«МÆ ФЫДЫЛ КÆУЫН».
Базæронд лæг æмæ мæлæты къахыл ныллæууыд. Йæ фырттæ, йæ чызджытæ, чындзытæ æмæ цоты цот ма йын цы акæной, уый нал зонынц. Зæронды ныхмæ ницы хос ис, æмæ ма йæ ныхасæй, хойраджы хорзæй рæвдауынц. Æнæбындур ныфсытæ йын æвæрынц. Лæг, куырыхон лæг сæм хъусы æмæ кæд зоны, йæ адзал æрцыд, уæддæр йæ мидбылты бахуды æмæ йæ сæр разыйы тылд бакæны. Ома, дзурут, дзурут, æз мæ уавæр сымахæй хуыздæр зонын. Сымах мæнæн ныфсытæ æвæрут, æз та сымахыл ауæрдын.
Иуахæмы зæрондæн йæ зæрдæ суынгæг, æмæ йæ цæссыг фемæхст. Цот уый куы ауыдтой, уæд йæ алыварс атыгуыр сты. Ныфсытæ йын æвæрынц, ма тыхс, уæлæ дæм стыр горæтæй абон зындгонд дохтыры æркæндзыстæм, æмæ дæ уый фендзæн, уый дын дæ низыхатт базондзæн æмæ йын хос ссардзæн, зæгъгæ. Фыд сæ ныхæстæм йæхиуыл фæхæцыд, йæхи фæхъæбæрдæр кодта æмæ сын афтæ:
— О мæ уарзон байзæддаг, зонын æй, тыхсут мыл, фæлæ зæрондæн хос нæй, чи райгуыры, уый мæлгæ дæр кæны, æмæ æрцыд мæ адзал дæр. Фæлæ æз мæхиуыл нæ кæуын. Мæ фыдыл кæуын! Уый дæр мемæ мæлы. Цалынмæ цардтæн, уæдмæ йæ ном цард мемæ — мæ фыды фырт мæ хуыдтой. Ныр мæ ном баззайдзæн сымахимæ, мæ фыды ном та цæуы мемæ.
#цгъойтыхазби
#таурӕгъ
Базæронд лæг æмæ мæлæты къахыл ныллæууыд. Йæ фырттæ, йæ чызджытæ, чындзытæ æмæ цоты цот ма йын цы акæной, уый нал зонынц. Зæронды ныхмæ ницы хос ис, æмæ ма йæ ныхасæй, хойраджы хорзæй рæвдауынц. Æнæбындур ныфсытæ йын æвæрынц. Лæг, куырыхон лæг сæм хъусы æмæ кæд зоны, йæ адзал æрцыд, уæддæр йæ мидбылты бахуды æмæ йæ сæр разыйы тылд бакæны. Ома, дзурут, дзурут, æз мæ уавæр сымахæй хуыздæр зонын. Сымах мæнæн ныфсытæ æвæрут, æз та сымахыл ауæрдын.
Иуахæмы зæрондæн йæ зæрдæ суынгæг, æмæ йæ цæссыг фемæхст. Цот уый куы ауыдтой, уæд йæ алыварс атыгуыр сты. Ныфсытæ йын æвæрынц, ма тыхс, уæлæ дæм стыр горæтæй абон зындгонд дохтыры æркæндзыстæм, æмæ дæ уый фендзæн, уый дын дæ низыхатт базондзæн æмæ йын хос ссардзæн, зæгъгæ. Фыд сæ ныхæстæм йæхиуыл фæхæцыд, йæхи фæхъæбæрдæр кодта æмæ сын афтæ:
— О мæ уарзон байзæддаг, зонын æй, тыхсут мыл, фæлæ зæрондæн хос нæй, чи райгуыры, уый мæлгæ дæр кæны, æмæ æрцыд мæ адзал дæр. Фæлæ æз мæхиуыл нæ кæуын. Мæ фыдыл кæуын! Уый дæр мемæ мæлы. Цалынмæ цардтæн, уæдмæ йæ ном цард мемæ — мæ фыды фырт мæ хуыдтой. Ныр мæ ном баззайдзæн сымахимæ, мæ фыды ном та цæуы мемæ.
