حاجی‌لر قوربانیدور، سن داخی عشّاقون بیرین
کعبه‌ی کویونده قوربان ائتگینن، امّا منی.

ملا قوسی تبریزی


دل چکر جانی سر کویووه، ذبح ائتمک ایچون
سانکی حجّاج مِنا داغینه قوربان آپارور

سید عظیم شیروانی

🆔 @turkdiledebiyat

✅ #معرفی_مقاله
#منتشر_شد


عنوان؛ «زن‌ایزدِ اومای و سیمرغ»

نویسنده؛ لطفعلی برقی

منبع؛ فصلنامه «مطالعات تاریخ تُرک و آذربایجان» (منتشره در اورمیه)، شماره سوم؛ بهار ۱۴۰۳؛ صص ۲۵ _ ۴۱.

🆔 @turkdiledebiyat

✅ حکیم فضولی‌دن غزل

تشنه‌ی جامِ وصالین آبِ حیوان ایسته‌مز،
 مایلِ مورِ خطین، مُلک سلیمان ایسته‌مز.

 ظلمتِ زلفون گرفتاری، دم اورماز نوردن
 طالبِ شمعِ رُخون، خورشید رخشان ایسته‌مز.

 ائیله‌مز میلِ بهشت، افتاده‌ی خاکِ درین،
 ساکن کُنجِ غمین، سیر گلستان ایسته‌مز.

 جوردن آه ائتمه، ای عاشق! کی عینِ لطف‌دور،
 دوست، اسباب کمال حُسنه نُقصان ایسته‌مز.

عاشق ایسن رند و رسوالیقدان اِکراه ائتمه! کیم-
عشق سرّین اقتضای دَور، پنهان ایسته‌مز.

عشقدن وهم ائتمه‌سین عاشق: «ییخار کؤنلوم» دئیه،
هیچ «سولطانام» دئین، مُلکونو ویران ایسته‌مز.

ای «فضولی»! متّصل دوران مخالف‌دیر سنه،
غالبا، ارباب استعدادی دوران ایسته‌مز...

#حکیم_ملامحمد_فضولی

🆔 @turkdiledebiyat

در مراسم گرامیداشت سالروز تولد استاد صدیق:

پیوند عمیق کتاب دده قورقود با آذربایجان و فرهنگ حماسی و اساطیری

امیرعلی برقی، دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دیگر سخنران این مراسم بود که در رابطه با کتاب میراث پدری؛ دده قورقود در پژوهش های دکتر حسین محمدزاده صدیق سخنرانی کرد.
او در این باره توضیح داد: استاد مرحوم حسین محمدزاده صدیق، از نخستین کسانی بود که کتاب دده قورقود را در ایران به علاقمندان شناساند و مقاله ایشان در این موضوع بعدها در اثر «هفت مقاله از استاد صدیق در موضوع فولکلور آذربایجان» بازنشر شد.
او ادامه داد: اثر مرحوم استاد صدیق در این باره در دو مجلد تدوین شده است که جلد نخست درباره تاریخ اوغوزنامه و جلد دوم شامل متن نسخه ترکمن صحراست. دکتر صدیق در این باره معتقد است که این نسخه خطی متعلق به ترکان اوغوز مسلمان ایرانی است. زبان نسخه ترکی اوغوزی است که از قرن سوم هجری در صفحات شمال ایران رواج یافت. نویسنده و مولف کتاب شیعه دوزده امامی است. کتاب، جزء لاینفک مجموعه ذخایر فرهنگی و شیعی مردم آذربایجان به شمار می رود. ستایه های حماسی و قهرمانی موجود در کتاب آویزش کامل با نبردهای ترکان مسلمان و شیعه ایرانی با کفار و همسایگان دارد. با توجه به مراجعاتی که استنساخ کننده به کتاب سنگلاخ تالیف میرزا مهدی خان استرآبادی داشته است، حدس زده می شود که در اواخر عهد نادرشاه افشار در شهر تبریز یا سوی های آن استنساخ شده باشد.
او توضیح داد: در نسخۀ ترکمن‌صحرا از اوغوزنامه‌های دده قورقود، نام آذربایجان و شهرهای آن به صراحت آمده است و قهرمانان این کتاب با نقاط مختلف این ناحیه مثل سرخاب تبریز و کوه سبلان اردبیل پیوند نزدیک دارند. چنانکه قازان‌بیگ قهرمان سرآمد این داستانها در نسخۀ ترکمن‌صحرا به عنوان «لنگرِ آذربایجان» معرفی شده است و این نکات از پیوند عمیق این کتاب با آذربایجان و فرهنگ حماسی و اساطیری غنی آن حکایت می کند. امیرعلی برقی ادامه داد: نسخۀ ترکمن‌صحرا پیوند عمیقی با عصر صفوی و ویژگیهای ادبی و فرهنگی آن عهد دارد، چنانکه میان محتوای این نسخه با اشارات موجود در فرهنگ نصیری که از واژه‌نامه‌های آن عهد است، نقاط اشتراک بسیاری می‌بینیم. چنانکه در فرهنگ نامبرده از «اوزان»ها یعنی، خنیاگران آذربایجانی که به «آشیق» هم نامبردارند، سخن به میان آمده و آنان به عنوان سرایندگان قهرمانی‌های قازان بیگ و نصایح ترکی معرفی شده اند و چنین تعریفی با محتوای نسخۀ ترکمن‌صحرا که در وصف اژدهاکُشی قازان بیگ و نصایح ترکی است تطابق تام دارد.

