У Ніцы я, канечне ж, наведаў музей Шагала, даволі міленькі і іцікавы. Пабудаваны яшчэ за жыцця мастака. Калекцыя, налічвае каля 1000 прац, аднак "Паэта ў палову чацьвёртай" там няма (яна ў ЗША). Не музей быў маёй мэтай, місіяй было знайсці магілу адной з ключавых фігур у гісторыі анархізму - Аляксандра Беркмана, таварыша і сябра Эмы Гольдман. І атрымалася амаль што дэтэктыўная гісторыя.

Саша Беркман нарадзіўся ў Вільні у Расейскай імперыі. Перабраўся ў ЗША. Звязаўся з анархістамі. Страляў у вядомага амерыканскага капіталіста Генры Клэя Фрыка. І было за што, гэтага жорсткага багацея справядліва ненавідзеў рабочы клас Амерыкі. Стрэліў няўдала, аднак хапіла, каб адсядзець 14 год у вязніцы. Дэпартаваны з ЗША. Напісаў некалькі важных кніг, у тым ліку турэмныя ўспаміны. Пабываў у СССР, быў знаёмы з вярхушкай бальшавікоў. Паверыўшы, як і тысячы рэвалюцыянераў, у падзеі 1917 г. хутка расчараваўся і разгромна крытыкаваў новых уладароў Расеі ў сваіх працах. "Бальшавіцкі міф" адная з іх. Ягоная "Азбука анархізму", у якой паслядоўна і шырока выклаў ідэі анархічнага камунізму, была своеасаблівым адказам на "Азбуку камунізму" Бухарына.
Моцна сябраваў з Нестарам Махно. Быў творцам і дзеячам фондаў дапамогі анархістам-палітвязням у Савецкай Расеі. Таленавіты публіцыст, яркі аратар, ідэйны рэвалюцыянер.

Апошнія гады жыцця правёў у Ніцы. Мясцовы марскі лагодны клімат дапамагаў яму ад хвароб, якіх набавіўся ў вязніцах.

Пасля дзвух няўдалых аперацый на прастату ён страціў сілы жыць з болем. Стрэл, які у часах маладосці быў прызначаны амерыканскаму капіталісту (і пасля выхаду з турмы лунаў у думках Беркмана), ён захаваў для сябе. Увечары 28 чэрвеня 1936 г. яго не стала.

Я пачаў шукаць, на якіх жа могілках ён пахаваны. Вікіпедыя кажа, што гэта Château. Аднак на гэтых цэнтральных могілках хавалі больш заможных персон.

Пол Аўрыч у сваёй кнізе "Саша і Эма" не ўказвае назвы. Сам Беркман хацеў, каб ягоны прах развеялі за акіянам на Форэст Хоум, каля чыкагскіх мучанікаў (менавіта там сярод іншых спачываюць Эма Гольдман, Вальтарына дэ Клер і Люсі Парсанс). Аднак у таварышаў не было дастаткова фінансаў, каб задаволіць апошняя жаданне анархіста. З лістоў Гольдман вінікае, што Беркмана пахавалі ці то на камунальных могілках, ці то ў камунальнай магіле. "Нью Йорк Таймс" у 1936 г. зрабіў памылку, напісаўшы, што ён пахаваны на могілках Cochez, але такіх няма ў Ніцы. Ёсць Cimiez. Падаецца, што гэта была памылка друку.

Зараз у сеціве гуляе назва Cohez. Я напісаў да гісторыка Шона Патэрсана, ён паўтарыў усю інфармацыю, якой я ўжо валодаў. Але зацікавіўся гэтай загадкай. Праз колькі дзён даслаў мне спасылку на пост Mala Vida з 2017 г., у якім вядомы расейскі анархіст-выдавец піша, што даведаўся пра тое, што магіла Беркмана не захавалася. Я паспяшаўся напісаць яму, бо мы знаёмыя. Аднак, аказалася, што ўся інфармацыя ў яго з інтэрнэту.

