🍁 دو دهه پرچالش برای زبان فارسی در حکومت‌های کرزی و غنی

✍🏻 محمدکاظم کاظمی:

زبان فارسی در افغانستان پیشینه‌ای دیرین دارد. مردم افغانستان در زمانی نه چندان دور، تقریباً به طور عموم فارسی‌زبان بوده‌اند. ولی در دو سه قرن اخیر این کشور فارسی‌زبان با حاکمیت‌هایی اداره شده است که عمدتاً با این زبان نامهربان بوده‌اند یا حداقل می‌توان گفت که برای رشد و تعالی زبان و ادب فارسی در کشور کار چندانی نکرده‌اند.

دو دهه اخیر هم به دلایل مختلف از دوران‌های پرچالش برای زبان و ادب فارسی در افغانستان بوده است، با آسیب‌ها و در کنار آن رویش‌هایی که ما در این یادداشت به آنها اشاره می‌کنیم.

➊ حاکمیت‌های ناسازگار
حکومت‌های افغانستان در ۲۸۰ سال گذشته تقریباً همه پشتون بوده‌اند، اما بعضی از آنها برای تسلط زبان پشتو بر کشور تلاش سیستماتیک داشته‌اند و بعضی نیز نداشته‌اند. متأسفانه هر دو حاکمیت حامد کرزی و اشرف غنی، علاوه‌بر پشتون‌بودن، پشتون‌گرا بودند و به زبان فارسی به چشم یک مزاحم می‌نگریستند. این دو زمامدار و افراد نزدیک به آنها، که حلقه‌هایی از انحصارگری قومی و زبانی را در ارگ ریاست جمهوری می‌ساختند، در این ۲۰ سال کوشیدند که از زبان اداری و رسمی کشور همچنان فارسی‌زدایی کند.

➋ مؤسسات خارجی
در این ۲۰ سال مؤسسات غیردولتی خارجی (ان‌جی‌اوها) در افغانستان بسیار فعال بودند و گاهی حتی نقش این‌ها از دولت پررنگ‌تر بود، هم از نظر بودجه و امکانات و هم از نظر گستردگی فعالیت‌ها و کارمندان. در این مؤسسات دیگر زبان رسمی نه فارسی بود و نه پشتو، بلکه انگلیسی بود. رؤسای این مؤسسات غالباً خارجی‌ها بودند و کارمندان محلی آنها هم برای فعالیت در این‌ها لاجرم باید انگلیسی می‌دانستند. نامه‌نگاری‌های داخلی و نیز طرح و برنامه‌های این مؤسسات به زبان انگلیسی بود و این قضیه بسیاری از مردم افغانستان را که مستقیم یا غیرمستقیم با این مؤسسات سر و کار داشتند به زبان انگلیسی عادت داد.

به این صورت، زبان فارسی افغانستان به‌ناگاه در معرض هجوم بی‌رویۀ واژگان و اصطلاحات زبان انگلیسی قرار گرفت و بیش از هر زمان دیگر، کلماتی از این زبان را در خود پذیرفت، به طوری که زبان رایج در مؤسسات خارجی، مراکز آموزشی، مراکز رسانه‌ای و حتی ادارات دولتی، گاهی بیش از این که کلمات فارسی در خود داشته باشد، کلمات بیگانه داشت.

➌ پایداری فارسی‌زبانان
طبیعتاً تهاجم‌های خواسته و یا ناخواسته‌ای که بر زبان فارسی افغانستان صورت می‌گرفت مقاومت و پایداری فارسی‌زبانانی را، که دلبسته به این زبان بودند، در پی داشت. کم کم مسئلۀ زبان برای فارسی‌زبانان، یک موضوع حیثیتی شد و وقتی احساس کردند که کسانی به عمد می‌خواهند این زبان را در کشور تضعیف کنند، این‌ها به مقاومت پرداختند. این مقاومت‌ها به اعتراض‌هایی در رسانه‌ها و حتی تظاهرات‌هایی نیز کشیده شد. همچنین بعضی از این فارسی‌زبانان که در دستگاه دولتی افغانستان هم به هر حال نقش و حضوری داشتند در مقابل کوشیدند که به فارسی‌گرایی بپردازند، که این قضیه به خصوص در شهر مزارشریف و گاه هرات مشهود است.

➍ رسانه‌ها و فضای مجازی
یکی از چیزهایی که در این دو دهه بسیار به کمک فارسی‌زبانان افغانستان آمد آزادی رسانه‌ها و نیز گسترش فضای مجازی بود. درست است که بعضی از این رسانه‌های آزاد، از منظر پخش محتواهای گاه سکولار و حتی دین‌ستیز قابل نقد به نظر می‌رسند، ولی از نظر اهتمام و توجهی که به حفظ اصالت زبان فارسی داشتند کارشان بسیار قابل تحسین است. مثلاً تلویزیون طلوع، صرف‌نظر از همه مسائل دیگر، یک پایگاه مهم گسترش زبان فارسی شده بود. در آنجا جمعی از اُدبای برجسته زبان فارسی در نقش نویسنده و ویراستار، در پاکیزگی و سلامت زبان بسیار مؤثر بودند که از این میان نقش مرحوم اعظم رهنورد زریاب بسیار برجسته است. از همین روی، هم مجریان این تلویزیون و دیگر رسانه‌هایی که در این مسیر حرکت می‌کردند غالباً از سوی فارسی‌ستیزان مورد انتقاد بودند. همچنین باید به بعضی نشریات از جمله روزنامه انصاف و روزنامه هشت صبح اشاره کرد که این اولی حتی سلسله مطالبی برای حفظ اصالت زبان فارسی منتشر می‌کرد.

خاتمه
ما در ختم یک دورۀ‌ تاریخی هستیم و در حکومت جدید، یعنی امارت طالبان، سیاست‌ها نسبت به زبان فارسی نامعلوم است. قدر مسلم این است که تاکنون چشم‌انداز خوبی از آینده به چشم نمی‌آید. امیدواریم که رویه‌ها عوض شود و توان و انرژی‌ای که از هر دو جانب برای کشمکش‌های زبانی صرف می‌شود صرف بهبود و اعتلای هر دو زبان فارسی و پشتو در کشور بشود تا ما از این دایرۀ بستهٔ ستیزه و جدال بر سر زبان رهایی یابیم. ولی به راستی چنین خواهد شد؟ باید منتظر ماند.

📝 متن کامل را در اینجا بخوانید.

© از: خبرگزاری تسنیم (۱۴۰۰/۶/۲۷)

#️⃣ #زبان_فارسی #فارسی_افغانستانی #فارسی‌ستیزی #زبان_و_سیاست #زبان_و_رسانه #رسانه‌های_اجتماعی