Жизнь диктует произвол, 
Я толкаю беспредел, 
Это как игра в футбол, 
Как тропа в 5-й отдел. 

Давят грани, рубежи, 
Не отмыть меня от смол, 
Мой панк-рок — те гаражи, 
Где я рос среди крамол. 

Хаос сеет семена, 
Прорастает парадокс:
Украинская война
И американский кокс. 

Миру дивится мой взор, 
Кортик детства заржавел, 
Жизнь без брака - не позор, 
Он ушёл - я не ревел. 

Окунаясь в глубь веков, 
Диоген, Дидро, Камю...
Сносом крыши с потолков
Страсти я свои кормлю. 

Дискутирую с судьбой 
Про поэзию в очках,
Про анархов со стрельбой, 
Про карьеру дурачка...

Троица во мне сидит. 
Богохульник, пономарь, 
Я на Бога не сердит, 
Светит мне другой фонарь. 

К чёрту правила игры, 
В топку смыслы бытия, 
Гати, дебри да бугры, 
Мой хребет из лития.

2017 г.

Саша "Нефер". Рукописи из шкатулки. Москва: Радикальная теория и практика, 2021.

Вновь накрыла тоска по вечности, 
Мысли хором запели лениво, 
И без разницы: крест ли меч нести, 
За окном вместо плача - лень ивы. 

И опять сто лет одиночества, 
После века кутёжных разгулий, 
Жовиальность, Ваше Высочество, 
Вас казнили, а после разули. 

Хоронили босой и никчёмной.
Ни просвета и ни отдушины, 
Всеобъятный вселенский лик тёмный
Угощался нашими душами. 

Не пытайтесь верою тешиться, 
Все печали - исчадия смерти, 
Лишь она, безмолвная грешница, 
Оптимистка в тоске круговерти.

2017 г.

Графіці ў самым цэнтры Варшавы. Згодныя?

Амаль штодзённа перад сном я чытаю сваёй дачцэ кнігі. У яе ўжо назбіралася вялікая бібліятэка. Ёсць выданні па-ангельску, па-беларуску, па-польску, па-расейску і па-украінску, а адна нават па-нідэрландску. У ейным кнігасховішчы ёсць кнігі больш і меньш цікавыя: новыя, аб якіх я даведаўся толькі тады, калі стаў бацькам, і старыя, якія чыталі мне або я сам чытаў у дзяцінстве.

Захаваліся не толькі нумары беларускага часопіса “Вясёлка” з пачатку 90-х, але і савецкія дзіцячыя кнігі і часопісы з канца 80-х. На жаль, глянцавы і міжнародны “Миша”, культавыя “Весёлыя картинки” ці вядомы ўсім, заснаваны ў 1924 г., “Мурзилка” мама некалі аддала іншым дзецям. На шчасце, засталося шмат нумароў “Колобок”, які выходзіў з блакітнымі кружэлкамі ўнутры (!)

Некалі, калі бацька прыходзіў дамоў пасля працы і прыносіў падпіску з газетамі ды часопісамі, я хутчэй бег сутсракаць і бацьку, і часопісы. Гэта была неймаверная радасць.

Канешне, сёння шмат чаго з савецкіх дзіцячых часопісаў вельмі састарэла (словы, падача інфармацыя, ідэалагічныя ўстаноўкі і гд.), але некаторыя тэксты вечныя і дачцы падабаюцца – яна сама выбірае і просіць чытаць чарговыя нумары.

Для мяне ж гэта сапраўдная машына часу ды экскурс у сваё дзяцінства. Чытаючы, я ўзгадваю той час, калі мне было ад 5 да 10 год. Успамінаю свае пачуцці і светаўспрыняццё. Часам шчэміць і трапечацца сэрца, часам становіцца смешна, а часам я раптоўна пачынаю разумець, што некаторыя рэчы, якія мяне фармавалі як асабовасць, ідуць менавіта з гэтых часопісаў. Менавіта там трэба шукаць вытокі ды крыніцы маёй сённяшняй творчасці ды светапогляду. Не толькі там, канешне, але там таксама. Частка ідэалаў, нейкіх закадаваных сімвалаў і думак, якія пачалі раскрывацца толькі падчас прачытання пазнейшых кніг ці жыццёвыага досведу у больш дарослым узросце, мае свае карані ў першых маіх кнігах ды часопісах. Вельмі цікава зараз усё гэта перачытваць і аналізаваць. Глядзіш у сваю душу як у люстэрка, і ўсё новыя ды новыя часткі тваёй сутнасці складываюцца ў вялізарны пазл пад назвай жыццё. Класна, што значная частка дзіцячай бібліятэкі захавалася. Дзякуй вялікі маме!