У сеціве я знайшоў, што камунальныя могілкі на ускраінах горада гэта Caucade. Частку іх займаюць расейскія праваслаўныя могілкі. Там пахаваны м. інш. генерал Юдзеніч і шмат расейскай эміграцыі. Сумняваюся, што Беркман ляжыць менавіта там, але Caucade даволі вялікія і магчыма трэба шукаць магілу недзе ў межах могілак. На жаль, у мяне не было дастаткова часу, каб наведаць ні Caucade, ні Cimiez. Па розных базах пахаваных Беркмана я не знайшоў, адначасова даведаўшысяў, што пахаваны ён як "Alexandre Schmidt-Bergmann".

На ягонай магіле павінна быць напісана: "Аляксандр Беркман, нарадзіўся 21 лістапада 1870 г., пахаваны 30 чэрвеня 1936 г. Яго марай быў новы свабодны і прыгожы свет. Усё яго жыццё — няспынная барацьба. За канчатковую перамогу свайго ідэалу".

Усё гэтае следства і перапіска цягнулася некалькі дзён, падчас паездак у іншыя мясцовасці (дарэчы, Каны - ні аб чым, не вартыя візіту). Падыходзіў дзень ад'езду і я вырашыў, што прынамсі злакалізую будынак, у якім апошнія гады жыў Беркман. Падыходзячы пешку да адрасу Boulevard de Cessole, 101 я пабачыў на ўзвышшы будынак, які рассякаў дзве вуліцы. Знізу кафэшка, паўсюль вокны з тыповымі стаўнямі. Менавіта на пятым паверсе гэтага будынку ён застрэліўся зранку 28 чэрвеня 1936 г. Не хацеў быць слабым, прасякнутым пакутамі старым чалавекам. Не хацеў быць цяжарам для іншых. І зрабіў свой свядомы выбар.

Гольдман паспела развітацца з паралізаваным сябрам (куля захрасла ў пазваночніку). Праз дзень вядомага анархіста пахавалі.

Толькі дзе? Загадка неразгадана. Трэба будзе абавязкова вярнуцца ў Ніцу, каб завяршыць гештальт.

Где ты, звезда Саши Беркмана?
В Ницце сверкает кругом...
В небо смотрел словно в зеркало,
Сглаживал сны утюгом.

К чёрту могилы-надгробия,
Библиотеки в пыли.
Несколько дней здесь угробил я,
Чтобы найти буквари.

Дым, революции, лошади...
Мир политзеков как лёд.
Эмма вещает на площади,
Саша в застенках гниёт.

Вечно идём мы окраиной
И револьвер начеку.
Боль одолела, он раненный,
Вспомнил в 20-м ЧеКу.

Солнце лукавыми пятнами
Хочет закрыть холода,
Искрами в детях припрятана
Беркмана Саши Звезда.

2025 г.

Сёння будзе асабістае. Магчыма, для большасці нецікавае, але даю сабе зялёнае святло на рэтраспектыву некаторых падлеткавых фрагментаў цёмнай долі вашага пакорнага слугі.

Алкаголь - спадарожнік амаль усіх культур і субкультур, да якіх я быў датычны. Спадарожнік вераломны. Ён заўсёды абганяе цябе на некалькі крокаў і ты яго ніколі не пераможаш, калі не знойдзеш сабе іншага таварыша па жыцці.

У мяне доўгія і складаныя адносіны з алкаголем. У гэтым плане я франтавік, які адбыў не адну бітву, атрымаў тузін раненняў, горстку медалёў, наламаў дроў, хапануў жахаў, бязглузда рызыкаваў свабодай і здароўем... Але пакуль усё ж такі жывы, хоць цяжар зялёнага змея пільна сочыць за мной.

Да 18 гадоў я не піў гарэлкі ўвогуле. Таму што каталіком быў і абяцаў на першай прычасці такога не рабіць. Але пра піва і віно гаворкі не было. Вось мы і каштавалі півасік ды "чарніла" (добрае, але недарагое; таннае, але прыемнае, як мы жартавалі).

