган тилга – масалан, ўзбек тилига – таржима қилинмагани ҳақида ишонч ҳосил қилинг.

4. Муаллифнинг шахсиятини ўрганинг. Таржима қилгандан кейин китобни чоп қилдириш ниятингиз бўлса, муаллиф "қора рўйхат"да бўлмаслиги керак. Шунингдек, муаллифи машҳур, ишончли киши бўлгани таржима асарнинг кенг тарқалишига ҳам сабаб бўлади.

5. Ўзбек тилидаги ушбу мавзудаги китобларни ўрганинг. Сиз таржима қилмоқчи бўлган китобга қанчалик эҳтиёж, талаб борлигини аниқланг.

6. Китобни таржима қилганингиздан кейин чоп қилдириш ниятингиз бўлса, ноширлар билан ҳам маслаҳатлашинг.

7. Муаллиф ёки унинг меросхўрлари билан боғланиб, рухсат олинг. Қаламҳақи талаб қилса, беришга мажбурсиз, шартнома тузасиз.

8. Таржима сайт ёки дастурларидан фойдалансангиз, уларга ишониб қолманг.

9. Таржима қилганда сўзма-сўз таржима қилишдан тийилинг. Матндан кўзланган маънони чиқариб беринг. Бирор тилни зўр билган ҳамма ҳам яхши таржимон бўла олмайди. Яхши таржимон бўлиш учун иккала тилни ҳам яхши билиш, таржима маҳоратига эга бўлиш лозим. Шунинг учун аввалига кичик ҳикматли сўзлар, қисқа ҳикояларни таржима қилиб, бироз тажриба орттирган маъқул. Шу билан бирга, ўзбек тилини яхши биладиган муҳаррир, филолог, таржимонлардан ҳам маслаҳат олиб турганингиз мақсадга мувофиқдир.

Ғиёсиддин Юсуф

@oriftolib

​Эса: вергул керакми ёки йўқ?

Мусаҳҳиҳ ва муҳаррирларни ўйлантирадиган, чалкаштирадиган ҳолатлардан бири – эса сўзидан кейин вергул қўйиш ёки қўймаслик масаласи. Чунки у баъзида вергул талаб қилади, баъзида эса – йўқ.

Хўш, қачон вергул қўйилади?

1️⃣ Эса боғлама вазифасини бажарса ва бўлса маъносини англатса. Бу тарзда кам қўлланади. Бундай пайтда кўпинча унга -да юкламаси қўшилади:

Бурни бир оз беўхшовроқ эса-да, лекин унинг умуман юз бичими келишган эди.
Ойбек, Танланган асарлар.

2️⃣ Ундай бўлса, у ҳолда маъноларини ифода этса. Одатда бу маънода шевада ишлатилади:

Эса, Оққиз, бориб сен ҳам кўриб кел-чи.
“Равшан”.

Қачон вергул керак эмас?

Эса шахс, нарса, ҳодисалар кетма-кетлигида уларни бошқаларига нисбатлаб, ажратиб қайд этса:

Мен эса уни овунтиришга, юпатишга уринардим.
“Гулдаста”.

Мисрда рўй берган мана бу воқеа эса ҳаммасидан ошиб тушади.
“Фан ва турмуш”.

@oriftolib

​Қувайтми ёки Кувайт?

Арабистон яриморолида жойлашган бу давлат номида кўп хато қилинади. Ҳатто қарор ва фармонларда, расмий идоралар сайтлари, интернет нашрлари саҳифаларида ва бошқа ўринларда Қувайт шаклида янглиш ишлатилганини кўриш мумкин. Албатта, ҳеч ким хатодан холи эмас, ҳаммамиз ҳам адашамиз. Бунинг давоси – билиб олишдир.

Давлатнинг номи – Кувайт. Арабчаси – давлатул Кувайт. Кичкина ҳудудга эга бу мамлакатнинг пойтахти номи ҳам ал-Кувайтдир. Кувайт арабчада шаҳарча, қўрғонча маъносини англатади.

