Assalomu aleykum, do’stlar! “O‘zbekistonlik dindorlar nimani istaydilar?” mavzusidagi so‘rovnomada ishtirok etishga taklif qilamiz. 15 ta savoldan iborat 3 daqiqalik so’rovnomada faol ishtirok etishingizni so’raymiz.

Ishtirokingiz uchun rahmat!

Strategic Focus: Central Asia

Turkmaniston JSTga kirmoqchi: bu nimani anglatadi va qanday qiyinchiliklar kutilmoqda?

Turkmaniston Jahon Savdo Tashkiloti (JST)ga a’zo bo‘lish yo‘lida yana bir qadam tashladi. Yaqinda hukumat raisi o’rinbosari Xojimurat Geldimuratov Shveysariyada JST rahbari bilan uchrashib, Ashxobod qanday qilib ushbu xalqaro tashkilotning bir qismiga aylanishi mumkinligini muhokama qildi. Tahlilchilarga ko’ra, bu yo‘l oson bo‘lmaydi. Mazkur postda nima uchun Turkmanistonga JST kerak, bu qanday foyda va xavflar keltiradi, va nima uchun bu jarayon murakkab ekanini tahlil qilamiz.

Nima uchun Turkmaniston JST bilan qiziqmoqda?

Turkmaniston Markaziy Osiyodagi eng yopiq iqtisodiyotlardan biridir. Asosiy daromad manbai — gaz eksporti, iqtisodiyot esa davlat nazoratida. Ilgari Ashxobod JSTga kirishga shoshmasdi, chunki gaz sohasini va ichki narxlarni nazorat qilishni istardi. Ammo hozir vaziyat o‘zgardi: 1) Gaz narxlari pasaymoqda, bozordagi raqobat kuchaymoqda; 2) Iqtisodiyot diversifikatsiyani talab qilmoqda; 3) Jahon iqtisodiyoti ochiqlik sari harakat qilmoqda.

2020-yilda Turkmaniston JSTga qo‘shilish masalasini o‘rganish uchun maxsus komissiya tuzdi — bu o‘zgarishlarga tayyormiz, degan ilk jiddiy signal edi.

JSTga kirish uchun nimalar qilinishi kerak?

JSTga a’zo bo‘lish uchun mamlakatlar ochiq bozor va adolatli savdo talablariga javob berishi kerak. Turkmaniston uchun bu quyidagilarni anglatadi: a) Import bojylarini kamaytirish va savdo to‘siqlarini yo‘qotish; b) Intellektual mulk, sanitariya normalari va texnik standartlar bo‘yicha qonunlarni isloh qilish; c) Bozorga raqobatni kiritish, ayniqsa gaz sektorida, bu yerda hozir hamma narsa davlat nazoratida.

Mintaqaning boshqa davlatlari bu yo‘ldan allaqachon o‘tgan: Qirg‘iziston — 1998-yilda, Tojikiston — 2013-yilda, Qozog‘iston — 2015-yilda JSTga qo‘shilgan. Hatto uzoq vaqt ehtiyotkorlik bilan yondashgan O‘zbekiston ham hozirda faol harakat qilmoqda. Ammo Turkmaniston uchun bu yo‘l ancha og‘riqli bo‘ladi, chunki u yerda iqtisodiyot davlat monopoliyalari va subsidiyalarga tayanadi.

JST qanday foyda keltiradi?

JSTga a’zo bo‘lish Ashxobodga quyidagi imkoniyatlarni berishi mumkin: mahsulotlari uchun yangi bozorlar ochiladi; chet ellik investorlar va texnologiyalarni jalb qilish osonlashadi; gazdan tashqari boshqa sohalarni rivojlantirish mumkin bo‘ladi.

Masalan, Qozog‘iston JSTga qo‘shilgandan keyin xomashyo bo‘lmagan mahsulotlar eksportini oshirdi (ancha vaqt olgan bo’lsada). Turkmaniston uchun gaz eksporti umumiy eksportning 80 foizini tashkil etayotgan bir paytda, bu juda muhim. Ayniqsa, dunyo “yashil energiya”ga o‘tayotgan bir davrda.