Упершыню я захмелеў у 14 год. Была вясна, я пісаў сачыненне па творчасці Якуба Коласа (?). І тут да мяне зайшлі дваровыя сябры: Чапа, старэйшы на 3,5 гады і Жуцік, старэйшы на 2. Яны разпілі бутэлечку чарнільца у пад'ездзе на паддашку (мы жылі на 9 паверсе). Я зрабіў літаральна некалькі глыткоў і пайшоў дапісваць працу. Тады я пачуў, што у галаве неяк прыемна кружыцца, з'явілася лёгкасць і прыемная стомленасць. Памятаю, што яшчэ нешта радаснае крычаў хлопцам з балкону. А пазней заснуў.

Пасля восьмага класа я паступіў у ліцэй на філалагічны рускі профіль, дзе і правучыўся тры наступныя гады. Наш ліцэй быў вельмі крутым месцам, ён не толькі значна пашырыў мой кругазор, але пазнаёміў з цудоўнымі людзьмі. Аб гэтым мо яшчэ калі і напішу.

Жылі мы вельмі сціпла, але бацькі неяк хацелі ўзнагародзіць мне маё першае паступленне і ўзялі крэдыт, каб я паехаў у летні лагер на месяц у Чэхію. Там я пачаў лепей разумець, што такое класавая няроўнасць, бо большасць дзяцей былі з буржуйскіх сямей. У апошні вечар перад выездам мы, канешне, накупілі піва і мясцовага чарніла у вясковай краме. Схавалі ўсё на гарышчы за дошкамі (жылі мы ўтдраўляных хатках), каб апякуны не знайшлі і перад апошняй дыскатэкай паддалі. Тады мне першы раз было дрэнна пасля алкаголю.

Калі я заканчваў 10 клас, у Горадні адбываўся традыцыйны Фестываль нацыянальных культур. Для моладзі нагода, каб патусавацца ў цэнтры. Менавіта тады я пазнаёміўся з "цэнтравымі" панкамі. Як жа мне гэта імпанавала, хлопцу з раёна тусіць з цэнтравымі! Тады за першай школай на беразе Нёмана была "кропка", дзе часцяком завісалі панкі. Знаёмства адбылося яскрава, пад размовы аб музыцы, піўко і чарнільца. Была пятніца, і ўначы па тэлебачанні павінны былі паказваць культавы "На ігле". Як жа я чакаў гэтага моманту! Дамоў я вярнуўся загаддзя. Бацькі, здаецца, былі на лецішчы. Натуральна, я быў пьяны. Званітаваў. Перад фільмам ішоў вялікі канцык, ці то з Нашэсця, ці нейкі іншы, з расейскімі рок-зоркамі. На маральна-валевых я паставіў таймер на целек, запусціў запіс відэа і адрубіўся. Зранку быў неімаверны бадун, але фільм запісаўся! Запіс пачынаўся з песні Земфіры "Мне , приснилось небо Лондона". Імаверна, што відэакасета дагэтуль недзе захоўваецца ў бацькоў на лецішчы. Я выйшаў пад краму, дзе выпадкова сустрэў ужо паўналетняга суседа. Папрасіў яго купіць мне бутэльку піва і пайшоў глядзець "Трэйнспоцінг". У маім жудасным стане мне падавалася, што я цалкам адчуў стан галоўнага героя і ягоныя ломкі. Хоць я пакутаваў ад бадуна, мне першы раз было так цяжка, усяго ламала. Але фільм зайшоў на ўра! І назаўсёды застаўся адным з самых любімых. Увечары мы ізноў пасунуліся ў цэнтар. Так пачалася эра майго панк-рока.

