زیر سقف آسمان

♦️در باره‌ی کورش / ۳۱
شخصیت و ویژه‌گی‌های کورش

✍️ حسن محدثی‌‌ی گیلوایی
۶ آذر ۱۴۰۲

«کودکانه خواهد بود که بپنداریم، سنگ‌های پاسارگاد و آرامگاه کورش، آسان‌تر از فتح لیدی بر روی هم قرار گرفته‌اند. از تخت جمشید و آرامگاه صخره‌ای داریوش، با همة روح آرامی که بر آن‌ها حکم‌فرماست که نگو! ما هنگامی که در تاریخ ایران و انیران، همة دست‌اندازان و فاتحان تاریخ را نابغه می‌نامیم، یا از «گنج‌ بادآوردة» خسرو پرویز و الماس‌های درشت کوه نور و دریای نور نادری با آب و تاب سخن می‌رانیم، کم پیش می‌آید که این نابغه‌ها را راهزن و برهم‌زنندگان آرامش مردمی بخوانیم که با نقشة جغرافیای سیاسی پیرامون خود بیگانه‌اند. و کم‌تر دلمان بار می‌دهد که حتی کورش را از این قاعدة کلی مستثنی ندانیم و او را «کبیر» نخوانیم. این تساهل و تسامح کودکانه را باید ناشی از نبود آگاهی از موقع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی روزگاران گذشتة تاریخ دانست. تشخیص میهن‌پرستی، میهن‌دوستی و چپاول و کشورگشایی از یکدیگر آنقدر دشوار است، که به گمان هرگز میسر نخواهد شد. بسا که خودشیفتگی به‌آسانی و به‌طرز خطرناکی تبدیل به میهن‌دوستی و آزادگی می‌شود» (همان: ۱۶۹).

رجبی به‌خاطر فقدان منابع معتبر از تاریخ هرودوت، معروف به «پدر اکاذیب»، بهره گرفته و در باره‌ی او نوشته است: «تنها این مرد، همین یک تن است که فانوس آغاز فرضی راهِ تاریخ ملتی کهن، از ۵۵۰ تا ۵۲۲ پیش از میلاد، است» (همان: ۱۹۸). ولی این "فانوس" چه بسا نور گم‌راهی می‌‌تاباند و اعتماد را نشاید. از همین روی هم هست که تاریخ‌نگار ما خود معترف است که در این تاریخ‌نگاری، به‌خاطر فقدان منابع معتبر، «سخت کلافه، از گزیدن و سنجیدن سخت بیمناک است» (همان: ۱۹۸). سرانجام نیز چنین تاریخ‌نگاری‌ای را قبول ندارد و می‌گوید:‌ «پس باید تاریخ کورش تا کمبوجیه را نانوشته انگاشت!» (همان: ۱۹۸).

بعد از این همه کوشش در نوشتن تاریخ حکم‌رانی و فرمان‌روایی‌ی کورش، تاریخ‌نگار انتقادی‌اندیش ما، دست خود را از داده‌های معتبر تهی می‌بیند. اکنون بر ما است که بیاندیشیم چنته‌ی اسطوره‌سازانی که دست در انبان تاریخ می‌کنند، از چه چیزی آکنده است و آن‌ها چه متاعی را در بازار ایده‌ئولوژی‌ها و رقابت‌های هویتی عرضه می‌کنند؟

چندخداپرستی‌ی کورش و مداراگری‌ی دینی‌ی او و برخی اخلاف‌اش
اینک پس از بحث‌های مفصل از جوانب مختلف موضوع و بحث از ویژه‌گی‌های شخصیتی‌ی کورش، وقت آن است که به فرضیه‌ی چهارم برگردم و بر آن به‌نحو اساسی‌تری متمرکز شوم. من از روی عمد مهم‌ترین ستایش‌ها و تمجیدهایی را که از کورش در میان منابع مختلف بیان شده، ذکر کردم و در باره‌ی هر یک نیز، باز هم بر اساس گزارش‌های خود این منابع، توضیح دادم و از آن میان، آن‌چه را معقول و مستند بوده پذیرفتم و تایید کردم و آن‌چه را غیر قانع‌کننده یافتم، ذکر نمودم.

اینک فرضیه‌ی چهارم را دو باره ذکر می‌کنم و بر آن متمرکز می‌شوم:

"کورش و برخی دیگر از شاهان هخامنشی افرادی چندخداپرست بوده اند و در چندخداپرستی، خدایان مختلف تقدیس می‌شوند و گاهی به نوبت پرستیده می‌شوند و مورد تقدیس قرار می‌گیرند. در چندخداپرستی اعتقاد به الوهیت‌های متعدد به‌طور هم‌زمان وجود دارد و نیز پدیده‌‌ی پرستش نوبتی‌ی خدایان نیز دیده می‌شود. خلاصه، مداراگری‌ی دینی‌ی نخستین فرمان‌روایان هخامنشی ریشه در چندخداپرستی‌ی آنان دارد."

اما چندخداپرست بودن کورش، از جنبه‌های مهم شخصیت او است که کم‌تر بدان پرداخته شده و اهمیت آن، آن‌طور که شایسته است، مورد اعتنا قرار نگرفته است. به همین دلیل مورخان و صاحب‌نظران مختلف نتوانسته اند تفسیر درستی از کنش‌های سیاسی‌ی این جنگ‌جوی جهان‌گشا اراائه کنند و به پرسش‌هایی که در باره‌ی او مطرح است، پاسخی قانع‌کننده بدهند و در اغلب موارد به ذکر ظن و گمان خویش بسنده کرده اند.

توجه به این صفت و ویژه‌گی‌ی کورش هم‌چنین از نظر بررسی‌ی نسبت دین و حکومت در ایران باستان می‌تواند بسیار راه‌گشا باشد و منظر متفاوتی برای نگریستن به نسبت دین و حکومت در ایران باستان در اختیار ما بگذارد.

پرویز رجبی در بحث از جهان‌گشایی‌ی کورش پرسش بسیار مهمی مطرح می‌کند؛ پرسشی که برای هر کسی که در باره‌ی نسبت دین و سیاست در ایران باستان اندیشه و مطالعه می‌کند، بسیار مهم است:

"اگر منظور کورش کشورگشایی هم بوده باشد، برای این پرسش باید پاسخی معقول یافت، که آیا به‌راستی کورش معتقد به آزادی دین بوده، که هم در آسیای صغیر، هم در بابل و هم در اورشلیم، به کیان دین آسیبی نرسانده، یا چیزی برای جایگزین کردن نداشته است؟"

طرح چنین پرسشی، کنج‌کاوی آدمی را برمی‌انگیزد و او را به جست‌وجو ترغیب می‌کند که ببیند خود پرسنده، چه پاسخی بدان داده است.

ادامه دارد. 👇👇👇

#خدا
#کورش
#چنگیزخان
#فره_ایزدی
#عصر_بنده‌گی
#اسطوره‌ی_کورش
#گل‌نوشته‌ی_کورش
#جنگ‌جوی_جهان‌گشا

@NewHasanMohaddesi

1.8K views18:46