БОТАСЫ ЗАРӔГ.
Асыйы рӕгъауӕй
Байраг ныууасыди.
Ботасы хъримаг
Иӕ хӕсты заманы
Галау ныууасыди.
Къӕвда боны фиййау,
Къӕвдайӕ тӕрсгӕйӕ,
Хъӕууаты фӕхызта.
Церекты булкъон,
Ботасӕй тӕрсгӕйӕ,
Йӕхи куы фембӕхста.
Сӕ фӕсцӕгатӕй, дам,
Сӕ сау хъуг ӕрхауди.
Ботасы фарсӕй, дам,
Йӕ сау туг ӕркалди.
Хилчъи, дам, хосгӕрст
Боболиты кӕрдӕгӕй.
Чи, дам, дӕ амардта
Къӕбуты ’рдыгӕй?
Уӕлӕ, дам, фиййаутӕ
Сӕ къустӕ фӕтылдтой.
Ботасы мардыл, дам,
Йӕ дыууӕ сау хойы
Сӕ рустӕ фӕтыдтой.
Дзӕбидырӕн йӕ иунӕг
Цъитийыл баззад.
Иӕ иунӕг мастисӕг
Дзидзийыл баззад!

#иронзарӕг

ХЪӔСТУАТЫ ХЪАЗЫБЕДЖЫ ЗАРӔГ.
Зилгӕйы хъӕуы уыд иу рӕсугъд чызг, Азиаты Дзего, зӕгъгӕ. Уый куырдтой зилгӕйаг Бӕтӕгаты Инӕрыхъо, ноджыдӕр заманхъуйлаг Хъӕстуаты Хъазыбег. Бӕтӕджы-фырт ӕмӕ Хъӕстуйы-фырт быцӕу байдыдтой Азиаты Дзегойыл. Сӕ иу загъта, мӕн уыдзӕн, иннӕ дӕр — афтӕ. Уӕд Дзего ныхъхъуыды кодта ӕмӕ загъта:
— Кӕсгон ӕлдар Ботасаты Хацъукуйы бӕхты рӕгъау чи ратӕра, уый уыдзӕни мӕ мойаг, кӕд сӕ Зилгӕйы уынгты ӕрбатӕра, уӕд. Уӕд Хъӕстуйы-фырт загъта:
— Мӕ фыд Гайтойыстӕн, ӕз Ботасаты рӕгъауӕн сӕ гыбар-гыбур ссӕуын кӕндзынӕн Зилгӕйы уынджы.
Ӕмӕ ӕцӕгдӕр ӕртыккаг ӕхсӕв Хъӕстуйы-фырт схӕццӕ кодта Зилгӕйы уынгмӕ Ботасаты рӕгъау. Зилгӕйы та уыди ӕхсӕвгӕс хъарагъул Бӕтӕгаты Инӕрыхъо. Баурӕдта Хъӕстуйы-фырты ӕд бӕхтӕ.
— Нӕ дӕ ауадздзынӕн.
Уӕд ын Хъӕстуйы-фырт афтӕ зӕгъы:
— Ау, цӕуыннӕ мӕ ауадздзынӕ, Азиаты рӕсугъд цы хӕс ӕрӕвӕрдта мах размӕ, уый ӕз сӕххӕст кодтон. Мӕ фыд Гайтойыстӕн, ацы фосӕй къӕдзил дӕр нӕ фендзынӕ.
Уӕд Бӕтӕджы-фырт дзуры:
— Уӕдӕ дӕ адзал ам и, Хъӕстуйы-фырт.
Хъазыбег уӕлбӕхӕй ньнтӕрах кодга Бӕтӕджы-фырты ӕмӕ йӕ афӕлдӕхта. Зилгӕ фӕфӕдис кодтой ӕмӕ Хъазыбегыл ӕрӕмбырд ысты. Дзуры сӕм Хъазыбег:
— Ӕ, Зилгӕ, Кодзырты балкъон файтоны размӕ, ӕз нал фӕцӕудзынӕн мӕ зӕронд фыд Гайтойы размӕ. Сау мӕры суадон цӕугӕ, зилгӕйӕ баззад, ӕнхъӕлдӕн ӕмӕ мӕ рӕсугъд Дзего кӕугӕ, ниугӕйӕ баззад. Куырды куырдадз куырдадзӕй баззад. Мӕ рӕсугъд Дзего мӕ номыл куырдуаты баззад.
Зилгӕ Цӕлыкк байуӕрстой йӕ быдыры тыххӕй.
Зилгӕ мӕнг ард бахордтой сӕ гуыбынты тыххӕй.
Зилгӕ амардтой Хъазыбеджы, Ботасаты бӕхтӕ байуӕрстой хӕдзаргай. Дзего Хъазыбегыл сау фӕдардта фондз азы, стӕй йӕ Хуымарты Хаджумар — кӕрдзинаг ӕрхаста. Дзего абон ӕгас нал у. Рухсаг уӕнт Дзего дӕр ӕмӕ Хъазыбег дӕр.