Апошні раз перад ад'ездам на вучобу ў Польшчу, калі я перабраў, адбыўся ў 11 класе. З маімі аднакласнікамі Пашам, (тады нефармал, як і я, а сёння вядомы беларускі рок-музыка) і Мішам, (тады гопнік, але свойскі такі, а сёння не ведаю, што з ім) мы часам дазвалялі сабе трошкі песціцца піўком. У нас нават было свае месца пад крамай "Радуга". У той дзень пасля заняткаў у ліцэі мы шліфанулі нашым гарадзенскім броварам пладова-ягаднае паскудства. Канешне, галодныя. А ўвечары мне трэба было ісці на заняткі па польскай мове ў Польскую Мацеж Школьную на вул. Будзёнага. Заняткі па польскай былі святыя - мы рыхтаваліся да экзаменаў у Польшчу. Дадому я так і не дайшоў, бо ў такім стане бацькам паказвацца было нельга. Захрас ва двары. Добра, што я меў надзейных сяброў, якія мной апекаваліся ўсю дарогу. Сястра прынесла мне падручнікі і разам з маім дагэтуль душэўным сябоам Металікай мы павалакліся на заняткі. Мяне штарміла, ён суправаджаў.

У той час у нас выкладаў Томаш Цэтэра, мегакруты настаўнік. Тым вечарам мы праходзілі літаратуру рамантызму. Я быў хлопцам начытаным і заўсёды актыўна ўдзельнічаў у занятках. А калі ты яшчэ і насмактаўся, то ператвараўся ў актора. Памятаю, што цягнуў руку і падыйшоў да дошкі пісаць і распавядаць пра перыяд Szturm und Drang. Забаўляў і настаўніка, і вучняў. Пазней, я пайшоў у прыбіральню і ўжо не змог вярнуцца ў клас. Дамоў мне дапамагаў ісці Металіка, якога паклікаў з іншай аўдыторыі Паша, наш сябар, які вучыўся у маэй групе. Гэта гісторыя ніяк не паўплывала на адносіны настаўніка да мяне і гэта вельмі шмат аб ім кажа. Я вельмі яму ўдзячны за ўсё. На жаль, ён памёр у 2006 г., аб чым я даведаўся постфактум. Толькі зараз зразумеў, што памёр ён у маім цяперашнім ўзросце... Светлая памяць.

На наступны дзень у ліцэі было немагчыма вытрымаць. Сняданак я не з'еў і на ўроках змагаўся з моцным пахмеллем. У той дзень я напісаў два вершыка. Адзін ужо публікаваў. Другім быў гэты верш. Хаця ён больш падобны да прымітыўных злых рыфмаў, накіраваных супраць алкаголю, супраць сябе-ёлупня, супраць усеахопнай культуры спажывання ў сінявокай...

Made in Belarus

Лето. Пьяные ребята:
Денег нет, но все богаты,
Лица синие помяты,
Кто-то думает - нажрусь,
Повод есть - за Беларусь!

Осень. Те же всё ребята:
И по-прежнему поддаты,
Под глазами мешки ваты,
Каждый думает - нажрусь
За родную Беларусь!

Зима. В шапках все ребята:
Не услышать больше мата,
Все лежат в горах салата.
Снится им одно - нажрусь
Только лишь за Беларусь!

Весна. Нет уж тех ребят.
И бутылки не звенят,
Больше так не говорят:
Эх, пойду и так нажрусь!
Сдохла наша Беларусь!

2001 г.

пачатку беларускага паўстання
сёння мінае пятая гадавіна
аб гэтым напішуць іншыя
ці рукамі іх кранаць, ці выносіць віламі?
успаміны розныя як садавіна
тут недаспелыя, там падгнілыя
удзельнікі і ўдзельніцы
будуць дзяліцца траўмамі
быццам бясплатнымі крамамі
эксперты і аналітыкі
будуць падводзіць вынікі
публікаваць фота і тэксты
даваць прагнозы
вялікія лічбы і гучныя словы
не хапіла, не даціснулі,
дзве паловы
грамадства раскалолася
толькі не дзве, а тры
траціна сядзячая
турмы поўныя нявестамі
каралі пахіснулася крэсламі
стрэмка не выцягнута,
ідзе запаленне
небітае пакаленне
паставілі на калені...
палітыкі традыцыйна будуць хваліцца
ізноў выбіраюць: якая лепшая піцца
сілавы сцэнар? тады адказнасць вазьмі
прыгожыя заклікі ў "незалежных" СМІ
офісы, кабінеты, рады, канвенцыі
ладзяцца канферэнцыі
за ўсё заплочана
жнівеньскім краватачывым
крытыкаваць іншых за адсутнасць
веры, досведу, адчаю...
а хто вінаваты па сутнасці?
раней, думаў, што ведаю
сёння на гэтую тэму я не спрачаюсь

