Апошні раз перад ад'ездам на вучобу ў Польшчу, калі я перабраў, адбыўся ў 11 класе. З маімі аднакласнікамі Пашам, (тады нефармал, як і я, а сёння вядомы беларускі рок-музыка) і Мішам, (тады гопнік, але свойскі такі, а сёння не ведаю, што з ім) мы часам дазвалялі сабе трошкі песціцца піўком. У нас нават было свае месца пад крамай "Радуга". У той дзень пасля заняткаў у ліцэі мы шліфанулі нашым гарадзенскім броварам пладова-ягаднае паскудства. Канешне, галодныя. А ўвечары мне трэба было ісці на заняткі па польскай мове ў Польскую Мацеж Школьную на вул. Будзёнага. Заняткі па польскай былі святыя - мы рыхтаваліся да экзаменаў у Польшчу. Дадому я так і не дайшоў, бо ў такім стане бацькам паказвацца было нельга. Захрас ва двары. Добра, што я меў надзейных сяброў, якія мной апекаваліся ўсю дарогу. Сястра прынесла мне падручнікі і разам з маім дагэтуль душэўным сябоам Металікай мы павалакліся на заняткі. Мяне штарміла, ён суправаджаў.

У той час у нас выкладаў Томаш Цэтэра, мегакруты настаўнік. Тым вечарам мы праходзілі літаратуру рамантызму. Я быў хлопцам начытаным і заўсёды актыўна ўдзельнічаў у занятках. А калі ты яшчэ і насмактаўся, то ператвараўся ў актора. Памятаю, што цягнуў руку і падыйшоў да дошкі пісаць і распавядаць пра перыяд Szturm und Drang. Забаўляў і настаўніка, і вучняў. Пазней, я пайшоў у прыбіральню і ўжо не змог вярнуцца ў клас. Дамоў мне дапамагаў ісці Металіка, якога паклікаў з іншай аўдыторыі Паша, наш сябар, які вучыўся у маэй групе. Гэта гісторыя ніяк не паўплывала на адносіны настаўніка да мяне і гэта вельмі шмат аб ім кажа. Я вельмі яму ўдзячны за ўсё. На жаль, ён памёр у 2006 г., аб чым я даведаўся постфактум. Толькі зараз зразумеў, што памёр ён у маім цяперашнім ўзросце... Светлая памяць.

На наступны дзень у ліцэі было немагчыма вытрымаць. Сняданак я не з'еў і на ўроках змагаўся з моцным пахмеллем. У той дзень я напісаў два вершыка. Адзін ужо публікаваў. Другім быў гэты верш. Хаця ён больш падобны да прымітыўных злых рыфмаў, накіраваных супраць алкаголю, супраць сябе-ёлупня, супраць усеахопнай культуры спажывання ў сінявокай...

Made in Belarus

Лето. Пьяные ребята:
Денег нет, но все богаты,
Лица синие помяты,
Кто-то думает - нажрусь,
Повод есть - за Беларусь!

Осень. Те же всё ребята:
И по-прежнему поддаты,
Под глазами мешки ваты,
Каждый думает - нажрусь
За родную Беларусь!

Зима. В шапках все ребята:
Не услышать больше мата,
Все лежат в горах салата.
Снится им одно - нажрусь
Только лишь за Беларусь!

Весна. Нет уж тех ребят.
И бутылки не звенят,
Больше так не говорят:
Эх, пойду и так нажрусь!
Сдохла наша Беларусь!

2001 г.

пачатку беларускага паўстання
сёння мінае пятая гадавіна
аб гэтым напішуць іншыя
ці рукамі іх кранаць, ці выносіць віламі?
успаміны розныя як садавіна
тут недаспелыя, там падгнілыя
удзельнікі і ўдзельніцы
будуць дзяліцца траўмамі
быццам бясплатнымі крамамі
эксперты і аналітыкі
будуць падводзіць вынікі
публікаваць фота і тэксты
даваць прагнозы
вялікія лічбы і гучныя словы
не хапіла, не даціснулі,
дзве паловы
грамадства раскалолася
толькі не дзве, а тры
траціна сядзячая
турмы поўныя нявестамі
каралі пахіснулася крэсламі
стрэмка не выцягнута,
ідзе запаленне
небітае пакаленне
паставілі на калені...
палітыкі традыцыйна будуць хваліцца
ізноў выбіраюць: якая лепшая піцца
сілавы сцэнар? тады адказнасць вазьмі
прыгожыя заклікі ў "незалежных" СМІ
офісы, кабінеты, рады, канвенцыі
ладзяцца канферэнцыі
за ўсё заплочана
жнівеньскім краватачывым
крытыкаваць іншых за адсутнасць
веры, досведу, адчаю...
а хто вінаваты па сутнасці?
раней, думаў, што ведаю
сёння на гэтую тэму я не спрачаюсь

афіцыйны Менск у чарговы раз
вылівае вядро памыяў
(у гэтым вядры ногі памыў я)
на народзец, беглых, свядомых
змагароў, экстрэмістаў, тэрарыстаў...
працягніце радок - гэта аб нас
нікчэмных, мізэрных, убогіх
натаўскіх падсцілак...
жыццё эміграцыю намасціла
з'ехаў мільён
а я тут здавён
мне нечым ганарыцца
там васількі, валошкі, лён...
я там не быў, мяне не катавалі
ні гумовымі на Нямізе, ні дубінамі ў падвале
не спаў начамі, назіраў звонку
размова з бацькам, хаджу па кухні у трусах
кажу рэвалюцыя пачалася
бацькі на лецішчы яны не ў курсах...

так чаму ж ты не паехаў?
герой няйздзейсненых мар
пратэст на продаж? бунт як тавар?