📌 Демак:

Кувайт ✅
Қувайт ❌

@oriftolib

Idora va tashkilotlar nomini yozishdagi xatolar

Koʻzga tez-tez tashlanadigan xatolardan biri tashkilot va muassasalar nomidagi vazirlik, qoʻmita, agentlik, uyushma, assosiatsiya kabi soʻzlarlarni bosh harf bilan yozish. Bu rus tiliga taqlidan yuz beradi. Chunki bu soʻzlar rus tilida tashkilot nomining boshida keladi. Oʻzbekchada ular kichik harf bilan yozilishi kerak:

Demak:

Oʻzbekiston isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federatsiyasi ✅
Oʻzbekiston isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari Federatsiyasi ❌

Favqulodda vaziyatlar vazirligi akademiyasi ✅
Favqulodda vaziyatlar vazirligi Akademiyasi ❌

Gohida tashkilot nomi tarkibidagi boshqa soʻzlar ham bosh harf bilan yoziladi. Xoʻsh, aslida qanday boʻlishi kerak? Imlo qoidalariga koʻra, oliy darajada boʻlmagan tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi soʻzgina bosh harf bilan yoziladi.

Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi ✅
Bandlik va Mehnat munosabatlari vazirligi ❌

Oʻzbekiston jurnalistlari ijodiy uyushmasi ✅
Oʻzbekiston Jurnalistlari ijodiy uyushmasi ❌

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib

#Сўраган_эдингиз

Даққиюнусдан қолган

Даққиюнусдан ёки дақёнусдан қолган ибораси тилимизда эскидан қолган, қадимий, жуда ҳам эскириб кетган маъноларида қўлланади. Иборанинг келиб чиқиши қадимги Рим императори Диоклетиан ( лотинча Diocletianus)га бориб тақалади. Милодий 284-305 йилларда ҳукмронлик қилган бу императорни Шарқ халқлари шундай атаган.

Хўш, нега айнан Диоклетиан? Эскилик маъноси билан унинг қандай алоқаси бор?

Миллий энциклопедияга кўра, VII-VIII асрларгача бўлган даврдаги шаҳар харобалари, тангалар ва бошқаларнинг қадимийлигини англатиш учун “Дақёнусдан қолган” ибораси ишлатилган.

Менимча, даққиюнусдан қолган ибораси пайдо бўлишига Диоклетианнинг урушлари ҳосил қилган харобалар, вайронагарчиликлар сабаб. Кейинчалик иборанинг маъноси торайган.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

​Саудия Арабистони: қиролликми ёки подшоҳлик?

Саудия Арабистонининг номини янглиш ишлатиш кўп учрайди. Расмий ҳужжатлар, турли нашрлар саҳифаларида Саудия Арабистони Қироллиги бирикмасига кўзингиз тушади. Ўзим ҳам бир таржимада қироллик деб ёзган эканман 😏. Лекин бу шаклда қўллаш – хато.

Саудия Арабистонининг расмий номи ўзбекчада Саудия Арабистони Подшоҳлиги бўлади. Миллий энциклопедияда ҳам шу шаклда берилган. Давлат раҳбари эса – подшоҳ, қирол эмас.

Демак:

Саудия Арабистони Подшоҳлиги ✅
Саудия Арабистони Қироллиги ❌

Саудия Арабистони Подшоҳи ✅
Саудия Арабистони Қироли ❌

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Лозиманда

Сўзлашув тилида лозиманда дейиладиган бу сўзнинг асли – лозимомада. Арабча лозим ва форсча омада сўзларидан ясалган, луғавий маъноси – қилиниши, бажарилиши керак бўлган (нарса) демакдир. Ўзбекчада аёллар тўй, туғуруқ, меҳмондорчилик каби маросимларга олиб бориладиган бирор буюм, кийим-кечак, пишириқ каби совғаларни англатади:

Лозимандани яхшилаб берсангиз, бормасим борми?
Т. Алимов, Совға.

Бу гап ҳамроҳ бўлган беш аёлга ҳам маъқул тушиб, дастурхон тузаб, ҳар қайсиси ўз лозимомадасини ғамлаб жўнади.
“Ёдгор”.

👉 Ҳозир жонли тилда тўйма-тўй, маросимма-маросим юрадиган, ишлатилмайдиган буюмлар, кийилмайдиган кийимларга ҳам лозиманда сўзи ишлатиляпти:

Э, буни ҳеч ким киймайди, лозиманда-ку бу!

Қанақа тўн керак сизга, ўғлим, кийишгами ё лозимандагами?

📖 Изоҳли луғатдан фойдаланилди.

@oriftolib

Жангу жадалми ё жанги жадал?

Мен сўз қўллаши ва таҳририни жиддий ҳурмат қиладиган ёзувчи ва муҳаррирлар орасида жангу жадал сўзини жанги жадал тарзида ишлатадиганлар бор. Уларнинг далили кучли: жадал сўзи ўзбекчада тез, шошилинч деган маънони билдиради, бундан келиб чиқилса, шиддатли жанг маъносида жанги жадал бўлади, жангу жадал эмас.