афіцыйны Менск у чарговы раз
вылівае вядро памыяў
(у гэтым вядры ногі памыў я)
на народзец, беглых, свядомых
змагароў, экстрэмістаў, тэрарыстаў...
працягніце радок - гэта аб нас
нікчэмных, мізэрных, убогіх
натаўскіх падсцілак...
жыццё эміграцыю намасціла
з'ехаў мільён
а я тут здавён
мне нечым ганарыцца
там васількі, валошкі, лён...
я там не быў, мяне не катавалі
ні гумовымі на Нямізе, ні дубінамі ў падвале
не спаў начамі, назіраў звонку
размова з бацькам, хаджу па кухні у трусах
кажу рэвалюцыя пачалася
бацькі на лецішчы яны не ў курсах...

так чаму ж ты не паехаў?
герой няйздзейсненых мар
пратэст на продаж? бунт як тавар?

чаму не далучыўся?
камяні чакалі, Молатавы шапталі...

чаму не рашыўся?
колькі год імкнуўсяў, рыхтаваўся,
уяўляў рэвалюцыю
уздым народу
смерць тырана
барыкады запрашалі, зброя свярбела
не за бел-чырвона-белае
а за волю, за роўнасць, справядлівасць
сацыяльную, нацыянальную, гендарную...

ах, гэтыя утопіі чортавы
нанесеныя на сцягі чорныя

чаму не паехаў, не падарваўся?
варушыць неабыякавых, ад Азоту да Белазу?

так, не паехаў.
свядома, з поўнай адказнасцю...
у маім жыцці былі два найцяжэйшыя выбары
маральныя, персанальныя
аб першым калісьці раскажу
выбары глыбінныя няпростыя
і я апынуўся на ростанях
увесну нарадзілася дачка
лета і я беспрацоўны
і вось жнівеньскі варушняк
куды кіраваць свае чоўны?
бросіць сяброўку з немаўлём?
адных, без падтрымкі, апоры
стаць у чаргу за медалямі?
паламанымі лёсамі
скрадзеным дзяцінствам маёй дачкі
чарговым томам кранальнай турэмнай прозы
ненапісанымі артыкуламі
невыдадзенымі кнігамі
неаказанай дапамогай
таварышам

яшчэ марыш сам?
ці мары блукаюць па лістах з волі
па засценкавых малюнках
людзей з моцнай воляй
якія далучыліся
абняліся з камянямі, кактэйлямі, зброяй
перасякалі межы, падпальвалі пакрышкі
рубіліся з АМАПам
стратэгіі адступлення, гарадскія мапы...
ставалі ў сцэпкі, ладзілі шэсці
жаночыя маршы тэсцілі...

я не паехаў
думаў, вагаўся, пралічваў
і не патрапіў у палон
з двузначнымі лічбамі

размова з таварышам:
мы едзем, спрабуем, рызыкнем
твая роля іншая - застанешся тут
будзеш адбівацца ад нашых праблем
вось такая іронія лёсу
я не паехаў, калі ўсё пачалося
бушавала сумленне
я не сапраўдны, не рэвалюцыянер
крыўдна да немагчымасці
цяжка да непрытомнасці
наперакор вераломнасці
дзякуючы сваёй стрыманасці
толькі пазней зразумеў
выбар быў правільны
дзяцінства дачкі даражэй
і я паехаў пазней...

не хапіла некалькі зорак нам
пяць гадоў, мне даўно не сорамна

9 жніўня 2025 г.