#цгъойтыхазби
#таурӕгъ
МАДЫ УДУÆЛДАЙ УАРЗТ. Хъæбулмæ ныййарæджы стыр уарзондзинады тыххæй бирæ хабæрттæ фехъусæн вæййы, бакæсæн ис аивадон литературæйы, фæлæ Дæргъæвсы комы Хынцæгæй Къæхтысæры æхсæн цы Къæцæлæппарæн дур ис, уыимæ баст æцæг хабар зæрдæйыл æндæрхуызон æмбæлы, зонд æндæрхуызон агайы.
Кæддæр, дам, нудæсæм æнусы дæргъæвсаг иу æрыгон ус йæ ноггуырд сывæллонимæ быдыры хъæутæй иуы, йæ цæгатмæ хуындæджы бадт. Сывæллон куы ныййардта, уæдмæ зымæг дæр ралæууыд, æмæ боныхъæды хорзмæ каст. Йæ цæгаты æгæр бирæ кæй фæстиат кодта, уый йæм худинаг каст, йæ лæджы мад æмæ фыдæй æфсæрмы кодта.
Иуахæмы, куы фæбон кодта, уæд Хъобанмæ цæуджытимæ фæбалц. Хъобанæй иунæгæй фистæгæй уыд йæ фæндаг. Хуссар Хынцæгмæ йæ бирæ нал хъуыд, афтæ йыл схъызыд. Фæндаджы иуварс егъау дуры аууон балæууыд. Кæсы æмæ дзы байбынгонд. Йæ нымæтæй хуыд гуыр раласта, сывæллоны дзы батыхта, дуры хуылфы йæ йæ хъæбысы бакодта, зымæджы хъызтæй йæ йæ гуырæй бааууон кодта, афтæмæй æрбадт.
Уыцы хуызы сæ ссардтой, Хуссар Хынцæгæй бæлццон сывæллоны кæуын куы фехъуыста, уæд. Мад басыд æмæ амард, сывæллоны аирвæзын кодта йæ нымæтын гуыр æмæ буары хъармæй. Кæугæ, ниугæйæ йæ кадимæ бавæрдтой уæлмæрды, фæлæ йæ удуæлдай уарзт йæ хъæбулмæ цæры æнусты. Уæдæй фæстæмæ уыцы дуры цур къæцæл аппарын Дæргъæвсы комы ссис æгъдау. Цæмæй ма кæд искæуыл ам зымæгон схъыза, уæд ын арт скæнынæн фадат уа. Афтæ дур дæр рахуыдтой Къæцæлæппарæн дур.
#таурӕгъ
#цгъойтыхазби
Кæддæр, дам, нудæсæм æнусы дæргъæвсаг иу æрыгон ус йæ ноггуырд сывæллонимæ быдыры хъæутæй иуы, йæ цæгатмæ хуындæджы бадт. Сывæллон куы ныййардта, уæдмæ зымæг дæр ралæууыд, æмæ боныхъæды хорзмæ каст. Йæ цæгаты æгæр бирæ кæй фæстиат кодта, уый йæм худинаг каст, йæ лæджы мад æмæ фыдæй æфсæрмы кодта.
Иуахæмы, куы фæбон кодта, уæд Хъобанмæ цæуджытимæ фæбалц. Хъобанæй иунæгæй фистæгæй уыд йæ фæндаг. Хуссар Хынцæгмæ йæ бирæ нал хъуыд, афтæ йыл схъызыд. Фæндаджы иуварс егъау дуры аууон балæууыд. Кæсы æмæ дзы байбынгонд. Йæ нымæтæй хуыд гуыр раласта, сывæллоны дзы батыхта, дуры хуылфы йæ йæ хъæбысы бакодта, зымæджы хъызтæй йæ йæ гуырæй бааууон кодта, афтæмæй æрбадт.
Уыцы хуызы сæ ссардтой, Хуссар Хынцæгæй бæлццон сывæллоны кæуын куы фехъуыста, уæд. Мад басыд æмæ амард, сывæллоны аирвæзын кодта йæ нымæтын гуыр æмæ буары хъармæй. Кæугæ, ниугæйæ йæ кадимæ бавæрдтой уæлмæрды, фæлæ йæ удуæлдай уарзт йæ хъæбулмæ цæры æнусты. Уæдæй фæстæмæ уыцы дуры цур къæцæл аппарын Дæргъæвсы комы ссис æгъдау. Цæмæй ма кæд искæуыл ам зымæгон схъыза, уæд ын арт скæнынæн фадат уа. Афтæ дур дæр рахуыдтой Къæцæлæппарæн дур.