#روز_قلم_ترکی
#حسین_محمدزاده_صدیق
@a.ali_barghi
https://www.instagram.com/p/C9EuKPuNZxh/?igsh=MWM2OXg1NXNpNWRnMg==

انعکاس خبری مراسم گرامیداشت استاد مرحوم حسین محمدزاده صدیق در خبرگزاری کتاب (ایبنا)

https://www.ibna.ir/news/515597/%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF-%D9%86%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D9%85%D8%B1%D8%AD%D9%88%D9%85-%D8%B5%D8%AF%DB%8C%D9%82-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D9%82%D9%84%D9%85-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C

#روز_قلم_ترکی
#حسین_محمدزاده_صدیق

#منتشر_شد
#معرفی_مقاله

عنوان: تصحیحاتی در متن دیوان لغات التّرک

نویسنده؛ علی برقی

منبع؛ فصلنامه آنا وارلیق، شماره ۲۸: تابستان ۱۴۰۲: ص ۱۵ _ ۲۷.


🆔 @turkdiledebiyat

✅ «زینۀ» فارسی و «اوزنگو/üzängü» ترکی


«زینه» واژه‌ای‌ است فارسی به معنی پلّه، پلّکان، نردبان. در جلد سوم فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی از حسن‌دوست ذیل همین مدخل دربارۀ ریشۀ این واژه این نظر ارائه شده که اصل فرضی این واژه در ایرانی باستان به صورت uz-ayanaka بوده و بعدها به «زینه» تحول پیدا کرده است. uz پیشوند است و باقی هم از ریشۀ -ay به معنی رفتن و حرکت کردن. خلاصه اینکه معنای uz-ayanaka فرضی اصلا چیزی بوده در حدود وسیلۀ حرکت کردن و بالا رفتن و ....

در ترکی کهن و زبانهای ترکی معاصر هم واژه‌ای داریم به شکل «اوزنگو» üzängü (با مختصر تفاوتهای آوایی) با معانی رکاب و پلکان و نردبان، چنانکه zängü به معنی «نردبان» هم که در فرهنگ سنگلاخ آمده همین واژه است. شباهت آوایی این واژۀ ترکی با صورت فرضی آن واژۀ ایرانی یعنی uz-ayanaka جالب توجه است خصوصا که دو واژه از نظر معنایی هم مترادف اند. یکبار تلفظ کنید دو واژه را؛
uz-ayanaka
üzängü

دربارۀ این ریشۀ فرضی ایرانی یعنی uz-ayanaka عرض کنم که شمّ زبانی‌ام به من می‌گوید نباید به آن اعتنا کرد و باید به دنبال ریشه‌ای موجّه‌تر بود، و این از تخصص من خارج است و بر عهدۀ متخصصان زبانهای باستانی است.
موضوع ریشۀ واژۀ ترکی üzängü هم مسئلۀ بغرنجی است و نظرات متعددی دربارۀ آن طرح شده که خلاصۀ نظرات را در فرهنگ اتیمولوژیک حسن ارن و تونجر گولنسوی میتوان دید که البته بسیاری از این نظرات حتی شایان صرف وقت برای خواندن هم نیست.
اگر روزی برای این دو واژۀ ترکی و فارسی ریشۀ معقولی پیشنهاد شود، آن روز میتوان دربارۀ شباهت آوایی این دو واژه بیشتر گفت. عجالتاً بر چنین شباهت آوایی‌ای نه خانه باید بنا کرد و نه بالکل مصالح را معطل باید گذاشت.
به سرانجام رساندن این بحث معطل فراغت و حوصله ای است که امیدوارم روزی دست دهد.‌ در هر حال طرح بحث را مفید دیدم که؛ ما لایدرک کلّه لایترک کلّه.