чаму не далучыўся?
камяні чакалі, Молатавы шапталі...

чаму не рашыўся?
колькі год імкнуўсяў, рыхтаваўся,
уяўляў рэвалюцыю
уздым народу
смерць тырана
барыкады запрашалі, зброя свярбела
не за бел-чырвона-белае
а за волю, за роўнасць, справядлівасць
сацыяльную, нацыянальную, гендарную...

ах, гэтыя утопіі чортавы
нанесеныя на сцягі чорныя

чаму не паехаў, не падарваўся?
варушыць неабыякавых, ад Азоту да Белазу?

так, не паехаў.
свядома, з поўнай адказнасцю...
у маім жыцці былі два найцяжэйшыя выбары
маральныя, персанальныя
аб першым калісьці раскажу
выбары глыбінныя няпростыя
і я апынуўся на ростанях
увесну нарадзілася дачка
лета і я беспрацоўны
і вось жнівеньскі варушняк
куды кіраваць свае чоўны?
бросіць сяброўку з немаўлём?
адных, без падтрымкі, апоры
стаць у чаргу за медалямі?
паламанымі лёсамі
скрадзеным дзяцінствам маёй дачкі
чарговым томам кранальнай турэмнай прозы
ненапісанымі артыкуламі
невыдадзенымі кнігамі
неаказанай дапамогай
таварышам

яшчэ марыш сам?
ці мары блукаюць па лістах з волі
па засценкавых малюнках
людзей з моцнай воляй
якія далучыліся
абняліся з камянямі, кактэйлямі, зброяй
перасякалі межы, падпальвалі пакрышкі
рубіліся з АМАПам
стратэгіі адступлення, гарадскія мапы...
ставалі ў сцэпкі, ладзілі шэсці
жаночыя маршы тэсцілі...

я не паехаў
думаў, вагаўся, пралічваў
і не патрапіў у палон
з двузначнымі лічбамі

размова з таварышам:
мы едзем, спрабуем, рызыкнем
твая роля іншая - застанешся тут
будзеш адбівацца ад нашых праблем
вось такая іронія лёсу
я не паехаў, калі ўсё пачалося
бушавала сумленне
я не сапраўдны, не рэвалюцыянер
крыўдна да немагчымасці
цяжка да непрытомнасці
наперакор вераломнасці
дзякуючы сваёй стрыманасці
толькі пазней зразумеў
выбар быў правільны
дзяцінства дачкі даражэй
і я паехаў пазней...

не хапіла некалькі зорак нам
пяць гадоў, мне даўно не сорамна

9 жніўня 2025 г.

Учора позна ўвечары даведаўся, што загінуў Давід Чычкан. Анархіст, мастак, жаўнер. Звычайна я не пішу аб людзях, з якім не быў знаёмы, але пасля прачытання некролага не змог прапусціць гэтую сумную навіну. Было адчуванне, што ты нібыта даўно ведаеў гэтую асобу. Адно пакаленне, падобныя погляды, той самы цяжар імперыі. Жыццё і творчасць такіх людзей павінны быць агульнавядомымі. Гісторыя Давіда - шлях сапраўднага мастака, а не салоннай багемы. Чалавек, творчасць, ідэалы і учынкі якога былі непадзельнымі.

Давід быў даволі публічнай асобай. Мастак з інтэлігенцкай сям'і. Ладзіў выставы, ангажаваўся у лібертарныя ініцыятывы. Адкрыта называў сябе анархістам (1, 2). У руху удзельнічаў даўно.

З працамі Давіда я пазнаёміўся недзе ў 2007 г. Ягоныя малюнкі, якія кружылі па сеціве ў той час, дагэтуль засталіся на кампутары. Зараз на іх глядзіш зусім інакш. Перспектыва мяняецца, але сутнасць застаецца. Вядомы польскі анарха-часопіс "Inny Świat" (1/2013 г.), з якім я супрацоўнічаю шмат год, выйшаў з вокладкай з працай Давіда "The Flood" (2010 г.)

Яшчэ нядаўна правае лайно зрывала ягоныя выставы. З імі ўсё зразумела, не варта нават каментаваць. Але гэта сведчанне таго, што ягоныя працы сапраўды вартасныя і выяўныя. Але як абураліся гэтыя "тру-традыцыйна-класічна-інтэрнцыянальна-антываенныя анархісты", калі ў Запарожжы два гады таму з'явіўся знакавы мурал 15х18 метраў. На разбураным шматпавярховіку Давід разам з Кацярынай Пікарскай паводле эскізаў Мікіты Краўцова нанеслі партрэт Нестар Махно на фоне чорнага і украінскага сцягоў. Ізноў пачалося: анарха-нацыяналісты,акопныя анархісты, анарха-мілітарысты... Анафема! Махно і сіньо-жовті прапор!

Можна было б шмат чаго напісаць на гэтую тэму, (для зацікаўленых - спасылка на ініэрвью па-ангельску на тэму Нестара Іванавіча і ягонага месца ў культурах памяці сучаснай Украіны).

Для мяне ж мурал з'яўляецца натуральным рэхам сучаснасці. Своеасаблівы сімвал часу, які, правакуючы і адначасова маніфестуючы канкрэтны погляд на гісторыю і сучаснасць, я разглядаю як ідэйную спадчыну мастака. Дарэчы, працы Давіда яшчэ можна паглядзець на выставах у Дняпры і Кіеве.