ЦИГСИИ-йы архив.
#иронзарӕг

«Мады ном» Челдыты Вадим, Кумаритаты Тенгиз.

#иронзарӕг

МАДЫ НОМ

Куы араст вæййæм дард балцы нæ кæртæй,
Куы скъуырæм искуы фæндагыл нæ къах,—
Дæ сау дзыкку ысурс вæййы нæ мæтæй
Æмæ вæййæм дæ иунæг катай мах.

Ныййарæг мад, ныййарæг мад, дæ номыл
Мæ цинтæ ’мæ мæ сагъæстæ бæттын.
Æз федтон хур дæ къухтæй хуыд хæдоны,
Дæ хуыд дзабырты базыдтон цæуын.

Нæ рухс фæндты дын рæстæджы уынæрмæ
Цъæх арвы тынæй къабатæ хуыйæм.
Нæхи сæртæ ысурс вæййынц, уæддæр ма
Нæ мадæлтæн сывæллæттæ вæййæм.

Тæхудиаг, йæ цин æмæ рæвдыдæй
Кæмæн бантыст дæу самондджын кæнын.
Фæлæ нын хай куы нал вæййы дæ уындæй,
Уæд, ехх, мæ бон, куыд тынг зын у цæрын.

Ныййарæг мад, ныййарæг мад, дæ номыл
Мæ цинтæ ’мæ мæ сагъæстæ бæттын.
Æз федтон хур дæ къухтæй хуыд хæдоны,
Дæ хуыд дзабырты базыдтон цæуын.

ЧЕДЖЕМТЫ АХСАР
#иронзарӕг

БӔГӔНЫЙЫ ЗАРӔГ.

Уӕлӕ хохӕй цъиу ратахти
Ӕмӕ дыргъдонмӕ куы ныззылди,
Дыргъбыны бӕласыл бабадти.
Хуымӕллӕджы мӕцкъортӕ бахордта,
Уый, дам, йӕ сӕрмӕ бацыди,
Ӕмӕ бӕласӕй рахаудта.
Мӕгуыр сугдзау ӕй куы ссардта.
Мӕнӕ, дам, диссаг, ӕмбисонд! Сатанамӕ йӕ бахаста,
Уый, дам, ӕй артмӕ батавта. Мӕгуыр цъиу омынтӕ байдыдта, Хуымӕллӕджы мӕцкъортӕ фӕкалдта.
Мӕнӕ, дам диссаг, ӕмбисонд! Сатана хохмӕ арвыста, — Уырдыгӕй йын зад куы ’рхастой, Уымӕй бӕгӕны куы скодта,
Бӕгӕны та сау бӕгӕны,
Сау бӕгӕны, сой бӕгӕны!
#иронзарӕг

Сау хохы фиййау.

Уӕй, уӕй, Сау хохы фиййау... гъей!
Сау хохы фиййау мын Урс хохмӕ дзырдта. ой ӕмӕ!
Ой, ой, бецау фиййау!

Уӕй, уӕй, уазджытӕ дӕм фӕцӕуы- гъей!
Уазджытӕ' не сты удхӕсджытӕ сты, ой ӕмӕ!
Ой, ой, бецау фиййау!

Уӕй, уӕй ,тӕрсгӕ сӕ ма кӕн... гъей!
Тӕрсгӕ сӕ ма кӕн, кӕсгӕ сӕм ракӕн, ой ӕмӕ!
Ой, ой, бецау фиййау!