🆔 @turkdiledebiyat

#منتشر_شد

فرهنگ لغت
مفتاح اللغه
ترکی جغتایی به فارسی


تصحیح دکتر فرهاد رحیمی

تبریز: نشر اختر

🆔 @turkdiledebiyat

✅ و امّا این غزل

چوخ تئز چیخیب سهنده، گتیرّم چَن ایسته‌سم
داغدان قازیب قیلینج ائدرم، آهن ایسته‌سم

من ایسته‌سم بیر ایش گؤرَرَم آی قارا گئیه
اَمر ائیلرم گونَش چیخا مغربدن ایسته‌سم

امکانی واردی منده؛ نثار ائیله‌یم سنه
اولدوزلارین تمامینی ایستَرسن ایسته‌سم

گؤی‌لرده من فرشته‌یه «سئوگی» و قافده
سیمُرغه ده آپارّام الیمده دن ایسته‌سم

یوخ منده قورخو، گؤی فلکی ائیلرم اسیر
چوخ لاف وورسا ائیلسه ده دن‌دن ایسته‌سم

یوخ منده قورخو، چرخ ایله عزم ائیله‌سم جدال
حتی گؤیون بئلین یئره وورّام من ایسته‌سم

قورخوم بودور کی «یوخ» دئیه‌سن، جرئت ائیله‌ییب
«اول قلبیمین شریکی» دئییب، سندن ایسته‌سم


ا.‌ علی برقی
منبع؛ فصلنامۀ نامۀ صدیق: شماره ۲۲

🆔 @turkdiledebiyat
🆔 @turkcecilik

ریشه‌شناسی؛ تَنگْری tängri

بنای این یادداشت بر اختصار، و بر اساس حافظه است؛

واژۀ تنگری tängri به معنی خداست و با برخی تحولات آوایی در اکثر زبانهای معاصر ترکی کاربرد دارد چنانکه در ترکی آذربایجانی معیار به صورت تانری tanrı و در تداول عام به صورت تاری tarı به کار می‌رود. همچنین از اصطلاح جالب توجه تاری کیشی tarı kişi هم نباید غافل شد.

لکن این واژه در ادوار کهنتر علاوه بر خدا معنای «آسمان» هم داشته چنانکه در سنگ‌نوشته‌های اورخون در هر دو معنی به کار رفته است؛ «تنگری تگ تنگریده بولمیش» در ابتدای کتیبۀ بیلگه قاغان ...

محققان از این دو معنی، اوّلی یعنی آسمان را اصل قرار داده اند و بنابر همین باور به ریشۀ واژه پرداخته و معتقدند این واژه از ریشۀ °تنگیر- tängir است در معنی چرخیدن و این ریشه خود صورتی است از ریشۀ ° تگیر- tägir ؛ همان ریشه‌ای که از آن کلماتی چون تگیرمان tägirmän در معنی آسیاب هم ساخته شده و این تسمیه از آن روست که آسیاب اصلا یعنی آنچه می‌گردد و‌ می‌چرخد. یعنی یک نون زائد یا میان‌هِشت به ریشه اضافه شده و واژه تنگری از آن ساخته شده‌ است.
لذا به نظر این محققان واژۀ تنگری اصلا یعنی آسمان و از نظر اشتقاقی یعنی چیزی که میگردد، و بعدها معنای خدا یافته است.

بر این نظر چند اشکال وارد است؛ نخست اینکه به ظن قوی تلفظ کهنتر این واژه با «ا a» و به صورت تانگری بوده که بعدها به دلیل اینکه خوشۀ نگ ng تلفظ کلمه را سخت می‌کرده مصوت بلند ا a کوتاه و به فتحه یعنی ä تبدیل شده و واژه به تنگری تحول آوایی پیدا کرده است. همانطور که این سختی تلفظ باعث شده در زبان فارسی به صامت گ g یک فتحه اضافه شود و واژه به صورت تنگَری tängäri درآید؛ از جمله در شعر خاقانی؛ «یلواج‌شناسِ تنگَری‌جوی»

بلند بودن مصوت کلمه در اصل از صورت tangara در ترکی یاقوتی هم تایید میشود. این تلفظ صورتی کهن است و این نکته ای است که پروفسور semih tezcan هم در نقدی که دربارۀ نشر ترجمه ترکی مرزبان‌نامه خطاب به پروفسور zeynep korkmaz نوشته بود به آن اشارت کرده است.