#таурӕгъ
#цгъойтыхазби
ЧЫЗДЖЫ АМОНД.
Æвæццæгæн, лæг куы райгуыры, уæд ын амонд йемæ раттынц. Хъæуы, дам, ахæм рæсугъд æмæ хорз чызг цардис, æмæ йæхицæй хуыздæр æнæхъæн хъæуы нæ уыдис. Цауддæр чызджытæ куырды фесты, ай бады, ничи йæ куры. Йе ’фсымæр ус æрхаста, æмæ йæм чындз кæсы — чызг ницы хъуаг у: хæдæфсарм, рæсугъд, алцыдæр зоны, ницы фау æм æрхæссæн ис. Уæд чындз йе ’фсинæн афтæ зæгъы:
— Ацы чызг йæхи уагыл нæу, æмæ ма йæ дæснымæ ахон.
Иу бон сæхи бацæттæ кодтой æмæ дæснымæ фæцыдысты. Дæсны сын куы бафарста, уæд загъта:
— Куы райгуырди, уæд ын амонд раттын ферох кодтой.
Бацамыдта сын афтæ: «Искæмæн сывæллон куы гуыра, уæд æй уырдæм бахонут æмæ йæ искуы слæууын кæнут, кæд æй афтæмæй æрхъуыды кæниккой».
Чызгæн афтæ бакодтой, цæджындзы фæстæ йæ слæууын кодтой. Уый фæстæ бирæ нал абадтис, замманай лæппу йæ ракуырдта, æмæ тынг амондджын фæцис.
#таурӕгъ
#едзитыандрей
Æвæццæгæн, лæг куы райгуыры, уæд ын амонд йемæ раттынц. Хъæуы, дам, ахæм рæсугъд æмæ хорз чызг цардис, æмæ йæхицæй хуыздæр æнæхъæн хъæуы нæ уыдис. Цауддæр чызджытæ куырды фесты, ай бады, ничи йæ куры. Йе ’фсымæр ус æрхаста, æмæ йæм чындз кæсы — чызг ницы хъуаг у: хæдæфсарм, рæсугъд, алцыдæр зоны, ницы фау æм æрхæссæн ис. Уæд чындз йе ’фсинæн афтæ зæгъы:
— Ацы чызг йæхи уагыл нæу, æмæ ма йæ дæснымæ ахон.
Иу бон сæхи бацæттæ кодтой æмæ дæснымæ фæцыдысты. Дæсны сын куы бафарста, уæд загъта:
— Куы райгуырди, уæд ын амонд раттын ферох кодтой.
Бацамыдта сын афтæ: «Искæмæн сывæллон куы гуыра, уæд æй уырдæм бахонут æмæ йæ искуы слæууын кæнут, кæд æй афтæмæй æрхъуыды кæниккой».
Чызгæн афтæ бакодтой, цæджындзы фæстæ йæ слæууын кодтой. Уый фæстæ бирæ нал абадтис, замманай лæппу йæ ракуырдта, æмæ тынг амондджын фæцис.
#таурӕгъ
#едзитыандрей
ОЛОЛИ.
Стыр хъæды æхсæв кæм баззайай, арт кæм скæнай, уым арты сæрмæ бæласыл абады цъиу. Хонынц æй ололи. Куыд дзырдтой, афтæмæй уыдис сидзæр лæппу. Хъæздыгæн уыди бæхгæс, æмæ йæ бæхтæ фесæфтысты. Бирæ сæ фæцагуырдта, фæлæ сæ нал ссардта. Хуыцаумæ кувын байдыдта:
— Мæ бæхтæ куынæуал ссарон, уæд мæ-иу цъиу фе-стын кæн.
Хуыцау æй цъиу фестын кодта. Уæдæй нырмæ сæ агуры, фæлæ сæ не ссардта. Арты сæрмæ куы абады, уæд ныхъхъæр кæны лæджы хъæлæсæй: «Бæхрæгъау — мæ рæгъау». Фыццаг хатт æй чи фехъусы, уый дзы тынг фæтæрсы.
