У Ніцы я, канечне ж, наведаў музей Шагала, даволі міленькі і іцікавы. Пабудаваны яшчэ за жыцця мастака. Калекцыя, налічвае каля 1000 прац, аднак "Паэта ў палову чацьвёртай" там няма (яна ў ЗША). Не музей быў маёй мэтай, місіяй было знайсці магілу адной з ключавых фігур у гісторыі анархізму - Аляксандра Беркмана, таварыша і сябра Эмы Гольдман. І атрымалася амаль што дэтэктыўная гісторыя.

Саша Беркман нарадзіўся ў Вільні у Расейскай імперыі. Перабраўся ў ЗША. Звязаўся з анархістамі. Страляў у вядомага амерыканскага капіталіста Генры Клэя Фрыка. І было за што, гэтага жорсткага багацея справядліва ненавідзеў рабочы клас Амерыкі. Стрэліў няўдала, аднак хапіла, каб адсядзець 14 год у вязніцы. Дэпартаваны з ЗША. Напісаў некалькі важных кніг, у тым ліку турэмныя ўспаміны. Пабываў у СССР, быў знаёмы з вярхушкай бальшавікоў. Паверыўшы, як і тысячы рэвалюцыянераў, у падзеі 1917 г. хутка расчараваўся і разгромна крытыкаваў новых уладароў Расеі ў сваіх працах. "Бальшавіцкі міф" адная з іх. Ягоная "Азбука анархізму", у якой паслядоўна і шырока выклаў ідэі анархічнага камунізму, была своеасаблівым адказам на "Азбуку камунізму" Бухарына.
Моцна сябраваў з Нестарам Махно. Быў творцам і дзеячам фондаў дапамогі анархістам-палітвязням у Савецкай Расеі. Таленавіты публіцыст, яркі аратар, ідэйны рэвалюцыянер.

Апошнія гады жыцця правёў у Ніцы. Мясцовы марскі лагодны клімат дапамагаў яму ад хвароб, якіх набавіўся ў вязніцах.

Пасля дзвух няўдалых аперацый на прастату ён страціў сілы жыць з болем. Стрэл, які у часах маладосці быў прызначаны амерыканскаму капіталісту (і пасля выхаду з турмы лунаў у думках Беркмана), ён захаваў для сябе. Увечары 28 чэрвеня 1936 г. яго не стала.

Я пачаў шукаць, на якіх жа могілках ён пахаваны. Вікіпедыя кажа, што гэта Château. Аднак на гэтых цэнтральных могілках хавалі больш заможных персон.

Пол Аўрыч у сваёй кнізе "Саша і Эма" не ўказвае назвы. Сам Беркман хацеў, каб ягоны прах развеялі за акіянам на Форэст Хоум, каля чыкагскіх мучанікаў (менавіта там сярод іншых спачываюць Эма Гольдман, Вальтарына дэ Клер і Люсі Парсанс). Аднак у таварышаў не было дастаткова фінансаў, каб задаволіць апошняя жаданне анархіста. З лістоў Гольдман вінікае, што Беркмана пахавалі ці то на камунальных могілках, ці то ў камунальнай магіле. "Нью Йорк Таймс" у 1936 г. зрабіў памылку, напісаўшы, што ён пахаваны на могілках Cochez, але такіх няма ў Ніцы. Ёсць Cimiez. Падаецца, што гэта была памылка друку.

Зараз у сеціве гуляе назва Cohez. Я напісаў да гісторыка Шона Патэрсана, ён паўтарыў усю інфармацыю, якой я ўжо валодаў. Але зацікавіўся гэтай загадкай. Праз колькі дзён даслаў мне спасылку на пост Mala Vida з 2017 г., у якім вядомы расейскі анархіст-выдавец піша, што даведаўся пра тое, што магіла Беркмана не захавалася. Я паспяшаўся напісаць яму, бо мы знаёмыя. Аднак, аказалася, што ўся інфармацыя ў яго з інтэрнэту.

У сеціве я знайшоў, што камунальныя могілкі на ускраінах горада гэта Caucade. Частку іх займаюць расейскія праваслаўныя могілкі. Там пахаваны м. інш. генерал Юдзеніч і шмат расейскай эміграцыі. Сумняваюся, што Беркман ляжыць менавіта там, але Caucade даволі вялікія і магчыма трэба шукаць магілу недзе ў межах могілак. На жаль, у мяне не было дастаткова часу, каб наведаць ні Caucade, ні Cimiez. Па розных базах пахаваных Беркмана я не знайшоў, адначасова даведаўшысяў, што пахаваны ён як "Alexandre Schmidt-Bergmann".

На ягонай магіле павінна быць напісана: "Аляксандр Беркман, нарадзіўся 21 лістапада 1870 г., пахаваны 30 чэрвеня 1936 г. Яго марай быў новы свабодны і прыгожы свет. Усё яго жыццё — няспынная барацьба. За канчатковую перамогу свайго ідэалу".