Аднак час імкліва нясецца наперад і з’яўляецца шмат новай вартаснай дзіцячай літаратуры, як па-беларуску, так і бліскучых перакладаў на беларускую мову.

Літаральна на гэтым тыдні прачытаў навіну, што днямі ў Беларусі ў чарговы раз папоўніўся спіс экстрымісцкіх матэрыялаў. Сярод новых шкодных, па-меркаванню ідэолагаў ды цэнзараў, кніг, як, напрыклад, калісьці згаданая мною культавая “На ігле” Ірвіна Уэлша (сумленна раю ўсім чытаць або глядзець) у забаронены спіс пад нумарам 147 патрапіла нямецкая кніга аўтара Вернера Хольцварта і ілюстратара Вольфа Эрлблруха “Маленькі крот які хацеў ведаць хто нарабіў яму на галаву”.
У маёй дачкі ёсць гэтая кніга па-польску. І яна ёй падабаецца. Чыталі мы яе разоў... вельмі шмат разоў. Кніга была напісана ажно ў 1989 г. Спачатку яе не хацелі выдаваць нават на Захадзе, але з часам яна зрабілася сусветным бестселерам, дачакаўшыся перакладу больш чым на 40 моваў. У нашым регіёне кніга заваявала паулярнасць адносна нядаўна.

Асабіста я адразу правёў аналогію з савецкім апавяданнем “Хто сказаў «Мяў»” Уладзіміра Суцеева (1955 г.). Сюжэт амаль ідэнтычны, толькі крот шукаў таго, хто зрабіў яму на галаву свае справы, а шчанюк шукаў таго, хто мяўчыў. Як бачна, нямецкая версія больш радыкальная – жах! Паказваць дзецям экскрыменты жывёл! У маёй таварышкі жыцця версія такая, што кнігу забаранілі таму, што крот знайшоў вінавайцу і адпомсціў яму сваёй маленькай каўбаскай. То бок, не лайна, а помсты і справядлівасці баіцца беларуская ўлада. Мо і так. У любым выпадку, наша 5-гадовая дачка стала экстрэмісткай.

Працягваючы тэму дзіцячай літаратуры, звернемся да вершаў. Усё ж такі назва канала абавязвае. Увогуле, чаму я пішу аб дзіцячай літаратуры? Не толькі таму, што бацькоўская перспектыва заняла істотнае месца ў маім жыцці. Не толькі таму, што праз прызму развіцця дачкі цікава аналізаваць самога сябе. Але перад усім таму, што я лічу дзяцінства фундаментам асабовасці чалавека. Менавіта ў дзяцінстве і юнацтве закладваюцца асноўныя ідэі, якія пазней перакладаюцца на любую практыку цягам ўсяго жыцця. Усе нашыя каштоўнасці і мары, жахі і комплексы, стрыжань нашай сутнасці – усё адтуль. Можа не ў 100%, але у 90% напэўна. Канешне, крытычныя і крызысныя сітуацыі, як вайна, зняволенне, цяжкія хваробы, няшчасныя выпадкі і гд. могуць перавернуць жыццё чалавека да гары нагамі. Безумоўна. Аднак тое, як людзі сябе паводзяць у такіх складаных абставінах, іх захаваннене, пасродна вынікае з натуры дадзенай асобы. Таму я ўпэўнены і перакананы, што трэба як мага больш увагі прысвячаць педагагічным і выхаваўчым пытанням, развіваць лібертарныя дзіцячыя садкі ды школы, пісаць кнігі ды здымаць адмысловыя кінастужкі, рабіць музеі і выставы, якія б адпавядалі гуманістычным і антыіерархічным каштоўнасцям. Палітыкаў не зменіш, а ў дзяцей можна закласці зерне дабра, якое без ніякага сумневу дасць парасткі мацнейшыя ад нашых акцый ды ўлётак. Кнігі – адзін з важнейшых элементаў, які ўжо сёння будуе будучыню.