Кожная жывая істота ў сваім натуральным стане супраць болю, смерці і вайны. Войны - найпадлейшае зло. Аднак маніфестамі і мастацтвам гэтую трагедыю не спыніш. Хоць мастацтва безумоўна, на колькі гэта магчыма, павінна ангажавацца ў палітычнае, сацыяльнае, духоўнае. Нават падчас вайны. Як мне падаецца, Давід Чычкан разумеў усё гэта лепш за мяне. Таму і пайшоў ваяваць. І ён загінуў не на буржуазнай вайне (як кажуць дамарослыя ура-рэвалюцыянеры), а на сваёй вайне. На сваёй зямлі і за сваю волю.

Сапраўдны творца заўсёды застаецца з народам. Жыве, дзеліць паразы ды перамогі, ды памірае. Сваім лёсам Давід Чычкан намаляваў прыгожую карціну годнага чалавека.

Светлая памяць.

Манифесты, пацифисты
голос резкий, помысл чистый
за добро назло печали
мир с империей венчали
смерть фашизму, слава богу
совесть в маузер, плешь в тогу
через лагеря к победе
дети шовинизмом бредят
подрастут и в мясорубку
черт, а лёд совсем не хрупкий
но майор ступает робко
палец нервно ищет кнопку
Коба курит, Вова ноет
русский мир одно гнилое
переполненное прошлым
властью, грязью, Богом пошлым
алкоголем, босяками
сын в плену - да похуй маме
боль, поломанные жизни
для царя лишь гной отчизны
червь довольный, персик спелый
Библия вся в каплях спермы
дикий вопль, святые мощи
бесы рыскают по роще
бересту для манифестов
рвут, слова - пустое место.

2023 г.

Калі ў жніўні 2020 г. у Беларусі пачаўся варушняк, я апынуўся ў пэўнай пратэстнай ізаляцыі. Здалёк асабліва нічга не зробіш, усё залежала ад людзей на месцах. Аднак пасіўным назіралькам я, як і тысячы іншых неабыякавых людзей па-за краінай, заставацца не мог. І мы далучаліся да пратэстаў рознымі ініцыятывамі. Аб адной сімвалічнай хачу расказаць.

У сацыяльнай актыўнасці я заўсёды шанаваў праявы гумару і сатыры. І вось мне прыдумалася, што трэба зрабіць нейкія арыгінальныя і файныя цішоткі. Напіс павінен быць вясёлым, але з палітычным кантэкстам. Аб словах я трошачкі маю ўяўленне, таму адразу з'явілася ідэя: "Коля, твой бацька - фашыст". Я вырашыў узяць назву цудоўнай песні "Deviation", але не проста скапіраваць, а звярнуцца да канкрэтнага ўдзельніка падзей, а не да ябацек. Кажуць, сын за бацьку не адпавядае. Але ж у нашай сітуацыі ўся сям'я будзе адпавядаць. Ідэаілізаваць малодшага не трэба, бо ён дагэтуль не зразумеў простых ісцін. Вось я і вырашаў яму нагадаць і адначасова спалучыць прыемнае з карысным.

Зрабіўшы 30 цішотак розных размераў (мая ідэя і каардынацыя, знаёмы рабіў напіс у вектарах, друкавалі познаньскія анархісты), я заняўся дыстрыбуцыяй. Паступова атрымалася прадаць усё. Грошы адмыслова былі прызначаны на АЧК Беларусь.

Пазней у мне нават атрымалася правязці штук 5 у Беларусь. Цікава было б, калі б знайшлі на мяжы. Акурат тады быў вялікі шмон, не дазвалялі ўвогуле нічога правозіць.

Некаторым цішоткі вельмі зайшлі. Іх прасілі ў мяне на нейкі тэатральны паказ у Варшаве. Мне было вельмі прыемна, калі блогер Daroha вёў перадачу ў гэтай футболцы і рассякаў на ровары па Варшаве. Я радаваўся, калі 15 студзеня 2021 г. на эфір Белсату прыйшоў вядомы гарадзенскі нефармал, Аляксандр "Панк" Куваннікаў, шматдзетны бацька, які  быў адзіным, хто падчас пратэстаў сыйшоў у стачку на тытунёвай фабрыцы. На жаль, у мінулым годзе ён заўчасна адышоў з гэтага свету.

Калі я рабіў цішоткі ў другой палове жніўня 2020 г., мяне раздзіралі цьмяныя сумневы: ці не позна? Ужо ж амаль перамаглі. Дыктатура дажывае апошнія дні. Нехта нават мне казаў, што футболткі праз месяц ужо будуць неактуальныя. Ох, як бы гэтага хацелася! Але, падумаў я, хай застануцца як артэфакт. На памяць. На жаль, яны не страцілі актуальнасці і сёння.

Шмат забаўных гісторый было з цішоткамі. Заношаную да дзірак я і дагэтуль нашу сваю і рэгулярна лаўлю на сабе позіркі людзей. Часам кажуць, што класная вопратка. Часам: Жыве Беларусь! Нядаўна знаёмы пытаўся дзе яшчэ можна набыць яе. Той, хто ў тэме - ўсё разумее. Зацікаўленыя пытаюцца.

Аднойчы на Корфу мы сядзелі ў кавярні і да нас уважліва прыглядалася і абмяркоўвала нейкая пара. Пазней жанчына падышла і запытала, ці магу я сфоткацца з яе мужам! Яму было сорамна самому падысці. Муж, як аказалася, нейкі прафесар з надвагай, тыповы інтэлігент з Масквы, нейкі час працаваў у Менску і ведаў кантэкст. Вось так неспадзявана ў Грэцыі цішотка прамовіла ўласным імем.

А яшчэ я зрабіў паўтысячы такіх жа сцікераў, якіх таксама засталося досыць багата. Іх чакаюць беларускія сцены...