Уӕй, уӕдӕ, дӕ фосы астӕу - гъей!
Дӕ фосы астӕу ис бурӕ' нӕл фыс, ой ӕмӕ!
Ой, ой, бецау фиййау!

Уӕй, уӕй, ей, уый сын раргӕвд- гъей!
Йӕ бас сын сой у, йӕ фыд сын марг у, ой ӕмӕ!
Ой, ой, бецау фиййау!
#иронзарӕг

ХЪУДЫ АБЫРДЖЫТЫ ЗАРӔГ.
Ломисы сӕрӕй,
Нӕ худтӕ райсӕм.
Цомут, знӕгтӕй
Нӕ тугтӕ райсӕм,
Ой, Цыппу,
Дзӕнӕты бадай.
Уӕлӕ Ходзы
Уадиты уасӕг.
Мах фондзӕй
Ломисы уазӕг.
Ой, Сугъар,
Дзӕнӕты бадай.
Уӕртӕ Хъудӕн
Ӕнгуыр-ӕндон.
Ӕнӕнцой фӕуа
Нӕ гуырӕн бон.
Ой, Гайти,
Дзӕнӕты бадай.
Сомихаджы байраг
Къуци хуыдтой.
Хъуды абырджытӕ
Сармадзаны нӕмыг
Пурти хуыдтой.
Ой, Цыппу,
Дзӕнӕты бадай.
Гуры чырынтӕ
Цъӕх авг суагътой,
Хъуды мӕсгуытӕ
Цъӕх арт суагътой,
Ой, Сугъар,
Дзӕнӕты бадай!

Чиныг «Хуссар Ирыстоны фольклор». Сталинир, 1936 аз.
#иронзарӕг

Ансамбль «Симд»
«Козаты Раздены зарæг»
Музыка Джаттиты Анисим, ныхӕстӕ Козаты Исидор.

Ой, фæдис бацыди,
Тох! Куы нæм сиды нæ уарзон Ир.
Цæй-ма, фæцæуæм тохмæ
’Хсарæй
Æзнаджы ныхмæ, ой.

Базард:
Ой, мæлæтæй нæ тæрсæм,
Нал фæразæм нæ адæмы рисс.
Тох! Сæрибар æрхæссæм,
Иры амонд нæхи бæрны и.

Ой, нæ рад æрцыди,
Тох! Фæдисæй растад Хуссар Ир.
Цомут, лæппутæ, цæрдæг,
Ралæууыд тохы рæстæг, ой.

Базард:
{Ой, хъæбатыр Разденыл
Зарæг сисæм бæрзонддæр уæдæ.
Тох! Нæ Иры иу фендыл
Уыд мæлæтмæ салдатау цæттæ.} x2

#иронзарӕг

Ансамбль «Симд»

Ой, чызгай, рæсугъд чызгай, ой,
Колхозон чызг, рæсугъд чызгай, ой.

Ерыс куысты цæрдæг-цæрдæг, ой,
Махæн чызгай нæ фæллайы, ой.

Зараг дымгæ, Нæртон фæззæг, ой,
Зад мæнæу дзы ныффæйлауы, ой.

Урс дæллаг хъуыр, къæлæт æрфыг, ой,
Сахъ лæппуйы зæрдæйы зынг, ой.

Фарны колхоз у хорз зæхджын, ой,
Махæн чызгай сырх хорзæхджын, ой.

Ой, чызгай, рæсугъд чызгай, ой,
Цардамонд уа дæ уды хай, ой.

#иронзарӕг

Ирон квартирник. Гости Таму Берозти, Олег Ходов, Руслан Музаев, Марклен Гогаев и Максим Дубровин.


О, мæн кæддæр дæ цæстытæ рæвдыдтой.
Дæ уындæй никæд бафсæстæн, чызгай.
Фæлæ уæддæр дæ уард рызтæн нæ зыдтон,
Мæ уарзтæй дард фæлиддзынæ тæргай.

Мæ удлæууæн, уæддæр æдзух дæу мысын,
Дæу ферох кæнын не 'суыдзæн мæ бон.
Æнкъард сагъæсты химидæг фæтыхсын:
Куыд зæгъон ныр дæ цæстытæн хæрзбон?