Адæмы сæрмæ, дам, уый тыххæй æрбатæхы, æмæ адæмæй фæцагуры йæ бæхтæ.
#таурӕгъ
#едзитыандрей
Стыр хъæды æхсæв кæм баззайай, арт кæм скæнай, уым арты сæрмæ бæласыл абады цъиу. Хонынц æй ололи. Куыд дзырдтой, афтæмæй уыдис сидзæр лæппу. Хъæздыгæн уыди бæхгæс, æмæ йæ бæхтæ фесæфтысты. Бирæ сæ фæцагуырдта, фæлæ сæ нал ссардта. Хуыцаумæ кувын байдыдта:
— Мæ бæхтæ куынæуал ссарон, уæд мæ-иу цъиу фе-стын кæн.
Хуыцау æй цъиу фестын кодта. Уæдæй нырмæ сæ агуры, фæлæ сæ не ссардта. Арты сæрмæ куы абады, уæд ныхъхъæр кæны лæджы хъæлæсæй: «Бæхрæгъау — мæ рæгъау». Фыццаг хатт æй чи фехъусы, уый дзы тынг фæтæрсы.
Адæмы сæрмæ, дам, уый тыххæй æрбатæхы, æмæ адæмæй фæцагуры йæ бæхтæ.
#таурӕгъ
#едзитыандрей
ÆРФÆНЫ ФÆД.
Уæларв иу кæронæй аннæмæ æвзист фæндагау цы стъалыты цæхæр нымраст вæййы, уый таурæгътæм гæсгæ у Уастырджийы бæх — Æрфæны фæд. Стъалыты уыцы цæхæр та равзæрд бæхæн йæ зынг сæфтджыты æрцæфтæй арвы тъæпæныл. Æрфæн у базырджын. Цæстыфæныкъуылдмæ арвы алыварс æртæ зылды æркæны. Куыд дзурынц, афтæмæй фыццаг зæххон бæх дæр уымæй равзæрд (Чесана, Дур-дура дæр æй хонынц). Зæгъынц, æртыкъахыг у.
Цоциты Алан куыд зæгъы, афтæмæй, æвæццæгæн, Фыдыкомбæттæны бæрæгбон кодтой Æрфæнæн, æмæ фæстагмæ Æрфæны нæ, фæлæ йæ хицауы — Уастырджийы бæрæгбон ссис.
#таурӕгъ
Уæларв иу кæронæй аннæмæ æвзист фæндагау цы стъалыты цæхæр нымраст вæййы, уый таурæгътæм гæсгæ у Уастырджийы бæх — Æрфæны фæд. Стъалыты уыцы цæхæр та равзæрд бæхæн йæ зынг сæфтджыты æрцæфтæй арвы тъæпæныл. Æрфæн у базырджын. Цæстыфæныкъуылдмæ арвы алыварс æртæ зылды æркæны. Куыд дзурынц, афтæмæй фыццаг зæххон бæх дæр уымæй равзæрд (Чесана, Дур-дура дæр æй хонынц). Зæгъынц, æртыкъахыг у.
Цоциты Алан куыд зæгъы, афтæмæй, æвæццæгæн, Фыдыкомбæттæны бæрæгбон кодтой Æрфæнæн, æмæ фæстагмæ Æрфæны нæ, фæлæ йæ хицауы — Уастырджийы бæрæгбон ссис.
Хъайттаты С. X—18 Ирон хабæртгæ — 3-æм рауагьд — Дзæуджыхъæу: Ир, 2009#таурӕгъ
Æхсидавы сыгьдон.
Зæдтæ, дам-иу, зæххон адæмыл тæрхæттæ кодтой. Иу сылгоймагæн лæппу райгуырди, æмæ сæ иу дзуры: «Дæлæ ныр чи райгуырди, уымæн та цы тæрхон кæнæм?» Æмæ йæм иннæ дзуры: «Дæлæ цалынмæ уыцы æхсидав судза, уæдмæ йын цæрæнбон». Уыдон атахтысты. Ус сæ фехъуыста, фæгæпп кодта, къæрта раскъæфта æмæ æхсидавыл дон бакалдта. Систа йæ, зæлдаг кæлмæрзæны йæ батыхта, чырыны йæ дзаумæтты бын нывæрдта, гуыдыр ыл сæхгæдта, дæгъæл та йæ хъуырыл сауыгъта.