Я и Ты
спросил-сказал
мы-они
базар-вокзал

Мёд и лёд
тепло-стекло
жизнь и смерть
всё истекло

Пьянки, секс
рахат-лукум
дети, дети
тёща-шум

Наше дело
шито-крыто
наш бассейн
ведро-корыто

Пусть король
висит-синеет
самовар
бурлит и греет

Берегись
толпа-народ
новый мир
бредёт-грядёт

2006 г.

Іншая сімвалічная ініцыятыва, у якой я браў удзел, гэта білборды. У жніўні 2020 г. па ініцыятыве таварышаў і таварышак з Варшавы была створана лібертарная група ў тг, дзе мы абмяркоўвалі, што можна зрабіць для Беларусі з Польшчы. Ну і вырашылі, што добрай медыяльнай, хоць і сімвалічнай акцыяй, могуць стаць гарадскія банэры. Яны б звярталі ўвагу польскага грамадства на падзеі ў суседняй краіне і заахвочвалі падумаць, падтрымаць і выразіць салідарнасць з паўстаннем.

У Варшаве справай займаліся анархісты_кі, у Кракаве, атрымаўшы дабро ад беларускай дыяспары, ініцыятыву каардынаваў я. Ідэя была агульная, але дзейнічалі мы аўтаномна. Вырашалі толькі разам наконт зместу білбордаў і некаторыя аргпытанні.

Я пачаў шукаць кракаўскія фірмы, якія займаліся ўсталяваннем бордаў, каб з нас не садралі як за звычайную рэкламу. Так, для некаторых фірм нашыя банэры былі толькі бізнэсам. Якія там рэпрэсіі, катаванні, дыктатура? Апроч таго, трэба было знайсці больш-менш добрыя шматлюдныя месцы, каб борды былі заўважальныя. Аказалася, што гэта не так і проста. Я нават звязаўся з галерэяй сучаснага мастацтва Bunkier Sztuki, што месціцца ў самым сэрцы Кракава, каб яны вевыселі на сваім будынку наш салідарны банэр. Справа ў тым, што ў 2012 г. там амаль месяц вісеў наш вялічэзны банэр з імёнамі палітвязняў РБ і РФ. Але мне адпісалі, што яны - інстытут культуры, а не палітычная арганізацыя. Крывадушнікі.

У выніку я знайшоў танную фірму, якая павесіла тры чорныя білборды з 3 надпісамі на фоне бчб сцяга:

1) 330 км адсюль рэжым забівае людзей (у Варшаве прыгожа зрабілі 161 км). Дарэчы, некаторыя фірмы адмовілася вешаць такі напіс (надта ж страшэнны (!);
2) 330 км адсюль людзі прагнуць зменаў;
3) 330 км адсюль людзі змагаюцца за свабоду.

У Кракаве борды правяселі месяц ці нават даўжэй, чым дамаўляліся з фірмай. Аб ініцыятыве напісалі
Хартыя, Gazeta Wyborcza (1, 2), аб нас узгадваў Белсат.
Навіну абмяркоўвалі ў Твітэры. Пад гэтым пастом нават адбылася дыскусія рускамірскіх каментатараў. На жаль, спасылка не працуе, але можа ў архівах Інтэрнэту недзе захавалася. Не ведаю, колькі людзей звярнула на іх увагу, аднак адзін кракаўскі борд быў усталяваны каля ZUS, месцы даволі наведвальным.

Хоць падчас арганізацыі гэтай сімвалічнай ініцыятывы былі шурпатасці, хоць гэта не бог ведае якая акцыя, усё роўна было пазітыўнае адчуванне, што ты нешта робіш для справы. Прынамсі інфармацыйна, прынамсі ўмоўна, але шчыра і сумленна.

Увосень я ўсё ж такі дабраўся да Беларусі. Гэта быў першы і апошні раз, калі там пабывала мая дачка і мой апошні (?) візіт у "краіну пад белым сцягам".

Адным з найбольш цікавых праяваў нізавой самарганізацыі грамадства падчас падзей 2020 г. былі дваровыя суполкі. Пераважна ў Менску, але і ў іншых гарадах таксама. Людзі пачалі самі выходзіць, знаёміцца, абмяркоўваць, будаваць нізавыя структуры, закладалі чаты. Урэшце сапраўдная самаарганізацыя, гарызантальная, сацыяльная! Цудоўныя ініцыятывы былі быццам натуральным працягам маршаў, якія, каб перамагчы, проста павінны былі перарадзіцца ў нашта іншае.

Знаменны быў банэр (і ўлётка) анархісцкай групы Прамень "Уладу дварам!", пад якім яны выйшлі на марш на наступны дзень пасля апісаных тут падзей. Стыхійны "рух двароў" быў важным элементам беларускага паўстання.

У дваровых чатах дамаўляліся на начныя вылазкі, каб упрыгожыць вуліцы горад пратэстнай сімволікай. Выходзілі на вячэрнія хуткія мітынгі на скрыжаваннях, ладзілі сходкі ва дварах і маршы на раёнах.

Аднаго дня я неспадзявана пабачыў плакат з абвесткай аб сходцы ў нашым двары ўпрост на дзвярах свайго пад'езду. Мяне ахапіла эйфарыя, а нават гонар за суседдзяў. Канешне ж, такая падзея мяне не магла абмінуць.