Усё гэтае следства і перапіска цягнулася некалькі дзён, падчас паездак у іншыя мясцовасці (дарэчы, Каны - ні аб чым, не вартыя візіту). Падыходзіў дзень ад'езду і я вырашыў, што прынамсі злакалізую будынак, у якім апошнія гады жыў Беркман. Падыходзячы пешку да адрасу Boulevard de Cessole, 101 я пабачыў на ўзвышшы будынак, які рассякаў дзве вуліцы. Знізу кафэшка, паўсюль вокны з тыповымі стаўнямі. Менавіта на пятым паверсе гэтага будынку ён застрэліўся зранку 28 чэрвеня 1936 г. Не хацеў быць слабым, прасякнутым пакутамі старым чалавекам. Не хацеў быць цяжарам для іншых. І зрабіў свой свядомы выбар.

Гольдман паспела развітацца з паралізаваным сябрам (куля захрасла ў пазваночніку). Праз дзень вядомага анархіста пахавалі.

Толькі дзе? Загадка неразгадана. Трэба будзе абавязкова вярнуцца ў Ніцу, каб завяршыць гештальт.

Где ты, звезда Саши Беркмана?
В Ницце сверкает кругом...
В небо смотрел словно в зеркало,
Сглаживал сны утюгом.

К чёрту могилы-надгробия,
Библиотеки в пыли.
Несколько дней здесь угробил я,
Чтобы найти буквари.

Дым, революции, лошади...
Мир политзеков как лёд.
Эмма вещает на площади,
Саша в застенках гниёт.

Вечно идём мы окраиной
И револьвер начеку.
Боль одолела, он раненный,
Вспомнил в 20-м ЧеКу.

Солнце лукавыми пятнами
Хочет закрыть холода,
Искрами в детях припрятана
Беркмана Саши Звезда.

2025 г.

Сёння будзе асабістае. Магчыма, для большасці нецікавае, але даю сабе зялёнае святло на рэтраспектыву некаторых падлеткавых фрагментаў цёмнай долі вашага пакорнага слугі.

Алкаголь - спадарожнік амаль усіх культур і субкультур, да якіх я быў датычны. Спадарожнік вераломны. Ён заўсёды абганяе цябе на некалькі крокаў і ты яго ніколі не пераможаш, калі не знойдзеш сабе іншага таварыша па жыцці.

У мяне доўгія і складаныя адносіны з алкаголем. У гэтым плане я франтавік, які адбыў не адну бітву, атрымаў тузін раненняў, горстку медалёў, наламаў дроў, хапануў жахаў, бязглузда рызыкаваў свабодай і здароўем... Але пакуль усё ж такі жывы, хоць цяжар зялёнага змея пільна сочыць за мной.

Да 18 гадоў я не піў гарэлкі ўвогуле. Таму што каталіком быў і абяцаў на першай прычасці такога не рабіць. Але пра піва і віно гаворкі не было. Вось мы і каштавалі півасік ды "чарніла" (добрае, але недарагое; таннае, але прыемнае, як мы жартавалі).

Упершыню я захмелеў у 14 год. Была вясна, я пісаў сачыненне па творчасці Якуба Коласа (?). І тут да мяне зайшлі дваровыя сябры: Чапа, старэйшы на 3,5 гады і Жуцік, старэйшы на 2. Яны разпілі бутэлечку чарнільца у пад'ездзе на паддашку (мы жылі на 9 паверсе). Я зрабіў літаральна некалькі глыткоў і пайшоў дапісваць працу. Тады я пачуў, што у галаве неяк прыемна кружыцца, з'явілася лёгкасць і прыемная стомленасць. Памятаю, што яшчэ нешта радаснае крычаў хлопцам з балкону. А пазней заснуў.

Пасля восьмага класа я паступіў у ліцэй на філалагічны рускі профіль, дзе і правучыўся тры наступныя гады. Наш ліцэй быў вельмі крутым месцам, ён не толькі значна пашырыў мой кругазор, але пазнаёміў з цудоўнымі людзьмі. Аб гэтым мо яшчэ калі і напішу.

Жылі мы вельмі сціпла, але бацькі неяк хацелі ўзнагародзіць мне маё першае паступленне і ўзялі крэдыт, каб я паехаў у летні лагер на месяц у Чэхію. Там я пачаў лепей разумець, што такое класавая няроўнасць, бо большасць дзяцей былі з буржуйскіх сямей. У апошні вечар перад выездам мы, канешне, накупілі піва і мясцовага чарніла у вясковай краме. Схавалі ўсё на гарышчы за дошкамі (жылі мы ўтдраўляных хатках), каб апякуны не знайшлі і перад апошняй дыскатэкай паддалі. Тады мне першы раз было дрэнна пасля алкаголю.