Цæрын байдыдтой, сывæллон дæр ралæг ис, ус ын æрхастой. Чындз æдзух дис кодта: «Уыцы чырыны, цымæ, цы ис, æдзух дæгъæл йæ хъуырыл цæмæн дары?»
Иу бон сæ сыхы чындзæхсæв уыди, æмæ æфсинмæ сыхаг устытæ бадзырдтой, чындзæхсæвмæ, дам, цом, зæгъгæ. Ус равдз бауади, чырын фегом кодта, йæ кæлмæрзæн фелвæста, чырыны сæр та йын гомæй ферох. Чындзы дæр мæ хуыздæр цы хъуыди. Рæвдз бауади æмæ дзаумæттæ скалдта. Кæсы, æмæ дзы бынæй зæлдаг кæлмæрзæны æхсидавы сыгъдон тыхт. Йæхицæн дзуры: «Ай мæнæ хингæнæг куы у!» Æхсидав фелвæста æмæ йæ пецы баппæрста. Уæдмæ усы зæрдыл æрбалæууыди, чырын гомæй кæй баззад, уый. Фæстæмæ фездæхт, фæлæ уæдмæ æхсидав пецы басыгъд. Бæргæ ма йæм фæлæбурдта, фæлæ дзæгъæлы. Мад йæхи ныххоста æмæ чындзмæ дзуры: «Ай мæн дæр æмæ дæхи дæр куы бабын кодтай!» Уæдмæ сæм æрбауадысты, уæ лæппу амардис, зæгъгæ.
Уæдæ афтæ: цымыдисдзинад амонд нæ хæссы.
Едзиты Андрей. Уæллаг Ходы таурæгътæ. 2016 аз.
#таурӕгъ
Зæдтæ, дам-иу, зæххон адæмыл тæрхæттæ кодтой. Иу сылгоймагæн лæппу райгуырди, æмæ сæ иу дзуры: «Дæлæ ныр чи райгуырди, уымæн та цы тæрхон кæнæм?» Æмæ йæм иннæ дзуры: «Дæлæ цалынмæ уыцы æхсидав судза, уæдмæ йын цæрæнбон». Уыдон атахтысты. Ус сæ фехъуыста, фæгæпп кодта, къæрта раскъæфта æмæ æхсидавыл дон бакалдта. Систа йæ, зæлдаг кæлмæрзæны йæ батыхта, чырыны йæ дзаумæтты бын нывæрдта, гуыдыр ыл сæхгæдта, дæгъæл та йæ хъуырыл сауыгъта.
Цæрын байдыдтой, сывæллон дæр ралæг ис, ус ын æрхастой. Чындз æдзух дис кодта: «Уыцы чырыны, цымæ, цы ис, æдзух дæгъæл йæ хъуырыл цæмæн дары?»
Иу бон сæ сыхы чындзæхсæв уыди, æмæ æфсинмæ сыхаг устытæ бадзырдтой, чындзæхсæвмæ, дам, цом, зæгъгæ. Ус равдз бауади, чырын фегом кодта, йæ кæлмæрзæн фелвæста, чырыны сæр та йын гомæй ферох. Чындзы дæр мæ хуыздæр цы хъуыди. Рæвдз бауади æмæ дзаумæттæ скалдта. Кæсы, æмæ дзы бынæй зæлдаг кæлмæрзæны æхсидавы сыгъдон тыхт. Йæхицæн дзуры: «Ай мæнæ хингæнæг куы у!» Æхсидав фелвæста æмæ йæ пецы баппæрста. Уæдмæ усы зæрдыл æрбалæууыди, чырын гомæй кæй баззад, уый. Фæстæмæ фездæхт, фæлæ уæдмæ æхсидав пецы басыгъд. Бæргæ ма йæм фæлæбурдта, фæлæ дзæгъæлы. Мад йæхи ныххоста æмæ чындзмæ дзуры: «Ай мæн дæр æмæ дæхи дæр куы бабын кодтай!» Уæдмæ сæм æрбауадысты, уæ лæппу амардис, зæгъгæ.
Уæдæ афтæ: цымыдисдзинад амонд нæ хæссы.
Едзиты Андрей. Уæллаг Ходы таурæгътæ. 2016 аз.
#таурӕгъ