У вызначаны дзень мы пайшлi на сходку ўсёй сямьёй. Дачку я трымаў у пераносцы-кенгуру на сабе. Агулам было 20-25 асобаў разам з дзецьмi. Iнiцыятары разлажылі столік, крэселкі, прынеслi прысмакi, людзi прыходзiлi з гарбатай. Была вядомая дзяўчына з гарадзенскага аддезлу "Мова Нанова". Менавіта яна аказалася адной з ініцыятарак сустрэчы. Адзiн мужычок, які проста мінаў наш двор, падышоў і пачатставаў яблыкамі ды бананамі i пайшоу па сваiх справах. Людзі віталіся і падтрымлівалі. Была гiтара, спявалi вядомыя песнi. Знаёмiлicя i размаўлялi на актуальныя тэмы, у тым лiку думалi, што можам зрабiць ва двары. Як палепшыць нашу агульную прастору. Было вельмi душэўна. У нас удомку быў бчб сцяжок, то мы яго ўсталявалі на драўлянай дзіцячай хатцы, каб сімвалічна пазначыць сваю прысутнасць на раёне.

Я сустрэў старых знаёмых, з якімі калісьці гуляў у футбік і завісаў ва двары. Мясцовыя п'янчужкі, які захраслі назаўсёды ў дзевятоўскіх блоках, падыходзілі, цікавіліся, салідарызаваліся.

Людзі сабраліся зусім розныя, але паветра было напоўнена прагненнем зменаў. Пачынаючы ад месца жыхарства. Былі і тыя, каму была не па густу гэтая вольная ініцыятыва. Падышоў адзін з жыхароў і пачаў нешта пра сцяг казаць. Адная з удзельніц з нашага дому стала дыскутаваць, што яна таксама не падтрымлівае гэты сцяг, але суцэльна падтрымлівае людзей і катэгарычна не можа пагадзіцца на тое, што робіць улада. Таму яна і прыйшла.

1,5 гадзiны праляцелi як 5 хвiлiн і вось суседка кажа, што зараз прыедуць мусара. Мы пачалi разыходзiцца толькi таму, што нас папярэдзiў узгаданы вышэй мужычок. Але гэта адбылося так хутка, што я нават не зразумеў, цi ён сам патэлефанаваў мянтам, цi проста нас папярэдзiў, каб мы хутчэй разышлicя. Помню, што ён скардзіўся, што нікога з нас не ведае...

Карнiкi усё ж прыехалi. На бусе. Лiтаральна 2 хвiлiны пасля таго, як усе разышлiся. Зрабілі мы гэта аператыўна. Мянтоў мы добра бачылi, бо стаялi пад пад'ездам. Яны пад'ехалi менавіта пад наш дом i адразу пайшлi на дзiцячую пляцоўку выконваць адказнае заданне - зрываць мiнi-сцяжок, якi там застаўся і шукаць экстрэмістаў.

У той вечар абышлося без затрыманняў, хаця мы маглі б паехаць на содні. Усё вырашалі літаральна некалькі хвілін. Я падумаў, што калі б там жыў, то спрабаваў бы далей нешта падобнае ладзіць. Жаданне нешта рабiць самім у пары-тройкi ўдзельнікаў было. Надзея тады яшчэ не згасла. Было прыемна, што атрымалася паўдзельнічаць у нiзавой самаарганiзацыі там, дзе я вырас. Дзе гуляў у хованкі, футбол і выпіў першую бутэльку піва. Дзе мы ў летнія ночы спявалі на лавачках пад гітары. Мой круцейшы двор - адзін з бастыёнаў дзіцячых мараў...

Спадзяючыся, што людзі будуць збiрацца i далей, я запомніў гэты ўтульны сімвалічны вечар на заўсёды. І ў чарговы раз пераканаўся, што ўсё вялiкае заўсёды пачынаецца з малога.

Карточный домик разрушен,
Собраны все чемоданы,
Здесь отцвели в саду груши,
Там поделились Суданы.

Раньше всё было иначе,
То ли родители строже,
Больше деревьев на даче,
Меньше мурашек по коже.

Летом дырявые шорты,
Осенью меланхолия,
Цоя простые аккорды,
Телек и "Просто Мария".

Сегодня духовным скрепам
Жизнь наша противоречит,
Лишь ухмыляется слепо,
Бисером больше не мечет.

Лишь о морали глаголет,
Каясь за прежние беды,
Ищет прощения что ли,
Хочет укутаться в пледы.

Там, где уют и защита,
Нет ни забот и ни страхов,
Первым "Том Сойер" прочитан,
Следующим будет Булгаков.

Дом я, увы, не построю,
В карты давно не играю,
Всё же с ближайшей весною
Памяць дзяцінства кранаю...

2017 г.

Я выхоўваўся на добрых кнігах і вартасных фільмах, адкуль чэрпаў шляхетныя ідэі пра свабоду, годнасць, адказнасць, праўду, сяброўства, каханне...

У падлеткавым узросце я шчыра верыў, што сяброўства - самае моцнае пачуццё ў свеце, а каханне - самае прыгожае. Я думаў, што ў мяне будзе як у маляўнічых казках і рамантычных гісторыях аб людзях, якія адкрытыя, шчырыя і чыстыя паміж сабой. Якія кажуць заўсёды праўду, толькі праўду і нічога акрамя праўды. Мне падавалася, што вакол мяне можа існаваць хлусня і крывадушнасць, але у маім прыватным сусвеце для падпаманаў і расчараванняў месца не будзе.

Але ж жыццё гэта не свята шчырасці як дзіцячы дзень нараджэння. І не матчыны рукі, цяпло якіх прамянее дабрынёй і бездакорнай любоўю. Жыццё гэта бясконцы карнавал актораў, клаўнада прытворшчыкаў ды маскарад сумленняў. Людзі апранаюцца ў вобразы, жангліруююць дамоўленасцямі, гоняцца за карысцю.

Калі я быў хлопцам і падлеткам, я верыў, што мяне не спаткае боль ад здрадаў і маны. Але жыццё напоўнена скажэнням. Каб не захраснусць і не прапасці ў віры ілюзій шчырых людзей, я навучыўся адрубаць сухія галінкі нядобрасумленных адносін. Адсякаць у сабе і вакол сябе слабасць, падшпіленую карыслівасцю.