Учора позна ўвечары даведаўся, што загінуў Давід Чычкан. Анархіст, мастак, жаўнер. Звычайна я не пішу аб людзях, з якім не быў знаёмы, але пасля прачытання некролага не змог прапусціць гэтую сумную навіну. Было адчуванне, што ты нібыта даўно ведаеў гэтую асобу. Адно пакаленне, падобныя погляды, той самы цяжар імперыі. Жыццё і творчасць такіх людзей павінны быць агульнавядомымі. Гісторыя Давіда - шлях сапраўднага мастака, а не салоннай багемы. Чалавек, творчасць, ідэалы і учынкі якога былі непадзельнымі.

Давід быў даволі публічнай асобай. Мастак з інтэлігенцкай сям'і. Ладзіў выставы, ангажаваўся у лібертарныя ініцыятывы. Адкрыта называў сябе анархістам (1, 2). У руху удзельнічаў даўно.

З працамі Давіда я пазнаёміўся недзе ў 2007 г. Ягоныя малюнкі, якія кружылі па сеціве ў той час, дагэтуль засталіся на кампутары. Зараз на іх глядзіш зусім інакш. Перспектыва мяняецца, але сутнасць застаецца. Вядомы польскі анарха-часопіс "Inny Świat" (1/2013 г.), з якім я супрацоўнічаю шмат год, выйшаў з вокладкай з працай Давіда "The Flood" (2010 г.)

Яшчэ нядаўна правае лайно зрывала ягоныя выставы. З імі ўсё зразумела, не варта нават каментаваць. Але гэта сведчанне таго, што ягоныя працы сапраўды вартасныя і выяўныя. Але як абураліся гэтыя "тру-традыцыйна-класічна-інтэрнцыянальна-антываенныя анархісты", калі ў Запарожжы два гады таму з'явіўся знакавы мурал 15х18 метраў. На разбураным шматпавярховіку Давід разам з Кацярынай Пікарскай паводле эскізаў Мікіты Краўцова нанеслі партрэт Нестар Махно на фоне чорнага і украінскага сцягоў. Ізноў пачалося: анарха-нацыяналісты,акопныя анархісты, анарха-мілітарысты... Анафема! Махно і сіньо-жовті прапор!

Можна было б шмат чаго напісаць на гэтую тэму, (для зацікаўленых - спасылка на ініэрвью па-ангельску на тэму Нестара Іванавіча і ягонага месца ў культурах памяці сучаснай Украіны).

Для мяне ж мурал з'яўляецца натуральным рэхам сучаснасці. Своеасаблівы сімвал часу, які, правакуючы і адначасова маніфестуючы канкрэтны погляд на гісторыю і сучаснасць, я разглядаю як ідэйную спадчыну мастака. Дарэчы, працы Давіда яшчэ можна паглядзець на выставах у Дняпры і Кіеве.

Кожная жывая істота ў сваім натуральным стане супраць болю, смерці і вайны. Войны - найпадлейшае зло. Аднак маніфестамі і мастацтвам гэтую трагедыю не спыніш. Хоць мастацтва безумоўна, на колькі гэта магчыма, павінна ангажавацца ў палітычнае, сацыяльнае, духоўнае. Нават падчас вайны. Як мне падаецца, Давід Чычкан разумеў усё гэта лепш за мяне. Таму і пайшоў ваяваць. І ён загінуў не на буржуазнай вайне (як кажуць дамарослыя ура-рэвалюцыянеры), а на сваёй вайне. На сваёй зямлі і за сваю волю.

Сапраўдны творца заўсёды застаецца з народам. Жыве, дзеліць паразы ды перамогі, ды памірае. Сваім лёсам Давід Чычкан намаляваў прыгожую карціну годнага чалавека.

Светлая памяць.

Манифесты, пацифисты
голос резкий, помысл чистый
за добро назло печали
мир с империей венчали
смерть фашизму, слава богу
совесть в маузер, плешь в тогу
через лагеря к победе
дети шовинизмом бредят
подрастут и в мясорубку
черт, а лёд совсем не хрупкий
но майор ступает робко
палец нервно ищет кнопку
Коба курит, Вова ноет
русский мир одно гнилое
переполненное прошлым
властью, грязью, Богом пошлым
алкоголем, босяками
сын в плену - да похуй маме
боль, поломанные жизни
для царя лишь гной отчизны
червь довольный, персик спелый
Библия вся в каплях спермы
дикий вопль, святые мощи
бесы рыскают по роще
бересту для манифестов
рвут, слова - пустое место.