Апроч кніжак з казкамі ды апавяданнямі, у дачкі многа захапляльных кніг з вершамі. Адная з іх - выдатная праца сусветнавядомага аўтара, легенды дзіцячай шведскай літаратуры, пісьменніка Ульфа Старка (1944–2017), з не меньш займальнымі ілюстрацыямі фінска-шведскай мастачкі Лінды Бундэстам. Завецца яна “Звяры, якіх ніхто не бачыў, апроч нас”. У Беларусі кніга выйшла ў 2019 г. тыражом 500 асобнікаў у выдавецтве Koska Надзеі Кандрусечвіч і, як мне падаецца, у файным перакладзе Алесі Башарымавай. Грошы на кнігу збіраліся краўдфандыгам. Арыгінал выйшаў літаральна за год да смерці Старка.

«Звяры» складаюцца з 27 філасофскіх вершаў, нібыта для дзяцей, але насамрэч для ўсіх узростаў. Вершы, як і малюнкі, адначосава вясёлыя і да глыбіні смутныя, дзіўныя і адлюстроўваючыя характары і лёсы людзей вакол нас. Такіх звярэй не існуе ў свеце і такія звяры – гэта мы ўсе. Асабіста я пабачыў там сваіх блізкіх і сяброў, і сябе таксама. Але гэта было не адразу і прызнаюся, спачатку я не зразумеў, што гэта за звер, гэтая кніга, бо раней я не бачыў яго. Але пасля нейкага чарговага разу ўсё стала на свае месцы.

Кожны верш апісвае нейкую незвычайную істоту:  Качэўліка, Зуботніка, Караську... Ёсць нават Біпалярнік (эх, Паўлік...) Усё гэтае звяр’ё мне нагадвае Бармаглота (Jabberwocky), у перакладзе Дзіны Арлоўскай з верша з вядомай усім “Алісы ў Залюстроўі”. Ёсць шмат версій, але гэты - адзін з маіх любімых вершаў.

Сярод звяроў нечакана для мяне схаваўся “Вольны Птах”, які пачынаецца словамі “Птушка Анархія...” Верш прысвечаны Стэле П. Што за анархія? Хто такая Стэла П.? Гэтага я не ведаў, і пачаў шукаць. Аказваецца, верш прысвечаны заўчасна памерлай фінска-шведскай літаратарцы і тэатральнай крытыкесе Стэле Парланд (1974-2015). Пішуць, што ейныя тэксты былі вельмі свабоднымі ў плане мовы і адрозніваліся дадаісцкім гумарам. А як мы ведаем, дадаізм меў пункты перакрыжавання з анархізмам. Для Старка, імаверна і для іншых, Стэла была своеасаблівай анархісткай. Магчыма і не своеасаблівай. У любым выпадку цікавае супадзенне.

І толькі пазней я даведаўся, што ў Старка ёсць кніга “Дыктатар” (ці не першая антыўтопія для маленькіх дзяцей?). Аб ўладзе, самотнасці, сяброўстве і любові. І пакуль што даступная ў беларускіх бібліятэках...          

Тесно в теле
грустно в мире
жизнь как мили
на пределе
мир как мрамор
белобрысый
всюду крысы
пилорамой
режет ветер
одичалый
крик бычары
плачут дети
сон в тревоге
город серый
люциферы
моют ноги
грустью, ртутью
и слезами
город замер
на распутье
вправо, влево
может с ними
в злые зимы
обогрева
не хватает
ноги мерзнут
руки борзо
кормят стаю
вурдалаков
бармаглотов
патриотов
красных маков
их когорты
нас в бараки
тесно, грустно
и без драки.

2025 г.