Лекин мен жангу жадал ҳам хато эмас деб ҳисоблайман. Далилим бор.

Жадал сўзи кураш, тортишиш маъноларига ҳам эга, жангу жадал эса жанг ва курашлар маъносида. Гарчи жадал сўзи бугунги тилда фақат тез, шошилинч маъносида ишлатилаётган бўлса-да, жангу жадал ибораси таркибида аслиятдаги маъносини сақлаб қола олган.

📌 Демак,

Жанг-жадал ✅
Жангу жадал ✅
Жанги жадал ✅

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

​​#Имлоси_қийин_сўзлар
Заҳар
Харажат
Муҳтож
Сахий
Акция
Ҳижрон
Тазйиқ
Яшинтопалоқ
Бекинмачоқ ва беркинмачоқ
Шахдам

#Imlosi_qiyin_soʻzlar
Zahar
Xarajat
Muhtoj
Saxiy
Aksiya
Hijron
Tazyiq
Yashintopaloq
Bekinmachoq va berkinmachoq
Shaxdam

@oriftolib

​Арабча синиқ кўплик ва ўзбекча кўплик

Обуначилардан бири аждод сўзи араб тилида кўпликда экани, аждодлар ўзбекчага айни мазмунда ўгирилса, аждодларлар бўлиб қолишини ёзибди. Тўғри. Араб тилида синиқ кўплик деган усул бор. Сўздаги ундошлар сақланади ва унлилар ўзгартирилади – кўплик ясалади. Ундошларнинг ўрни алмашиши, баъзан бир-икки ундош орттирилиши ҳам мумкин. Аждод ҳам шундай. Бирлиги – жадд, бобо деган маънони билдиради. Аждод – боболар.

Қатма-қат кўплик ҳақида гап кетганда ахборотлар сўзини ҳам мисол келтиришади. Ахбор ўзи – хабарнинг кўплиги. Уни янаям кўпайтириб, ахборотга айлантирамиз. Кейин ўзбекчада ҳам -лар қўшамиз. Шундай қилиб, хабарларларлар ҳосил бўлади 😄.

Лекин битта лекини бор-да. Араб тилидаги кўплик мазмуни ўзбек тилида англашилмайди. Арабчада кўплик бўлган бўлиши мумкин, лекин у ўзбекчада бирликдаги сўз. Тилнинг табиати шундай. Жазирамада иссиқ чой ичиш ғалати кўринади, лекин табиатимиз шундай. Бизга шуниси маъқул.

Қуйида шундай сўзлардан баъзилари эътиборингизга ҳавола этиляпти.

Шунга ўхшаш яна қандай сўзларни биласиз? Изоҳларда қолдиринг.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Расул Ҳамзатов

***
Кимдадир бирор-бир камчилик кўрсак,
Дарров айблаймиз, дарров тутаймиз.
Ҳар неки иллат бор – барини, бешак,
Эскилардан қолган сарқит атаймиз.

Анов – мансаб қули, буниси – қулоқ,
Доим ёзиб юрар юмалоқ хатлар.
Аммо ўтмишга бир ташлангиз нигоҳ,
Бу сўзлар бўлмаган олдинги пайтлар!

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

Русчасини ўқиш

@oriftolib

​Халтура

Бу сўз ўзбек тилида тартибсиз равишда, юзаки қилинадиган хом ишни билдиради. Бизга рус тилидан ўтган, асли лотинча chartularium сўзидан.

Насронийлар одатига кўра, руҳоний арвоҳларга дуо қилаётганда ўқийдиган хотирлаш рўйхати лотинчада шу сўз билан аталган. У рус тилига ўзлашган дастлабки пайтлар – XV асрда шу маънода қўлланган бўлса, XVII аср охирига келиб марҳумни хотирлаш ва дафн маросими маъносида ишлатила бошлаган. Кейинроқ текин овқат маъносини касб этган. Бунга маросимларда таом улашилгани сабаб бўлган, менимча.

Хом-хатала, чала иш маъносига эса XX аср биринчи ярмида эга бўлган. Фасмер луғатида айтилишича, бу мазмунда дастлаб театр аҳли орасида жаргон сифатида ишлатилган. Кейинчалик халқ тилига кўчган.

@oriftolib