Xavf-xatarlar nimada?

Lekin bu yo‘lda jiddiy muammolar ham bor:

Gaz sohasi — ichki narxlarni subsidiyasiz qilish, islohotlar o‘tkazish iqtisodiy barqarorlikni buzishi va siyosiy muammolarga olib kelishi mumkin;

Mahalliy ishlab chiqaruvchilar — masalan, to‘qimachilik va qishloq xo‘jaligi kabi sohalar xorijdan kirib keladigan arzon mahsulotlar bilan raqobatlasha olmasligi mumkin;

Ijtimoiy oqibatlar — davlat ish bilan ta’minlovchi asosiy institut bo‘lib qolmoqda, islohotlar esa oddiy xalq uchun og‘ir bo‘lishi mumkin.

Xulosa qilib aytganda, Turkmaniston JSTga kirish orqali iqtisodiyotini ochish va gazga qaramlikni kamaytirish yo‘lida ilk qadamlarni qo‘ymoqda. Bu yangi imkoniyatlar ochishi mumkin, lekin og‘ir islohotlarni talab qiladi — gaz sohasi, ishlab chiqarish va ijtimoiy hayotga jiddiy ta’sir qiluvchi o‘zgarishlar bo‘ladi. JSTga a’zo bo‘lish — bu katta sinov. Ashxobod oldida savol turibdi: u bunga tayyormi?

Strategic Focus: Central Asia

Chingizxon — turkiy emas! Bizga uni tiqishtirish kimga kerak?

So‘nggi vaqtlarda Chingizxon go‘yoki turk bo‘lgan degan gaplar tobora ko‘paymoqda. Buni kimdir bilmay aytadi, kimdir ataylab — turkiylar tarixini kamsitish uchun. Quyida ushbu tezis nega oddiy xatomas, balki xavfli tarixiy soxtalashtirish ekanini bosqichma-bosqich tushuntirishga harakat qilamiz.

Birinchidan, Chingizxon — mo‘g‘ul edi. Buni dunyoning yetakchi tarixchilari tan olgan. Uning tili, nasabi, madaniyati, vatani — barchasi mo‘g‘ullar bilan bog‘liq. Uni turkiy qilib ko‘rsatishga urinish — bu Napoleonni slavyan deyish bilan barobar.

Ikkinchidan, turkiylar — bunyodkor xalq. Asrlar davomida shaharlar qurgan, hunarmandchilikni, yozuvni, tibbiyot va astronomiyani rivojlantirgan. Buxoro, Samarqand, Qashqar, Urganch — bular tarixiy dalil. XIII asrda mo‘g‘ullarning qanday shaharlari bor edi? Yo‘q edi. Chunki ular ko‘chmanchi edilar va harbiy yurishlar davomida yuzlab shaharlarni yoqib yuborgan, buzgan, vayron qilgan — ammo yaratmagan.

Uchinchidan, mo‘g‘ul istilosi insoniyat tarixidagi eng vayronkor fojialardan biri bo‘ldi. Millionlab odamlar halok bo‘ldi, madaniyat markazlari yo‘qoldi, sivilizatsion taraqqiyot o‘nlab yillarga to‘xtab qoldi. Bularni turkiylarga yuklash — bu tarixni ataylab buzish, bizni “vahshiylar” sifatida ko‘rsatishga urinishdir.

To‘rtinchidan, Chingizxonni “turkiy” deb ko‘rsatish kimga foydali? Shubhasiz, turklarni yovuz ko‘chmanchi sifatida tasvirlamoqchi bo‘lgan kuchlarga. Afsuski, bizning ayrim tarixchilar ham bu o‘yinga qo‘shilmoqda. Ular bosqinchi mo‘g‘ul va uning “merosi” qaysi xalqqa “nasib” etishi bo’yicha katta bahslar olib borishmoqda.