Зараз ўжо няма часу на кнігі ды фільмы, якія б навучылі чамусьці новаму. Цяпер ужо толькі праверка боем. Хутка, упэўнена і наперад. Галоўнае, каб падчас жыццёвага кругавароту не прапусціць і не пакрыўдзіць добрых людзей, якія, на шчасце, ўсё яшчэ сустракаюцца на тваім шляху.

жизнь словно выстрел
а я как пуля
лечу со свистом
попасть бы в улей
летел бы роем
жужжал бы строем
плевалася мёдом
и был штрихкодом
а так как-будто
всё время утро
всё очень жутко
пятиминутка
как пятилетка
сломалась ветка
как проститутка
от пули быстрой
хороший выстрел...

порой теряю
в полёте цели
но заряжаю
себя в постели
рвал одеяла
полётом пули
слеза упала
мы утонули

потом воскресли
в дырявом кресле
пыль отряхнули
мы снова пули...

2014 г.

Усе, хто не можа не пісаць, для каго вершы гэта больш чым толькі набор літар і рыфмаў, заўсёды будуць імкнуцца да пабудовы тэкстаў на ўсіх мовах, якімі валодаюць. У маім выпадку гэта тры славянскія мовы: беларуская, польская і расейская. Пісаць па-ангельску вершы мне ўсё ж такі складана, трэба чуць тонкасці мовы, быць ачытаным аўтар(к)амі, пажадана з дзяцінства непасрэдна мець пастаянны і глыбокі кантакт з ангельскамоўнай літаратурай. Такіх прывілеяў я не меў.

Так атрымалася, што расейскай я валодаю лепей за іншыя, таму пераважна ёй і карыстаюся ў сваіх рыфмаванках. Публіцыстыка ці навуковыя тэксты зусім іншая справа. Там лягчэй пісаць.

І вось па-польску я таксама не пішу вершы, хаця добра знаёмы з кантэкстам культуры, літаратуры і пражыў у гэтай краіне больш паловы жыцця. Не цягне. Не хочацца. Хапае таго, што артыкулы ды кнігі з-пад майго пяра выходзяць па-польску. І калі мяне пытаюць, як правільна мяне падпісаць ці прадставіць на канферэнцыях ці ў часопісах , я заўсёды кажу так як ёсць: польска-беларускі гісторык.

Kажуць, што менавіта мова і літаратура з'яўляецца паказальнікам нейкіх там кодаў: культурнай прыналежнасці, нацыянальнай ідэнтычнасці, прывязанасці да традыцый...

Калі б мне давялося развітвацца з гэтым светам і з самымі блізкімі людзьмі, то рабіў бы я гэта па-беларуску. Гэта свядомы і, галоўнае, натуральны выбар, які нічога агульнага не мае з пырскамі пены з вуснаў нацыяналістаў і тым больш не робіць з мяне патрыёта. Гэта ўнутраная прага, якая, дарэчы, не перашкаджае мне і надалей пісаць па-расейску. Іншы скажа, што гэткім чынам ты з'яўляешся часткай "рускай культуры". Ну тады я буду як рак, які таксама частка арганізму, але частка небяспечная, чужая. Таму я іншародны элемент, якая гэтую культуры з'ядае знутры. Наперакор стэрэатыпам і догмам.

Мне абыякава на нацыянальныя гонары, я - паўкроўка, чалавек памежжа, народжаны ў СССР, увабраўшы і савецкай культуры і постсвецкай настальгіі, усмактаўшы і каталіцкай рэлігіі на польскай мове, і беларусшчыны ў дзедавай вёсцы на Шчучыншчыне. Уцягнуты ва украінскую культуру праз сяброўку майго жыцця. Я прышчэплены ад шавінізмаў ды расізмаў, я - вадапаздзел культур і моў. І я не збіраюся паміраць за мову ці традыцыі, але буду падтрымліваць разнастайнасць, шматаблічча культур, іх роўнасць і (калі яны не чалавеканенавісніцкія) права на існаванне. І сваё права на тое, каб пісаць і размаўляць так, як я сам хачу. Нават калі Крэмль будзе разбураны, а мова Масквы будзе забаронена, я буду пісаць па-расейску. Не таму, што я прыхільнік Аляксандра Сяргеевіча, а таму што не мова павінна вызначаць вартасць людзей, а іх учынкі.

Культура не ў паперах, а ў дзеяннях. Культура свабоды асоб і суіснавання грамадстваў; культура стасункаў з прыродай і жывёламі; культура агульначалавечых цэннасцей: годнасці, узаемадапамогі, абароны прыгнечаных; культура салідарнасці паміж суседзямі, народамі, расамі. Аб гэтай культуры вам не раскажуць ні ў дзяржорганах, ні ў ААН. Яе няма ні выбарчых бюлетэнях, на яе забыліся ў праграмах палітычных партый. Яна на вуліцах вашых гарадоў, у сямейных адносінах, у лістах палітвязняў, франтавых акопах ды ў выхаванні дзяцей. Культура гэта падмурак будучыні. І калі ён будзе спархнелы ўжо сёння, заўтра прачнемся ў свеце антыўтопій.

Мова звычайны інструмент, якім трэба правільна карыстацца. Яна як нож, якім прыемна кроіць хлеб, але не варта пераразаць горла. Мовы ўзнікаюць і паміраюць, а вартасці пазачасовыя.

Сеў пісаць пост зусім аб іншым, але думкі завялі сюды. Думаю, што да тэмы мовы, патрыятызму, традыцый буду яшчэ вяртацца. А пакуль нязграбны вершык па-польску.