У каментарах задалі  фундаментальнае пытанне: няўжо зусім няма радасці?

Радасць... Я не ведаю, ці я моцны чалавек. Калісьці думаў, што безумоўна. Зараз я не ўпэўнены, чым можна гэткую моц вымераць. Каго можна назваць моцнай асобай? Я ніколі не звяртаўся да псіхатэрапеўтаў, ні да груп падтрымкі, ні да рэлігіі, ніколі не сядзеў на сродках, якія дадаюць фарбаў паралельнага свету у наша жыццё. Хаця ў часы найгоршага крызісу хто мяне толькі туды не адсылаў. Пакуль не збіраюся.  

У пынцыпе, кажуць, што я хлопец вясёлы, з неблагім пачуццём гумару. Падавалася б, жывы, не на вайне, не ў турме, чаго ж тут сумаваць. Амаль здаровы, то трэба радвацца. Ну так, жыццё і ёсць возера радасці ды акіян прыемнаці. Нібыта ёсць праца, якая, праўда, грошаў не дае, але часам прыносіць задавальненне. Часам. І ўсё меньш. І, натуральна, дачка – яна з’яўляецца галоўным генератарам, які падтрымлівае мяне пры жыцці. Без яе маё жыццё выглядала б інакш. Вось і ўся радасць.

Раней, прыкладна да гадоў 30, я ніяк не мог зразумець чаму вядомыя, паспяховыя людзі, розныя зоркі і тым падобныя, скончваюць жыццё самагубствам. Чаго ім на хапала ў жыцці? Слава, грошы, любімая праца, сем’і, падарожжы... А пазней чытаеш: зацяжная дэпрэсія. І думаеш: адкуль яна бярэцца, у гэтых людзей, дэпрэсія? Усё ёсць, усяго хапае. І тутака на ганку з’яўляецца прыгнечанасць. І аднойчы я зразумеў. Што ні грошы, ні дастатак вітаміна Д, ні агульнае прызанне нейкіх тваіх заслуг, ні самыя-самыя наркатычныя,
сэксуальныя, эстэтычныя... дазнанні ніколі не перамогуць клеткі, у якую ўпхнута наша жыццё. І калі сыпляцца ідэалы, то здымае ўсе свае маскі  і становііца такім блізкім самая галоўная крыніца самоты – смутак па вечнасці.

Некаторыя веруючыя людзі кажуць, што незалежна ад іх сур’ёзнага стаўлення для развіцця навукі і рацыянальнага погляду на жыццё, заўсёды застаецца месца на таямніцу. Для іх гэтай таямніцай з’яўляецца бог. У тым, што таямніца існуе – я згодны цалкам. Ці існуе бог – хай ужо кожны чалавек сам вырашае, але не навязвае іншым. Для мяне таямніца – гэта вечнасць.

Усе нашы перамогі ды паразы, радасці ды болі, усмешкі ды слёзы, кар’еры, славы, багацце... Усё гэта некі касмічны пыл, усё ў рамках, аковах, агранічана часам, месцам, іншымі людзьмі. Канечнасць чалавечага існавання, аб якім не думеш штодзённа. Але свядомасць таго, што прыйдзе момант зліцця з вечнасцю, саўсёды прысутнічае. Часам актывізуючыся. І усё. Ніякага раю, толькі вечнасць. Ты засмучаны таму, што адырваны ад яе, і адначосова ты сумуеш таму, што ты абавязкова вернешся ў яе ўлонне. Накрывае гэтай таямніцай татальна. Гэта старэй за дабро і зло. Яно было да ўсіх вядомы і невядомых цывілацацый. Вечнасць, да якой мы я прыкаваны ланцугом смутку. Смутак па вечнасці, які ніколі не знікне. Гэта квіток, які ніколі не будзе пратэрмінаваны. Ён сачыцца са схаваных глыбін, з найбольш патаемных фрагментаў сусвету і з самых неспазнаных закуткоў душы. І ты бяссільны ў ягоным адмаўленні. Таму, м.інш., мне і блізкі экзістэнцыяналізм.