Æз федтон дæу, ды ацыдтæ мæ фæрсты,
Зын æрвæссонæй ракастæ мæнмæ,
Æгъуыссаг ахсæв стъалыты фæфæрсын:
Кæмæн зæгъон мæ сау катай, кæмæн?

Ныфсы ныхас уæлæрвæй дæр нæ хъуысы,
Мæ хъизæмарæн нал вæййы кæрон.
Фæлæ уæддæр, о сауæрфыг, дæу мысын.
Дæу ферох кæнын не 'суыдзæн мæ бон!

#иронзарӕг

Плиты Грис «Чермены зарӕг»

ОЙ, Чермен, Тлаттатӕ байуӕрстой,
Гъӕйтт ӕмӕ уӕрӕйдӕ!
Гъей! Ӕрнӕджытӕ 'мӕ дам, гӕмӕхтӕ гъей!

ОЙ, ӕмӕ ӕвзӕрӕн дӕ равзӕрстой,
Гъӕйтт ӕмӕ уӕрӕйдӕ!
Гъей! Лӕг у, зӕгъгӕ, дам, нӕ загътой, Чермен, гъей!

ОЙ, ӕмӕ йӕ мад бадти ӕнкъардӕй,
Г'ьӕйтт ӕмӕ уӕрӕйдӕ!
Гъей! Сайдзысты та дӕ мӕнгардӕй, Чермен, гъей!

ОЙ, ӕмӕ кӕд фӕтӕрсон не'лдӕрттӕй,
Гъӕйтт ӕмӕ уӕрӕйдӕ!
Гъей! Уӕд фӕхъӕуон, загъта, ме 'мгӕрттӕй Чермен, гъей!

#иронзарӕг

Гульчети Епо «Ӕрсӕгти Горгай зар».

#иронзарӕг

Зарӕггӕнӕг Суанты Ким.
Ныхӕстӕ Чеджемты А., муз. Хъупеты М.

МÆ АМОНД

Уалдзыгон райсом — сызгъæринбазыр,
Амонды цинæй мæ риуы хъазы.
Зæрдæйы зарæг фестад уæларвон,
Чызджыты хуыздæр — мæнæн мæ уарзон.
Йæ рухс цæсгомæй мæйтæ ’мæ хуртæ
Мæнмæ фæкæсынц мидбылты худгæ.
Сæууон дидинæг — йæ бакаст, йе ’нгас,
Бынтон æмбисонд — йæ фæлмæн ныхас.
Айнæджы сæрмæ — цæргæсты ахстон,
Æз ахæм уарзтæй никуыма уарзтон.
Уымæн бæлвырд у мæ рухс уынаффæ,
Мæн хурау тавы æмгæртты арфæ.
Мæ зæрдæ абон рæсугъд, бæрзонд у,
Чызгайы кæртмæ мæ фæндаг конд у.
Гъей, хæдзар, ракæс, бакæн дæ дуæрттæ,
— Фервитын абон мæ минæвæрттæ.
Уалдзыгон райсом — сызгъæринбазыр,
Амонды цинæй мæ риуы хъазы.
Айнæджы сæрмæ — цæргæсты ахстон,
Æз ахæм уарзтæй никуыма уарзтон.
Гъей, хæдзар, ракæс, бакæн дæ дуæрттæ,
— Фервитын абон мæ минæвæрттæ!

#иронзарӕг

«Кӕлӕнгӕнӕг», музыкӕ Хъулаты Елхъан, ныхӕстӕ Дзасохты Музафер.
Зарӕггӕнӕг Хъуысаты Сослан, фӕндырдзӕгъдӕг Гуыриаты Руслан.

#иронзарӕг

Зары Адам Мунашев @Adam_Munashev_95

Сухраб Будайчиты альбомӕй «Амонды мыдыкъус», зарӕг «Уарзты базыртыл».

Мӕ рухс амонд, рӕсугъд фынау дӕ сурӕт,
Ӕрмӕст дӕуӕн нывонд кӕнын мӕ цард,
Ӕнӕ дӕу мӕм стъалытӕ дӕр дзурӕд,
Ӕз уыдонӕй дӕр алидзынӕн дард.