Va nihoyat, haqiqatni aytadigan vaqt keldi: Chingizxon — bizning faxrimiz emas. U — bizning fojiamiz. Uni turkiylar dunyosiga bog‘lashning hojati yo‘q. Biz — bunyodkor xalqmiz, vayronkor emas.

Strategic Focus: Central Asia

O‘zbekiston va Afg‘oniston Amudaryo suv resurslarini birgalikda boshqarishga ilk bor kelishib oldi. Ushbu kelishuv mintaqa uchun muhim qadam bo‘ldi, chunki ichimlik suvi tobora kamayib bormoqda va uni taqsimlash borasidagi bahslar kuchaymoqda.

Ma’lumki, Amudaryo O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston va Qozog‘istonni suv bilan ta’minlaydi, ammo SSSR parchalangach, suvni boshqarishning yagona tizimi qulab tushdi. Natijada mintaqa davlatlari o‘rtasida kelishmovchiliklar boshlandi: Tojikiston va Qirg‘iziston daryoning yuqori qismiga egalik qilgan holda gidroelektr stansiyalar qurmoqchi bo’ldi, past oqimda joylashgan O‘zbekiston, Turkmaniston va Qozog‘iston esa qishloq xo‘jaligi uchun ko‘proq suvga muhtoj qolmoqda. Suvga ehtiyoj ortib bormoqda, lekin hamma uchun yetmayapti.

Afg‘oniston ilgari bu bahslarda deyarli ishtirok etmagan edi, biroq so‘nggi yillarda muhim o‘yinchiga aylandi. Mamlakatda “Qo’shtepa” nomli yirik suv kanali qurilishi boshlandi — bu loyiha Amudaryodan sezilarli miqdorda suv oladi. Bu Afg‘onistonga qurg‘oqchil hududlarni sug‘orish va qishloq xo‘jaligini rivojlantirish imkonini beradi, lekin qo‘shni davlatlar uchun tahdid tug‘diradi. Masalan, O‘zbekiston chuchuk suvning uchdan bir qismini yo‘qotishi mumkin, bu esa iqtisodiyot va qishloq xo‘jaligiga jiddiy zarba bo‘ladi. Shu sababli prezident Shavkat Mirziyoyev Afg‘onistonni suv bo‘yicha muloqotga jalb etish zarurligini bir necha bor ta’kidlagan edi.

O‘zbekiston va Afg‘oniston o‘rtasida imzolangan bitim suv inqirozining oldini olishga urinishdir. Tomonlar Amudaryo resurslarini birgalikda boshqarish va suvdan oqilona foydalanish borasida kelishib oldilar. Bundan tashqari, Qo’shtepa loyihasining daryoga ta’sirini o‘rganish uchun qo‘shma ishchi guruh tuziladi. Bu Afg‘onistonning muloqot va hamkorlikka tayyorligini, O‘zbekistonning esa mintaqa manfaatlarini himoya qilish uchun diplomatiyaga tayanayotganini ko‘rsatadi.

Biroq asosiy savol ochiq qolmoqda: Afg‘oniston bu kelishuvlarga kelajakda amal qiladimi? Suv taqchilligi sharoitida har bir davlat o‘z manfaatini birinchi o‘ringa qo‘yadi va Kobulning bir tomonlama qarorlari vaziyatni murakkablashtirishi mumkin. Bu bitim O‘zbekiston va mintaqadagi boshqa davlatlar uchun barqarorlikka erishish imkonidir, ammo uning muvaffaqiyati barcha tomonlarning hamkorlikka tayyorligiga bog‘liq bo‘ladi.

Xulosa qilib aytganda, kelishuv Markaziy Osiyoda suvni adolatli taqsimlash yo‘lida tashlangan muhim qadamlardan biridir. U suv inqirozi xavfini kamaytirishi va hamkorlikni kuchaytirishi mumkin, lekin bu muammoni amalda hal qiladimi yoki yo‘q — buni faqat vaqt ko‘rsatadi.

@erontahlili