І гэта не аб дарослым жыцці, не аб стрэсе, не аб палітыцы. На жаль, у мяне не захаваліся сачыненні, якія мы пісалаі на ўроках бедларускай і расейскай літаратуры і мовы. Але некалькі тэксцікаў з той эпохі я маю. Адзін з іх быў напісаны ў ліцэі ў вераснёўскі панядзелак 1999 г. Настаўніца з самага ранку нечакана сказала пісаць сачыненне. На якую тэму, спыталіся мы. Ды на якую хочаце. Дождж, восень, верасень, школа... А надвор’е ў той дзень было вельмі дрэннае. І настрой абсалютна ва ўсіх ніякі. Ну я і напісаў, з невядомых мне прычын палічыўшы, што трэба гэты тэксцік захаваць. Хто ж тады ведаў, што смутак па вечнасці гэта не проста хвілінны восеньскі песімізм. Так, у 15 год можна сабе дазволіць грахі словаблудства, пішучы эмацыйнае падлеткавае сачыненне-імправізацыю.

Дождь осенью в сентябре, когда я в школе

Дождь…Прекрасная погода… А когда у тебя что-то не так, то… А как у тебя? Мрачность на улице нагоняет душевную гармонию. Тебе страшно? Туман охватывает весь мир, под черо-тёмным небом ничего не видно. А что мы хотим увидеть? Душа ослепла и ослабла, молодость стареет, погода замечательна, но и она теряет настроение. В такие минуты из человека высоких идеалов, подростка светлых надежд, ты превращаешься в меланхолического психа-самоубийцу. И я бы хотел утонуть, бегая под осенним ливнем, и все бы смотрели, и она… Друзья побежали бы спасать и мы бы утонули вместе, утонули в сентябре.

Почему с каждым сентябрём приходит то, чего боишься и ждёшь? Это не только тёплый дождь, но и ещё… А могло быть лучше, лучше, чем вчера. Я понимаю, что сегодня лучше тогдашнего, но сейчас мне это не нужно. Побродить бы по улицам, по старым добрым улицам. Почему я родился сейчас, а не тогда, в светлое время? Время, когда было дождливо и холодно, но тепло дущевно тем, у кого была душа. А осенью душа умирает. Ей надоел сентябрьский настрой. Строй себе лето и счастье, лети в небытиё. А она была хорошей, время заразило её сентябрём, каждый сентябрь она терзает меня. Мне хочется плакать, слёзы сольются с дождём, печаль с осенью, и я воскресну. Надеюсь, так и будет.

Ты думаешь об этом в школе, где другие такие же или другие не такие. Что же со мной сделала она. Она и осень, и сентябрь, и дождь… Я раб… Боюсь осени и печали – я – трус – слабак – я – глупец. И я бы хотел выпрыгнуть через стекло в окно. И лежал бы в крови под дождём. Подождём момента, черты, с которой можно будет уйти новым и весёлым. А пока мысли текут как капли по стеклу, в которое смотрю я. И я не хочу разговаривать ни с кем, хочется просто закричать со всей силы, которой нет. Всё, не хочу писать, я хочу уйти.
 
Сентябрь 1999 г.

Я.

Давай проведём с тобою
Спокойный краковский вечер,
Индира разбавит вече...
Участников будет трое.

Давай позабудем грусти,
Что радость в тиски сжимают.
Ты слышишь? Церберы лают...
Давай их с цепей отпустим.

Давай отвлечемся немо,
И, чтобы не постарели,
Вспомним во время метели...
Ты Чёрное, а я Неман.

Давай не пойдём в E.Leclerc,
Люблинский цикл быстротечен,
Дольше лишь краковский вечер...
А пока мокрый дождь, четверг.

Ноябрь 2017 г.

