♦️فتوای فسادانگیز یا ضد فساد؟ دلالت‌های اخلاقی و جامعه‌شناختی‌ی یک فتوا

✍ حسن محدثی‌
۱۷ بهمن ۱۴۰۲

مخاطب عزیز و محترمی که آموزگار است و مایل است نام‌ اش پنهان بماند، برای من دو متن فرستاده اند در باره‌ی فتوای آیت‌الله علی‌ی سیستانی مرجع تقلیدی در عراق: یکی از دکتر محمدرضا جوادی‌ی یگانه (https://t.me/javadimr/391) و دیگری دکتر بهروز مرادی (https://t.me/farhangi_e_kian/25821). اصل فتوا این است:

"پرسش: دادن رشوه در جایی که رسیدن به حق، متوقف بر دادن آن باشد، چه حکمی دارد؟

پاسخ: رشوه شرعا اختصاص به محدوده قضا دارد، و دادن آن برای رسیدن به حق خود جائز است، گر چه گرفتن آن حرام است."


این معلم عزیز پرسیده اند:

"استاد واقعا با دیدن این پیام تعجب کردم. من تخصص دینی ندارم اما به راستی آقای سیستانی به قول وبر به پیامدهای ناخواسته این کنش فکر کرده است؟ استاد محدثی شرمنده ام نظر شما چیست و این فتواها و روند نشانه چیست؟"


دکتر جوادی یگانه در باره‌ی این فتوا گفته اند:

"‏فتوای آیت‌الله سیستانی، تفاوت دو تحلیل در سطح فرد و سیستم را نشان می‌دهد. ‏در نظامی که آنقدر فاسد شده باشد که رسیدن به حق منوط به رشوه دادن باشد، رشوه دادن جایز است و فرد خطایی مرتکب نشده. ‏اما مقصر اصلی سیستم بی‌توجه به فساد است، با توجه به اینکه رشوه‌گیری شبکه‌ای است و نه فردی" (جوادی‌ی یگانه، ۱۴۰۲، https://t.me/javadimr/391).

به‌عنوان کسی که ده سال در حوزه‌ی جامعه‌شناسی‌ی فساد کار کرده است، عرض می‌کنم که فساد در ابتدا شبکه‌ای و سازمانی نیست اما مستعد این هست که به‌صورت سازمانی و شبکه‌ای در آيد. در خود فتوا نیز دلالتی بر این‌که فقیه مورد نظر به تمایز بین سطح نظام و سطح فرد اِشعار داشته باشد، وجود ندارد بل‌که به‌نظر می‌رسد مفتی بین دو ارزش استیفای حق و عدم ارتکاب فساد، اولی را تفوق بخشیده است. من البته با منطق فقهی‌ی آن آشنا نیستم و لازم است اهل فقاهت آن را برای ما توضیح بدهند.

اما دکتر بهروز مرادی نیز با ارجاع به چیزی به نام "گفتمان قرآنی" این فتوا را محکوم کرده اند و آن را فسادانگیز دانسته اند:

"رشوه‌دادن همچون رشوه‌گرفتن عملی فسادبنیان و فسادکارانه است و موجب تکثیر فساد و تداوم نظام فاسد اجتماعی می‌گردد و در نتيجه نمی‌تواند طبق گفتمان قرآنی جایز شمرده شود" (مرادی، ۱۴۰۲ https://t.me/farhangi_e_kian/25821).


اما این فتوا از نظر اخلاقی و جامعه‌شناختی چه معنایی دارد؟ معنای مشخص و لفظی‌ی فتوا این است که فساد کن (رشوه بده) اما حق خود را بگیر! اما می‌توان آن را به‌ زبان اخلاقی و جامعه‌شناختی نیز ترجمه کرد.

دلالت اخلاقی‌ی این فتوا از نظر من این است که وقتی قربانی موقعیت و وضعیت ناسالمی شدی که در آن تقصیری متوجه تو نیست، می‌توانی از رویه‌های حاکم بر همان وضعيت و موقعیت ناسالم استفاده کنی و از خود دفاع کنی.

به عبارت دیگر، اخلاق امری انتزاعی نیست بل‌که امری زمینه‌مند است. من شخصا از اخلاق زمینه‌مند دفاع می‌کنم و اخلاق انتزاعی و بی‌اعتنا به زمینه را ضد انسانی و ضد اخلاقی می‌دانم.

اما دلالت جامعه‌شناختی‌ی این حکم فقهی چیست؟ از نظر من این فتوا برخلاف برداشت نادرست دکتر بهروز مرادی، دعوت به فساد در بادی‌ی امر نمی‌کند، بل‌که اقدام به فساد را وقتی جایز می‌داند که فرد خود قربانی‌ی وضعیتی فاسدانه شده باشد.

در جای دیگری به تفصیل شرح داده ام که فساد (corruption) انواع و اقسامی دارد و به یک اعتبار می‌توان فساد را به دو نوع کلی‌ی فساد تعدی‌گرانه و فساد تدافعی یا جبرانی تقسیم کرد. فساد تعدی‌گرانه شکلی از فساد است که فرد یا افرادی برای دست‌یابی به شکلی از سود که مستحق آن نیستند، دست به فساد بزنند و به حقوق دیگران یا به منافع عمومی تجاوز و تعدی بکنند.