Dla kogo pisze
poeta
i coraz ciszej
niestety
uczucia swe
odkrywa
włosy we śnie
wyrywa
tępiące zdania
ośmiesza
zdecydowanie
łzy miesza
poeta mówiący
szczerze
strachy gubiący
nie wierzę
kobiety nie kocha
głupota
młody jest trochę
idiota
filozof wszechstronny
to pytam
gdy poeta mądry
to czytam
gdy jego samego
zobaczę
pisze sercem czułego
i płacze
przecież słowo to duszy
odbicie
kolorowe poeta
twe życie
a kolory czarny
i biały
do tej pory różnicy
nie miały

2002 г.

Сёння вядомаму беларускаму анархісту Міколу Дзядку спаўняецца 37 гадоў. Чарговы раз за кратамі. Ці апошні?

З Міколам я быў знаёмы завочна, пазней у Коўне ўрэшце мы сустрэліся асабіста. Я не ведаю яго так добра, як ведаюць удзельнікі і ўдзельніцы беларускага анархічнага руху, але некалькі словаў дадам і ад сябе.

Мікола не толькі актывіст, але і пладавіты публіцыст, і літаратар. Супрацоўнічаў з газетай "Новы час", выдаў некалькі кніг, у планах было напісанне гісторыі сучаснага анархізму ў Беларусі. Самай важнай з прац з'яўляецца "Фарбы паралельнага свету". За гэтыя турэмныя дзённікі ён атрымаў прэмію Францішка Аляхновіча за лепшую кнігу, напісаную ў турме. Я чытаў яе яшчэ перад выданнем і скажу шчыра, што мне спадабалася. Я заўсёды паўтараю, што гэта знакаміты дадатак да кнігі Ігара Аліневіча "Еду ў Магадан". Ёсць там, канешне, некаторыя фрагменты, якія трошкі адбягаюць ад галоўнай сюжэтнай лініі. Але тое дробязі і сутнасці не мяняюць. Я запрапанваў перакласці кнігу. Гэты чарнавік я прачытаў на адным подыху ў цягніку з Познані, адкуль я вяртаўся з нейкага мерапрыемства, бадай, на Розбраце. (Для тых, хто не ведае - старэйшы сквот у Польшчы, які дзейнічае дагэтуль). Хто тады мог падумаць, што амаль праз дзесяць год я ізноў буду ехаць на Розбрат, каб прэзэнтаваць кнігу Міколы...

Мікола вёў свой блог і влог, распавядаў аб пенітэнцыярнай сістэме РБ, моцна крытыкаваў "органы", агучваў іншыя сацыяльныя праблемы ў краіне. На хвалі паўстання яго тг-канал дасягнуў каля 15 тыс. падпісчы:каў. Для маленькай Беларусі гэта паказальна.

Я ўжо пісаў, што намагаўся як мага больш дапамагчы паўстанню здалёк. Мусарамі тады кіраваў Караеў. І мне ў галаву прыйшла думка, каб ударыць па гэтаму карніку, згуляўшы на нацыянальных нотах. Ён асецін, а для гэтага народу справа гонару мае вялікае значэнне. Ідэя была ў тым, каб расказаць асецінскім грамадам свету аб свавольстве сілавікоў у жніўні 2020 г., збіццях і масавым гвалце супраць жанчын, падлеткаў і гд. Разлік быў на тое, каб дыяспары, старэйшыны асудзілі ды пасаромелі такія дзеянні беларускага міністра з асецінскімі каранямі. Можа наіўная ідэя, але я даслаў прапанову Міколу (з кантактамі розных дыяспар) і яму яна спадабалася. Падаецца, што нічога не атрымалася, але спроба была цікавая.

Я не быў у блізкіх адносінах з Дзядком і не хачу яго ідэалізаваць. Ён велькі складаная асоба, даволі канфліктная, ганаровая ды ўпартая. Бясспрэчна, гэты анархіст мае стрыжань, і ягоны гонар дапамагае яму ў вязніцы. Думаю, што ён вытрымае ўсе выпрабаванні. Аднак і я з ім пасварыўся амаль што на роўным месцы.

У яго здарыўся канфлікт з іншым вядомым беларускім анархістам, які павёў сябе не вельмі прыгожа, а нават брыдка. Я не хацеў уваходзіць у ніякія канфлікты, якія мяне не датычаць. Для Міколы ж было абавязковым, каб падтрымалі менавіта ягоны бок. Нашыя сцежкі разышліся. Пераклад не адбыўся.

Калі ў лістападзе 2020 г. я даведаўся, што Міколу затрымалі і жорстка катавалі, у мяне здарылася панічная атака. Хаця я даволі сентыментальны хлопец, але ж загартаваны жыццём і паніка нешта чужое для мяне. У той вечар мяне ахапіў сапраўдны страх, дрыжэлі рукі, мітусіліся думкі. Першы званочак быў пасля затрымання анарха-партызан, але тады быў смутак і горыч, панічнай атакі не было. (Дарэчы, Мікола, незалежна ад канфлікту з Ігарам, быў адным з першых, хто публічна падтрымаў таварышаў). Я не ведаў, дзе ён знаходзіўся падчас пратэстаў і быў перакананы, што ў бяспечным месцы. Але Мікола дапусціў памылкі ў канспірацыі і паплаціўся за гэта. І гэта паламала маю надзею на перамогу. У той вечар я зразумеў і адчуў, што гэта канец паўстання. Мае нутро, мая свядомасць прадказвала, што ўсё. Затрыманне Міколы для мяне было чырвонай лініяй, па-за якой ужо не было рэвалюцыі. Пачыналася рэакцыя...