*Индира - самая загадочная кошка в мире

Не перастаю здзіўляцца чалавечай дурноце, гэтым разам украінскім гісторыкам, чынушам ці проста ігнарантам. Толькі што даведаўся, што ва Украіне Бакуніна забаранілі. Таго самага, Міхаіла Аляксандравіча Бакуніна, сусветнавядомага анархіста, які змагаўся з Расейская Імперыяй і словам і дзеяннем. Які ў маладосці выступаў за панславянскі саюз у яго федэратыўнай версіі. Мішэля назвалі імперскім антысэмітам. Што тут сказаць. Лаяцца не хочацца, але дурні-дурнямі. Бакунін, які падтрымліваў Беларусь і Польшчу ў антыімперскай барацьбе супраць Раманавых, Бакунін, які ўздымаў паўстанні і плаціў за гэта вязніцай, Бакунін, які паўплываў на Драгаманава, Махно і цэлы шэраг украінскіх рэвалюцыйных дзеячоў і мысляроў. Я, канешне, мог бы зараз напісаць трактат аб поглядах Бакуніна, але часу зараз няма. Мо і вярнуўся да гэтай навіны. Пакуль што некалькі цытат з анархіста, у якога сапраўды былі ноткі антысемітызму. Ён быў чалавекам сваёй эпохі і некаторыя стэрэатыпы ды грамадскія комплексы не пераадолеў. Аднак на сотні ці тысячы год абагнаў грамадскую думку ў свеце. І чаму аб некаторых прыхільніках Бандэры ці Петлюры знатакі з УІНП маўчаць? Мабыць, ёсць правільны антысемітызм і няправільны. Цікава атрымліваецца, анархісты на фронце змагаюцца супраць Крамля, а псеўдаінтэлектуалы ў кіеўскіх кабінетах забараняюць годную гістарычную постаць, называючы яе імперцам. Рукі ападаюць.

Некалькі цытат Бакуніна наўскідку:


"Тут в первый раз мысль моя обратилась к России и к Польше; бывши тогда уж совершенным демократом, я стал смотреть на них демократическим глазом, хотя еще не ясно и очень неопределенно: национальное чувство, пробудившееся во мне от долгого сна, вследствие трения с польскою национальностью, пришло в борьбу с демократическими понятиями и выводами. С Лелевелем я виделся часто, расспрашивал много о польской революции, о их намерениях, планах в случае победы, о их надеждах на будущее время, и не раз споривал с ним, особенно же насчет Малороссии и Белоруссии, которые по их понятиям должны бы были принадлежать Польше, по моим же, особенно Малороссия, должны были ненавидеть ее как древнюю притеснительницу".
 
"Но русская или вернее великороссийская нацио­нальность должна ли и может ли быть национальностью целого мира? Может ли Западная Европа когда [либо] сделаться рус­скою языком, душою и сердцем? Могут ли даже все славянские племена сделаться русскими? Позабыть свой язык, — которого сама Малороссия не могла еще позабыть, — свою литературу, свое родное просвещение, свой теплый дом, одним словом, для того чтобы совершенно потеряться и "слиться в русском море" по выраженью Пушкина? Что приобретут они, что приобретет сама Россия через такое насильственное смешение? Они — то же, что приобрела Белоруссия вследствие долгого подданства у Поль­ши: совершенное истощение и поглупение народа".
 
"Я русский и сердечно люблю мое отечество, но вольность я люблю еще более; а любя вольность и ненавидя деспотизм, я ненавижу русское правительство, которое считаю злейшим врагом свободы, благосостояния и чести России. В России главный двигатель — страх, а страх убивает всякую жизнь, всякий ум, всякое благородное движение души. Участие русского во всеобщем стремлении к свободе представляется настолько странным, что многие не могут объяснить его себе иначе, как действием противоестественных причин. Посадите самого искреннего демократа на трон; если он немедленно его не покинет, то непременно сделается отъявленным негодяем. Россия сделается ненавистной всем прочим славянам так, как теперь она ненавистна полякам; будет не освободительницею, а притеснительницею родной славянской семьи; их врагом против воли, насчет собственного благоденствия и насчет своей собственной свободы, и кончит наконец тем, что, ненавидимая всеми, сама себя возненавидит, не найдя в своих принужденных победах ничего кроме мучений и рабства".

Той момант, калі "дэкамунізацыя" ператвараецца ў "дэімперыалізацыю". Канешне, гэта проста працяг недальнабачнай украінскай гістарычнай палітыкі.