2023 г.

Калі ў жніўні 2020 г. у Беларусі пачаўся варушняк, я апынуўся ў пэўнай пратэстнай ізаляцыі. Здалёк асабліва нічга не зробіш, усё залежала ад людзей на месцах. Аднак пасіўным назіралькам я, як і тысячы іншых неабыякавых людзей па-за краінай, заставацца не мог. І мы далучаліся да пратэстаў рознымі ініцыятывамі. Аб адной сімвалічнай хачу расказаць.

У сацыяльнай актыўнасці я заўсёды шанаваў праявы гумару і сатыры. І вось мне прыдумалася, што трэба зрабіць нейкія арыгінальныя і файныя цішоткі. Напіс павінен быць вясёлым, але з палітычным кантэкстам. Аб словах я трошачкі маю ўяўленне, таму адразу з'явілася ідэя: "Коля, твой бацька - фашыст". Я вырашыў узяць назву цудоўнай песні "Deviation", але не проста скапіраваць, а звярнуцца да канкрэтнага ўдзельніка падзей, а не да ябацек. Кажуць, сын за бацьку не адпавядае. Але ж у нашай сітуацыі ўся сям'я будзе адпавядаць. Ідэаілізаваць малодшага не трэба, бо ён дагэтуль не зразумеў простых ісцін. Вось я і вырашаў яму нагадаць і адначасова спалучыць прыемнае з карысным.

Зрабіўшы 30 цішотак розных размераў (мая ідэя і каардынацыя, знаёмы рабіў напіс у вектарах, друкавалі познаньскія анархісты), я заняўся дыстрыбуцыяй. Паступова атрымалася прадаць усё. Грошы адмыслова былі прызначаны на АЧК Беларусь.

Пазней у мне нават атрымалася правязці штук 5 у Беларусь. Цікава было б, калі б знайшлі на мяжы. Акурат тады быў вялікі шмон, не дазвалялі ўвогуле нічога правозіць.

Некаторым цішоткі вельмі зайшлі. Іх прасілі ў мяне на нейкі тэатральны паказ у Варшаве. Мне было вельмі прыемна, калі блогер Daroha вёў перадачу ў гэтай футболцы і рассякаў на ровары па Варшаве. Я радаваўся, калі 15 студзеня 2021 г. на эфір Белсату прыйшоў вядомы гарадзенскі нефармал, Аляксандр "Панк" Куваннікаў, шматдзетны бацька, які  быў адзіным, хто падчас пратэстаў сыйшоў у стачку на тытунёвай фабрыцы. На жаль, у мінулым годзе ён заўчасна адышоў з гэтага свету.

Калі я рабіў цішоткі ў другой палове жніўня 2020 г., мяне раздзіралі цьмяныя сумневы: ці не позна? Ужо ж амаль перамаглі. Дыктатура дажывае апошнія дні. Нехта нават мне казаў, што футболткі праз месяц ужо будуць неактуальныя. Ох, як бы гэтага хацелася! Але, падумаў я, хай застануцца як артэфакт. На памяць. На жаль, яны не страцілі актуальнасці і сёння.

Шмат забаўных гісторый было з цішоткамі. Заношаную да дзірак я і дагэтуль нашу сваю і рэгулярна лаўлю на сабе позіркі людзей. Часам кажуць, што класная вопратка. Часам: Жыве Беларусь! Нядаўна знаёмы пытаўся дзе яшчэ можна набыць яе. Той, хто ў тэме - ўсё разумее. Зацікаўленыя пытаюцца.

Аднойчы на Корфу мы сядзелі ў кавярні і да нас уважліва прыглядалася і абмяркоўвала нейкая пара. Пазней жанчына падышла і запытала, ці магу я сфоткацца з яе мужам! Яму было сорамна самому падысці. Муж, як аказалася, нейкі прафесар з надвагай, тыповы інтэлігент з Масквы, нейкі час працаваў у Менску і ведаў кантэкст. Вось так неспадзявана ў Грэцыі цішотка прамовіла ўласным імем.