Йӕ базыртӕ нын радта уарзт.
Стъалытау ныррухс сты нӕ зӕрдӕтӕ,
Дӕу мысгӕйӕ фӕлыгъд мӕ маст,
Тӕмӕн куы калынц, о мӕ хур, дӕ цӕстытӕ.

Сӕрибар маргъау арвы цъӕхтӕм мемӕ,
Тырныс ды дӕр, дӕ уарзтӕн нӕй кӕрон,
Ӕз урс дидинӕг барын, чызгай, демӕ.
Мӕ хуры тын, мӕ урс бӕлон, мӕ бон.


Нӕ  рухс бӕллиц цӕрӕт ӕвзонгӕй немӕ,
Уӕд ферох уыдзӕн зӕрдӕйӕн йӕ рис,
Нӕ буц амонд нӕ ахондзӕн и йемӕ,
Цӕмӕн кӕнӕм нӕ уарзондзинад ӕмбис?

Йӕ базыртӕ нын радта уарзт
Стъалытау ныррухс сты нӕ зӕрдӕтӕ,
Дӕу мысгӕйӕ фӕлыгъд мӕ маст,
Тӕмӕн куы калынц, о мӕ хур, дӕ цӕстытӕ.

#иронзарӕг

Уæлæ сын Арыхъыты хурæй уарын,
Акæсут-ма хорз адæм, Карсанаты хорз Идыг
Къазнайы сызгъæрин æхцатæ
Мæгуыр адæмæн худæй уары.

Далæ сын Æрджынарæджы Боброн бон куы кæны.
Карсанаты хорз Идыг къазнайы сызгъæрин æхцатæй
Æппæт мæгуыр адæмæн ном куы кæны.

Сау хъæды сæгуыт сын арсы ныхта,
Æмæ Идыгмæ куы æрбацыдысты пъæлицæ джигул кæнынмæ,
Уæд Идыгæн йæ ныййарæг мад къазнайы
Сызгъæрин æхцатæ аджы фыхта.

Уæлæ сын цуанон дон-дон ссæуы:
Æмæ Карсанаты хорз Идыгыл сæхи гæды
Илас æрмæстдæр фондз сомы тыххæй
Комдзог куы цæуы.


Чеджемты Æ., Æртхурон — Дзæуджыхъæу: Ир, 1997

#таурӕгъ
#иронзарӕг

Зарӕггӕнӕг Хадыхъаты Аллӕ. Ӕмдзӕвгӕ Чеджемты Ӕхсар, музыка Волжанин Е.

РАЙГУЫРÆН ЗÆХХ ÆМÆ МÆ СЫЗГЪÆРИН УАРЗТ.

Бæстæтæ бирæ сты, дуне — уæрæх,
Цард сæ æнхъæвзы фæрнæй.
Фæлæ дæхицæй, мæ райгуырæн зæхх,
Зæрдæйæн уарзондæр нæй.

Балцы уон искуы, хæстæг æви дард,
Амонд мæн хурмæ хæссы.
Æмæ Ирыстон цыма у мæ мад,
Афтæ мæ фæдыл кæсы.

Бауарзтон раджы нæ фæндыры цагъд,
Ме уæнгты рог цин зылди.
Арвы бæрзæндты-иу урс цæргæс тахт,
Уый кæд мæ зæрдæ уыди.

Ирæн йæ куывды бон — цин æмæ хъазт,
Амонд хуыцауæй куырдтон.
Ам æз лæппуйæ мæ сызгъæрин уарзт,
Зæдтæн иронау дзырдтон.

Бæстæтæ бирæ сты, дуне — уæрæх.
Цард сæ æнхъæвзы фæрнæй.
Фæлæ дæхицæй, мæ райгуырæн зæхх,
Зæрдæйæн уарзондæр нæй.

#иронзарӕг

КУЫНДЫХАТЫ ГӔТӔГЪӔЗЫ ЗАРӔГ.
Куындыхаты Гӕтӕгъӕз уыд санибайаг давӕг лӕг. Хъулгъайы устытӕ-иу дзы сӕ сывӕллӕтты афтӕ тӕрсын кодтой: «Иры Гӕтӕгъӕз дӕм ӕрбацӕуы». Кутаисмӕ ацыд давынмӕ, ӕмӕ йӕ уым гуырдзы амардтой. Зарӕг ыл скодта йе ’рдхорд зарӕггӕнӕг Дзиуаты Гӕвди.