•10 гадоў таму ў Мукачэва вуліцу Бакуніна замянілі на Вільгельма Штольцэля, загінулага падчас АТА на Данбасе памежніка.

•У Дняпры завулак Бакуніна зрабілі Ігрэньскім.

•У Лісічанску знікла вул. Крапоткіна.

•У Крапіўніцкім вул. Пятра Аляксеевіча замянілі на ўдзельніка АТА Дзмітрыя Прыдаткі.

А вось, што пісаў Крапоткін аб украінскай і беларускай мовах у працы "Идеалы и действительность в русской литературе" (1907 г.)

Малорусский или украинский, являющийся языком почти пятнадцатимиллионного народа и обладающий собственной литературой (как народной, так и литературой в собственном смысле этого слова), несомненно, представляет отдельный язык, в той же степени, как норвежский или датский отдельны от шведского или португальский и каталонский отдельны от кастильского или испанского. Белорусский, которым говорят в некоторых губерниях западной России, также необходимо рассматривать как отдельную ветвь русского языка, а не как местное наречие.

Каб скончыць тэму сёлетніх амерыканскіх падарожжаў, напішу колькі словаў аб дэтройтскіх музеях. Хацеў зрабіць гэта раней, але не было часу. Мне давялося пабываць у дзвух.

Першы, гэта мастацкая галерэя Detroit Institute of Arts. Даволі вялікі будынак у сярэднявечным стылі, у якім знаходзяцца пераважна карціны, але таксама іншыя прадметы мастацтва. Вялізную калекцыю сабралі ў асноўным звязаныя з аўтапрамысловасцю мясцовыя капіталісты.

У галоўнай зале, гэткім унутраным падворку, месцяцца прыгожыя фрэскі, прысвечаныя прамысловасці Дэтройта, аўтарства вядомага мексіканскага мастака-манументаліста Дыегі Рыўеры (1886-1957), намаляваныя ў 1932-1933 гг. Гэты твор ён сам лічыў ці не найлепшым у сваёй творчасці. Цікава, што мастак-камуніст, (не проста адзіночка, а чалец кампартыі) выкарыстаў у фрэсках таксама крыху біблейскіх матываў ды міфалогіі ацтэкаў. Сапраўдны мексіканец. Ды і ягонае поўнае імя гучыць як Diego María de la Concepción Juan Nepomuceno Estanislao de la Rivera y Barrientos Acosta y Rodríguez. Уф...

Рыўера быў дзіўным, але ўпартым камуністам. Найперш паверыў бальшавікам, быў у Маскве, пазней расчараваўся ў Сталіне, стаўшы трацкістам, пазней ізноў рамансаваў з СССР. Ягонай трэцяй жонкай была вядомая мастачка Фрыда Кало (1907-1954). Таксама камуністка, дарэчы.

Менавіта ён дапамог пераехаць Троцкаму ў Мексіку, нават сам даў прытулак Лёве Бранштэйну, але пазней пасварыўся з ім і яго выключылі з мексіканскіх трацкістаў. Паступова зноў зблізіўся з саўком.

Калі ён маляваў фрэскі, ЗША змагаліся з вялікай дэпрэсіяй. У Дэтройце, хоць і была сучасная і перадавая прамысловасць, але і безработнага пралетарыята хапала. Кажуць, што мастак-марксіст натхняўся і ўзроўнем прамысловасці, і тагачасным вострым сацыяльным канфліктам у горадзе. Фрэскі намаляваў за 8 месяцаў з памочнікамі. Што цікава, атрымаў вялізны ганарар. Камунізм-камунізмам, а есці хочацца ўсім.

Працу, натуральна, раскрытыкавалі хрысціянскія колы, пабачыўшы ў ёй прапаганду марксізму. Незалежна ад гэтага, скандал наадварот прыцягнуў увагу да музея, а на фрэскі дагэтуль прыяжджаюць глядзець турысты са ўсяго свету. Дарэчы, музей з'яўляецца 6 у Штатах па сваёй калекцыі мастацкіх твораў. І ў бастыёне сусветнага капіталізму ніхто мастакаў-марксістаў не адмяняе і не забараняе.