اما فساد تدافعی شکلی از فساد است که فرد یا افرادی که قربانی یک وضعیت و موقعیت ناسالم و مشکل‌دار هستند و چه بسا خود قربانی‌ی فساد تعدی‌گرانه هستند، برای نجات خود از قربانی شدن و برون‌رفت از این موقعیت قربانی‌کننده، دست به فساد بزنند و از منافع و حقوق خود دفاع کنند. در این‌جا فساد تدافعی به فرد تحمیل شده است.

از نظر من فساد تدافعی شبیه خشونت تدافعی است. در زمانی که فرد مورد خشونت فعال و تهاجمی قرار گرفته است، از نظر من حق دارد با به‌کارگیری‌ی خشونت از خود دفاع کند تا بتواند وضع را تغییر دهد و از خود حفاظت بکند. فساد تدافعی نیز از نظر من مثل خشونت تدافعی مشروع است.

از این رو، در پاسخ به معلم عزیز عرض می‌کنم که چنین فتوایی "نشانه‌ی" خردمندی‌ی مفتی‌ی محترم است. پیش‌تر نیز سخنی خردمندانه از ایشان در باره‌ی عاشق شدن خوانده بودم که حاکی از همین خردمندی و دانایی بود. ایشان گفته بودند که عاشقی، غیر اختیاری است و "امر غیر اختیاری حکم ندارد."

#فتوا
#فساد
#آیت‌الله_سیستانی
#جامعه‌شناسی_فساد

#corruption

@NewHasanMohaddesi

‍♦️با شر مبارزه کن وگر نه مسئولیت پیروزی شر با توست: در نقد توجیه فقهی شر (نمونه فتوای منتسب به جناب سیستانی) و توجیه جامعه شناختی آن (رای اظهاری جناب محدثی گیلوایی)


✍ دکتر سیدمحمود نجاتی‌ی حسینی
۱۸ بهمن ۱۴۰۲

https://t.me/smnejatihosseini/7819

هر گونه عمل فرهنگی اجتماعی اقتصادی سیاسی حقوقی که منجر به تضعیف امرخیر و امر اخلاقی انتزاعی و انضمامی و نیز توسعه شر و فساد فردی گروهی جمعی و فساد سیاسی و عمومی از سوی افراد و گروهها و سازمانها و حکومت ها شود، خواه رندوم و تصادفی و مقطعی و موردی در وضعیت های مرزی باشد (مانند رشوه دادن و گرفتن) و خواه سیستمیک و سیستماتیک صورت گیرد (مانند اختلاس ها و دزدی ها و رانت های حکومتی و دولتی و سازمان های عمومی و غارت بین المال و خزانه اقتصادی جامعه و غنیمت گرفتن و باج و خراج  ستانی غیر قانونی دولت از مردم و مصادره اموال مردمان و اجحاف و ستم و سرکوب و تضییع حق الناس و  مانند آن)، مصداق امر شر و شرارت و مایه گسترش بی اخلاقی و تضعیف معنویت و دین گرایی و زوال اعتماد اجتماعی و سرمایه اجتماعی و امید اجتماعی و همبستگی اجتماعی و انسجام اجتماعی جامعه و فرهنگ و زندگی روزمره مردمان  است.

انجام مبارزه با شر به شرح موصوف چه کلامی فقهی و چه الاهیاتی و فلسفی و چه جامعه شناختی و چه ایدئولوژیکی و چه استراتژیکی در فرم اعتراض و انتقاد و مخالفت و افشا
در هر زمان و هر مکان و بی هر گونه توجیهی، یک وظیفه مدنی معنوی اخلاقی انسانی همگانی  حسب مسئولیت اجتماعی و اخلاق شهروندی و حقوق بشر است.

وفق تز *اخلاق مسئولیت مبارزه با شر برای گسترش خیر * که مورد تایید فلسفه اخلاق و جامعه شناسی اخلاق و الاهیات اخلاق است، این یک اصل بنیان گرایانه عقلانی مدنی اخلاقی معنوی فراشمول است و هیچ مقام دینی فقهی علمی سیاسی اجتماعی فرهنگی هم نباید به خود حق دهد نقض ان را توجیه کند.
Tegran
@smnejatihosseini
18   011  1402
🔹پی نوشت ها
رای جناب محدثی گیلوایی
به انضمام نظر جناب مرادی و جناب جوادی یگانه( همگی از همکاران علوم اجتماعی ام)
و الحاقیه فتوای منتسب به ایت ا...سید علی سیستانی (خراسانی) مرجع تقلید معظم شیعیان جهان
(که خود نیز هم سنتا و تاریخا به رسم خراسانیان و هم به دلایل عقلانی مدنی معنوی و از لحاظ فقهی از رساله فقهی ایشان  و بسیاری از فتاوی ایشان متابعت دارم و برایشان احترام معنوی زیادی  نیز همچنان  قائلم .اما چه باید کرد چون  به قول ارسطو :
*افلاتون را دوست میدارم اما حقیقت را دوست دار ترم *)
amicus platos sud magic veritas
#نجاتی_حسینی
👇👇👇
https://t.me/Vortrags/90848
👇
https://t.me/NewHasanMohaddesi/10141



‏#فتوا
#فساد
#آیت‌الله_سیستانی
#جامعه‌شناسی_فساد

#corruption

@NewHasanMohaddesi