Зарӕджы ныхӕстӕ
Санайӕ мидӕмӕ сӕ сауджынтӕ — ӕлдӕрттӕ,
Гӕтӕгъӕз ӕрӕрвыста йӕ сау писмо
Йӕ адджын ӕмгӕрттӕм.
Рӕгътыл ссӕуӕн нал ис Елхотыл йеддӕмӕ.
Гӕтӕгъӕз бадзуры: «Мӕныл скӕуӕг нал ис мӕ хоты йеддӕмӕ».
Хъӕнийы — Хасыгоны уасӕг.
Гӕтӕгъӕз ӕрӕрвыста йӕ сау писмойы:
«Кӕнын мӕ зӕронд мад Тасгойы
Санибайы фӕсивӕды уазӕг.
Дӕргъӕвсы барӕг — Джергаты уазӕг,
Ӕз кӕнын мӕ дыууӕ хойы
Ме ’мгӕртты уазӕг».
Уӕйтт-уӕрӕйдӕ, Гӕтӕгъӕз.
Иры хъазахъхъыл — формӕйы гӕрзтӕ.
Кутаисӕй ӕрхӕццӕ дӕ сау писмо
Фондз мӕйы фӕстӕ.
Арвыкомы — бӕлоны сынтытӕ.
Хъулгъа дын ныссагътой
Ахъийы ӕфцӕджы дӕ номы цыртытӕ.
Паддзахы фӕндаг Хилганы тыххӕй,
Цъулбертӕ дӕ амардтой туманы тыххӕй.

Ӕлборты Барысби, ЦИГСИИ-йы архив, ф. 19, оп. 1, д № 202.

#иронзарӕг

МХГФ «Уой Табу»

#иронзарӕг

ДИДИНÆГ МА РАКАЛ

Дидинæг ма ракал, дидинæг ма ракал —
Байхъус мæм, ма у къуырма.
Дидинæг калынæн, дидинæг калынæн 
Уалдзæг нæма ’рцыд нырма.

Уый мæм нæ байхъуыста, коммæ нæ бакасти —
Йе стыр уарзт райхæлд уæддæр.
Амонды базыртыл, амонды базыртыл
Иунæг бон калдта цæхæр.

Иннæ бон карз зымæг, урс бæхыл хъазгæйæ,
Зæххмæ фæзынди æваст.
Гъе, мæгуыр дидинæг, гъе, мæгуыр дидинæг,
Миты сæр бамыр дæ уарзт.

Хуры иу ракастæй, боны иу бахудтæй
Чи фергом афтæ æгæр?
Ау, уый куыд чи уыди? Чи хъуамæ уыдаит
Хивæнд зæрдæйæ æндæр?

Цард та цæрынæн у, о, зæрдæ, барвæндæй,
Ма кæн дæ фæндаг фыдвæд.
Дидинæг ма ракал, дидинæг ма ракал,
Уалдзæг куы не ’рцæуа, уæд.

#иронзарӕг

МА МЫН КÆН ТÆРГÆЙТТÆ.

О мæ уарзон чызг, цæй рухс дæ,
Хурау у дæ цæстæнгас.
Судзынц дæ уындæн мæ рустæ,
Нал дæм ф’арын æз ныхас, гъей!

Райсомæй куыстмæ цæугæйæ
Æз дæуыл куы амбæлын,—
Амонды тынтæ хæрдгæйау
Атыхсынц æпаст мæныл, гъей!

Ма мын кæн, чызгай, тæргæйттæ,
Ма ’мбæхс ме ’нгасæй дæхи.
Раргом кæн фæлтау дæ зæрдæ,
Батава мæн дæр дæ цин, гъей!

Згъордзæн ныл фæрнæй нæ рæстæг,
Амондджын уыдзæн нæ цард.
Иры быдырты ’мæ фæзты
Хъуысдзæнис æдзух нæ зард, гъей!

Цӕгӕраты Гиго.

#иронзарӕг