Пасля гэтага мае думкі пераключылася з рэжыму дапамогі паўстанню на рэжым падтрымкі затрыманых таварышаў. Я ўвесь час, штодзённа, думаў, як дапамагчы. Аднойчы ўвечары, калі прасаваў вопратку для сваёй, тады паўгадовай, дачкі прыйшло Азаронак азарэнне...

У мясцовых таварышаў_к была ініцыятыва (Fuergo), што яны давалі грошы, выручаныя ад продажу запатыстскай кавы, на розныя лібертарныя праекты. І я прыдумаў, што звярнуся да іх, каб яны фінансава падтрымалі пераклад "Фарбаў". І яны падтрымалі. І яшчэ АЧК Варшава, і калектыў Spina.

Цяжка было давесці праект да фіналу, але ў канцы канцоў атрымался. Намаганнямі аўтара гэтых слоў і ягонай блізкай асобы, выдавецтвам Bractwo Trójka, кнігу выдалі. Ніхто не зарабіў на гэтым. Грошы з продажу ідуць на АЧК Беларусь. З 300 асобнікаў дагэтуль 200 прадалося разышлося па бібліятэках. Я датрымаў слова, дадзенае калісьці і завяршыў гештальт.

Зараз Міколу шыюць чарговую справу, дадаткова да сумнавядомага 411 артыкула, аб якім ён пісаў у "Фарбах". Незалежна ад таго, што я думаю аб поглядах Міколы і іншых палітзняволенных, яму, як і іншым таварыш(к)ам, неабходна салідарнасць. Салідарнасць панад падзеламі - тое, што адрознівае нас ад іншых грамадска-палітыных плыняў. Салідарнасць дапамагае за кратамі, разбурае муры, будуе новыя формы адносін.

Салідарнасць - наша зброя.

Проходит май
очередной
а мне всё кажется
семнадцать
живи и не хворай
родной
умей отважиться
и драться
мой Рубикон
опять зовёт
а я наивный
девятовский
мне вера врёт
лжёт силикон
и улыбается
Котовский
но я стою
рубеж-крепыш
лучи пропели
увертюры
ребёнок крыш
не устаю
любить качели
бить бордюры
тревоги вкус
июньских дней
мне не вернуть
чужие страны
я стал бледней
пчелы укус
нет это ртуть
изъезла раны
мой дом везде
где сон хороший
а раньше думал
только там
где в борозде
я жребий брошу
и улыбнусь
чужим котам

2014 г.

Жанчыны мой праклён. Усё маё свядомае жыццё яны не датрымлівалі слова, крывадушілі, здраджвалі. Не ўсе, канешне, а толькі тыя, з якімі ў мяне былі нейкія адносіны. Амаль усе яны. Быў адзін вынятак, калі я пакрыўдзіў (але не здрадзіў) адну дзяўчыну, дагэтуль адчуваю сорам свайго захавання. Але праз шмат гадоў карма вярнулася да мяне бумерангам і я заплаціў доўг крыўды з надбаўкай. Усе іншыя мае дзяўчыны татальная аблуда. Я даўно перастаў верыць у чыстыя адносіны. У тыя, якія жывуць і ўзмацняюцца шчырасцю. Тыя, якія раз і назаўсёды. Тыя, у якіх няма месца хлусні. Можа такія і існуюць не толькі ў кнігах і кіно, але я перакананы, што гэта выключэнні, які пацверджваюць агульныя правілы. Падлеткам і маладзёнам я верыў ва ўсе гэтыя казкі.

Гаворка не аб тым, што трэба любіць ўсё жыццё адну і тую асобу, прысягнуўшы абсалютную вернасць. Рознае бывае. Як той казаў, пачуцці прыходзяць і адыходзяць, а есці хочацца заўсёды. Аднак для мяне самым галоўным было, каб не падманваць, не хлусіць, не здраджваць. Крывадушнасці ў жыцці хапае і без цябе. Яна паўсюль. Яе больш, чым снегу ў польскіх зімах.

Мая схема адносін простая - разлюбіў ці разлюбіла, закахаліся ў іншай асобе, прайшла хімія, то кажы аб гэтым. Набярыся смеласці і распавядзі ўсё як ёсць. Ці гэта так складана? Лягчэй здраджваць, а гледзячы ў вочы гуляць у вобразы ды прытварацца. Неразумныя баязлівыя істоты.

Калі ў старэйшых класах пачалі завязваецца першыя адносіны, я кідаўся ў вір рамантыкі. Гарэў пачуццямі цалкам. Думаў, што кожная мая закаханасць - каханне назаўсёды. Але пазней здаралася тое, што ты проста надакучыў. Незаўважна як, без развітання і папярэджванняў цябе адфутбольваюць. Адна, другая, трэцяя. Ну што за людзі?

Але тое - прысмакі юнацтва. Кагосьці яны гартуюць, кагосьці робяць такім жа крывадушнікамі, кагосьці вучаць разбірацца ў людзях. Аднак сам факт пастаяннай хлусні непрыемны. І заўсёды балючы. Расколаты сусвет на дарозе сталення.

З перспектывы часу ўсе гэтыя юнацкія перажыванні падаюцца дзіцячым садком у параўнанні з дарослымі праблемамі і рэчаіснасцю нашага ёбнутага свету. І ўсё ж такі, гэты боль, як далёкі сябар, які непрыдуманы, і наведвае цябе калі-некалі.

Задоўга да таго, як мяне па-сапраўднаму пераехала камбайнам вераломства, я развітваўся з юнацтвам гэтым вершыкам. Падавалася, што я ўжо дарослы, прынамсі так сябе адчуваў мой лірычны герой. Але ішоў травень 2001 года і ўсё толькі пачыналася.