А яшчэ я зрабіў паўтысячы такіх жа сцікераў, якіх таксама засталося досыць багата. Іх чакаюць беларускія сцены...

Я и Ты
спросил-сказал
мы-они
базар-вокзал

Мёд и лёд
тепло-стекло
жизнь и смерть
всё истекло

Пьянки, секс
рахат-лукум
дети, дети
тёща-шум

Наше дело
шито-крыто
наш бассейн
ведро-корыто

Пусть король
висит-синеет
самовар
бурлит и греет

Берегись
толпа-народ
новый мир
бредёт-грядёт

2006 г.

Іншая сімвалічная ініцыятыва, у якой я браў удзел, гэта білборды. У жніўні 2020 г. па ініцыятыве таварышаў і таварышак з Варшавы была створана лібертарная група ў тг, дзе мы абмяркоўвалі, што можна зрабіць для Беларусі з Польшчы. Ну і вырашылі, што добрай медыяльнай, хоць і сімвалічнай акцыяй, могуць стаць гарадскія банэры. Яны б звярталі ўвагу польскага грамадства на падзеі ў суседняй краіне і заахвочвалі падумаць, падтрымаць і выразіць салідарнасць з паўстаннем.

У Варшаве справай займаліся анархісты_кі, у Кракаве, атрымаўшы дабро ад беларускай дыяспары, ініцыятыву каардынаваў я. Ідэя была агульная, але дзейнічалі мы аўтаномна. Вырашалі толькі разам наконт зместу білбордаў і некаторыя аргпытанні.

Я пачаў шукаць кракаўскія фірмы, якія займаліся ўсталяваннем бордаў, каб з нас не садралі як за звычайную рэкламу. Так, для некаторых фірм нашыя банэры былі толькі бізнэсам. Якія там рэпрэсіі, катаванні, дыктатура? Апроч таго, трэба было знайсці больш-менш добрыя шматлюдныя месцы, каб борды былі заўважальныя. Аказалася, што гэта не так і проста. Я нават звязаўся з галерэяй сучаснага мастацтва Bunkier Sztuki, што месціцца ў самым сэрцы Кракава, каб яны вевыселі на сваім будынку наш салідарны банэр. Справа ў тым, што ў 2012 г. там амаль месяц вісеў наш вялічэзны банэр з імёнамі палітвязняў РБ і РФ. Але мне адпісалі, што яны - інстытут культуры, а не палітычная арганізацыя. Крывадушнікі.

У выніку я знайшоў танную фірму, якая павесіла тры чорныя білборды з 3 надпісамі на фоне бчб сцяга:

1) 330 км адсюль рэжым забівае людзей (у Варшаве прыгожа зрабілі 161 км). Дарэчы, некаторыя фірмы адмовілася вешаць такі напіс (надта ж страшэнны (!);
2) 330 км адсюль людзі прагнуць зменаў;
3) 330 км адсюль людзі змагаюцца за свабоду.

У Кракаве борды правяселі месяц ці нават даўжэй, чым дамаўляліся з фірмай. Аб ініцыятыве напісалі
Хартыя, Gazeta Wyborcza (1, 2), аб нас узгадваў Белсат.
Навіну абмяркоўвалі ў Твітэры. Пад гэтым пастом нават адбылася дыскусія рускамірскіх каментатараў. На жаль, спасылка не працуе, але можа ў архівах Інтэрнэту недзе захавалася. Не ведаю, колькі людзей звярнула на іх увагу, аднак адзін кракаўскі борд быў усталяваны каля ZUS, месцы даволі наведвальным.

Хоць падчас арганізацыі гэтай сімвалічнай ініцыятывы былі шурпатасці, хоць гэта не бог ведае якая акцыя, усё роўна было пазітыўнае адчуванне, што ты нешта робіш для справы. Прынамсі інфармацыйна, прынамсі ўмоўна, але шчыра і сумленна.