خلاصه اینکه نمیتوان صورت بلند و محتملا کهنتر tangrı را از ریشۀ اصلا کوتاه -tängir دانست.

از سوی دیگر اگر n را در ریشۀ مورد نظر یک حرف زائد یا میان‌هِشت بدانیم میتوان پرسید که چرا در دیگر واژه‌های ساخته شده از این ریشه شاهد چنین میان‌هشتی نیستیم؟ یکی اش همان واژۀ تگیرمان tägirmän در معنی آسیاب. چرا برای این واژه شاهد صورت‌هایی چون tängirmän نیستیم؟

لذا نظر محققان و تورکولوگهای بزرگ از جمله حضرت استادی پروفسور talat tekin ناظر بر ربط واژۀ تنگری به ریشۀ مورد نظر را به کناری باید نهاد.

حال جالب اینکه مولف اثر نه چندان عالمانه‌ای همچون فرهنگ اتیمولوژیک دیل دنیز، این واژه یعنی تنگری را به اشاره با واژۀ تانگ tang در معنی سَحَر و سپیده مرتبط دانسته. به باور من این نظر، توجیه‌پذیر و از هر جهت شایان توجه است. البته نظر این مولف را هم باید اصلاح کرد که گفته تانگ از تنگری گرفته شده، درستش عکس این است و در واقع میتوان گفت تنگری از تانگ در معنی سحر و سپیده گرفته شده است.

امیدوارم در فرصتی دیگر صورت مفصل تر این یادداشت و نظراتم دربارۀ چرایی شایان توجه بودن نظر اخیر را همراه با ارجاعات تقدیم علاقمندان کنم.
🆔 @turkdiledebiyat

شماره 33 مجله «غروب»
شماره 33 مجله غروب در 355 صفحه و با قیمت 350 هزار تومان- تا اواخر شهریور ماه- عرضه خواهد شد. در این شماره از مجله، علاوه بر مطالب مختلف و متنوع، دو ویژه نامه نیز یکی به مناسبت 118مین سالگرد مشروطیت، و دیگری ویژه نامه شعر مدرن آذربایجان کار شده است. همچنین پرونده ای هم به مناسبت 150مین سالگرد تولد حاج محمدآقا نخجوانی آورده شده است.
علاقمندان می توانند برای پیش خرید نسخه کاغذی مجله (به همراه ارسال پستی رایگان) مبلغ 350 هزار تومان به شماره کارت 5859831065829292 (بانک تجارت/ علی حامد ایمان) واریز کرده و تصویر فیش واریزی را برای ما ارسال نمایند.
فهرست موضوعی این شماره از مجله غروب عبارت است از:
👤@goroobonline
👇

■ ویژه نامه- مشروطیت
- از شاه شهید تا شاه سیاه!- چرا و چگونه مشروطه به روز سیاه نشست؟/ علی حامد ایمان
- یادگار محبس- خاطرات منتشر نشده میرزا غفارخان سیاهپوش زنوزی/ شهریار عسگریان
- شالوده‌‌هایِ ‌تحوّل و زمینه‌های تاریخی مشروطیت آذربایجان/ دکتر شهرام پناهی‌خیاوی
- ‌حاج اسماعیل امیرخیزی و انقلاب مشروطیت ایران/ جواد ابوالحسنی
- نامه ای منتشر نشده به ستارخان (سردار ملی)/ فرشاد فائزی
- بیست سند نویافته از دوران مشروطه/ رضا بالابیک نژاد

■ پرونده- به مناسبت 150 سالگی حاج محمدآقا نخجوانی
- حاج محمّد نخجوانی، بزرگمرد عرصه فرهنگ آذربایجان/ رضا همراز
- سفرنامه منتشر نشده حاج محمد نخجوانی/ اصغر علمی
- سوگنامه ها و اشعاری دایر بر وفات مرحوم حاج محمّد آقا نخجوانی/ م- ترابی
- حاج محمد نخجوانی/ دکتر رضا طهوری
- چند سند نویافته از حاج محمد نخجوانی/ رضا بالابیک نژاد
- فهرست مطالبِ كليّات امير عليشير نوائی و كليّات صادقی بيگ افشار، از حاج محمّد نخجوانی/ منصوره وثيق
- نامه هایی از حاج محمد آقا نخجوانی به علامه جعفر سلطان القرائی/ محمدامین سلطان القرائی
- چهار مکتوب از علامه محمد قزوینی به حاج محمد آقا نخجوانی/ اصغر علمی
- اسنادی از حاج محمد نخجوانی در آرشیو ایران/ دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی
- چند نامه منتشر نشده از حاج محمد آقا نخجوانی به حاج جواد آقا برق لامع/ به اهتمام: قاسم ترکان
■ مقالاتی چند به قلم: حاج محمد نخجوانی
- تصحیح چند بیت ادیب الممالک
- سابقه کلوب در تمدن اسلامی و تعدد منارجنبان
- میرزا محمدعلی خان تربیت
- وفات صائب
- مقدمه کتاب خمسه المتحّرین اثر امیر علیشیرنوائی
- منازعه صائب تبریزی با کلیم همدانی
- اسلام در هلند
- آثار نسوان- حیران دنبلی
- جنوبی آذربایجان نماینده لری سووه ت آذربایجانی حقنده
- معاذی تبریزی، يك شاعر گمنام تبریز
- حاج محمد نخجوانی- تبریز- نصاب الصبیان

■ نگارگری تاریخ
- دستاوردهای ماندگار خاندان اصیل و نیکوکار «کلکته چی»- ناشناخته های دارالسلطنه تبریز/ دکتر رضا طهوری
■ اندیشه
- جان آستین- اندیشمندان کلیدی در فلسفه زبان/ نویسنده: گای لانگوورث- مترجم: دکتر داود کوهی
■ دیدگاه
- مهدی قلی خان هدایت، هدایت گر بدبختی در آذربایجان/ علی بابازاده اورموی
■ تاریخ شفاهی
- اسماعیل شایا، مدیر دبیرستان فردوسی/ گفتگوی حسن علیزاد پروین با شخصیت های فرهیخته آذربایجان
■ ویژه نامه شعر مدرن
- 9 مدرن شاعیریمیز/ رضا همراز
- پنج شعر از صمد وورغون/ ترجمه: امیرعلی آذر طلعت
- ترجمه چند شعر از واقف صمد اوغلو/ ترجمه: رضا رضی پور
- هفت شعر از نبی خزری/ ترجمه: امیرعلی آذرطلعت
- درباره‌ی رامیز روشن/ صالح سجادی
- ترجمه چهار شعر از شاهمار اکبر زاده/ محمد قضایی- مهدی ملکی
■ شعر جهان
- گفتگویی درباره فاضل حوسنو داغلارجا با ارتان میصیرلی/ گفتگوکننده: نورای سالمان- ترجمه: مجتبی نهانی
- شعری از راحمی اِمِچ/ ترجمه: مجتبی نهانی
■ شعر معاصر آذربایجان
- سخن دبیر بخش/ دکتر محمّد بهرامی اصل
- اشعاری از: کریم مشروطه چی(سونمز)، محمّد محمّد لو (انجمن)، اصغر علیپور اصل(فروغ)، حجت اورنگی (شاواللی)، فرامرز عزیززاده (ساجید)، پونه اصغرپور، میثم بشیری، ملاحت نادری، اکبر میزانی(سهند)، عباس قدرت پور(عمواوغلو)، لیلی یراقی، جمشید منوّری، بهنام فخری، معصومه باقری (ائل قیزی)، بلال کمالی(ائلمان)، رضا رضی پور، قدرت جدیری، حسن‌اسدی(شبدیز)، جواد برزگرزاده (سئون)، احمد خسروشاهی.
■ اسناد
- پرده برداری از نسخه خطّی کلیّات شمس الدّین محمّد حافظ شیرازی از کتابخانه سلطان القرّائی/ محمّدامین سلطان القرّائی
■ ادبیات کلاسیک
- پیره محمدخان استاجلو- ادیب قزلباش عصر صفوی و مکتوبات ترکی وی/ دکتر علی ابوالقاسمی
- آزافلی میکائیل یوز یاشیندا- عاشیق صنعتی حاقیندا..../ کوچورن: وحید ارضی
- جمیلی تبریزی- وطنینه مفتون اولان شاعیر/ دوقتور فیروز رفاهی علمداری
■ تاریخ
- خانات تالش در آذربایجان/ دکتر حسین فیض الهی وحید
- منتخبی از زنان فرهیخته کشورمان در ادوار مختلف/ ناصر شفیعی
■ روایت- دکتر سیروس برادران شکوهی
- بزرگداشت علم و اخلاق و معرفت/ مجتبی نخجوانی
- رویتگری دکتر شکوهی/ مهدی دادی‌زاده
■ کتاب نامه
- آنچه بر سر دیوان ترکی استاد شهریار آمده است!
■ کتابگردی
■ نکته ها

از تازه های نشر ادبیات ترکی:

دیوان دده عمر روشنی
تصحیح: محمدعلی نقدی
سومرنشر_ 1403