Калі я заканчваў 10 клас, у Горадні адбываўся традыцыйны Фестываль нацыянальных культур. Для моладзі нагода, каб патусавацца ў цэнтры. Менавіта тады я пазнаёміўся з "цэнтравымі" панкамі. Як жа мне гэта імпанавала, хлопцу з раёна тусіць з цэнтравымі! Тады за першай школай на беразе Нёмана была "кропка", дзе часцяком завісалі панкі. Знаёмства адбылося яскрава, пад размовы аб музыцы, піўко і чарнільца. Была пятніца, і ўначы па тэлебачанні павінны былі паказваць культавы "На ігле". Як жа я чакаў гэтага моманту! Дамоў я вярнуўся загаддзя. Бацькі, здаецца, былі на лецішчы. Натуральна, я быў пьяны. Званітаваў. Перад фільмам ішоў вялікі канцык, ці то з Нашэсця, ці нейкі іншы, з расейскімі рок-зоркамі. На маральна-валевых я паставіў таймер на целек, запусціў запіс відэа і адрубіўся. Зранку быў неімаверны бадун, але фільм запісаўся! Запіс пачынаўся з песні Земфіры "Мне , приснилось небо Лондона". Імаверна, што відэакасета дагэтуль недзе захоўваецца ў бацькоў на лецішчы. Я выйшаў пад краму, дзе выпадкова сустрэў ужо паўналетняга суседа. Папрасіў яго купіць мне бутэльку піва і пайшоў глядзець "Трэйнспоцінг". У маім жудасным стане мне падавалася, што я цалкам адчуў стан галоўнага героя і ягоныя ломкі. Хоць я пакутаваў ад бадуна, мне першы раз было так цяжка, усяго ламала. Але фільм зайшоў на ўра! І назаўсёды застаўся адным з самых любімых. Увечары мы ізноў пасунуліся ў цэнтар. Так пачалася эра майго панк-рока.

Апошні раз перад ад'ездам на вучобу ў Польшчу, калі я перабраў, адбыўся ў 11 класе. З маімі аднакласнікамі Пашам, (тады нефармал, як і я, а сёння вядомы беларускі рок-музыка) і Мішам, (тады гопнік, але свойскі такі, а сёння не ведаю, што з ім) мы часам дазвалялі сабе трошкі песціцца піўком. У нас нават было свае месца пад крамай "Радуга". У той дзень пасля заняткаў у ліцэі мы шліфанулі нашым гарадзенскім броварам пладова-ягаднае паскудства. Канешне, галодныя. А ўвечары мне трэба было ісці на заняткі па польскай мове ў Польскую Мацеж Школьную на вул. Будзёнага. Заняткі па польскай былі святыя - мы рыхтаваліся да экзаменаў у Польшчу. Дадому я так і не дайшоў, бо ў такім стане бацькам паказвацца было нельга. Захрас ва двары. Добра, што я меў надзейных сяброў, якія мной апекаваліся ўсю дарогу. Сястра прынесла мне падручнікі і разам з маім дагэтуль душэўным сябоам Металікай мы павалакліся на заняткі. Мяне штарміла, ён суправаджаў.

У той час у нас выкладаў Томаш Цэтэра, мегакруты настаўнік. Тым вечарам мы праходзілі літаратуру рамантызму. Я быў хлопцам начытаным і заўсёды актыўна ўдзельнічаў у занятках. А калі ты яшчэ і насмактаўся, то ператвараўся ў актора. Памятаю, што цягнуў руку і падыйшоў да дошкі пісаць і распавядаць пра перыяд Szturm und Drang. Забаўляў і настаўніка, і вучняў. Пазней, я пайшоў у прыбіральню і ўжо не змог вярнуцца ў клас. Дамоў мне дапамагаў ісці Металіка, якога паклікаў з іншай аўдыторыі Паша, наш сябар, які вучыўся у маэй групе. Гэта гісторыя ніяк не паўплывала на адносіны настаўніка да мяне і гэта вельмі шмат аб ім кажа. Я вельмі яму ўдзячны за ўсё. На жаль, ён памёр у 2006 г., аб чым я даведаўся постфактум. Толькі зараз зразумеў, што памёр ён у маім цяперашнім ўзросце... Светлая памяць.

На наступны дзень у ліцэі было немагчыма вытрымаць. Сняданак я не з'еў і на ўроках змагаўся з моцным пахмеллем. У той дзень я напісаў два вершыка. Адзін ужо публікаваў. Другім быў гэты верш. Хаця ён больш падобны да прымітыўных злых рыфмаў, накіраваных супраць алкаголю, супраць сябе-ёлупня, супраць усеахопнай культуры спажывання ў сінявокай...

Made in Belarus

Лето. Пьяные ребята:
Денег нет, но все богаты,
Лица синие помяты,
Кто-то думает - нажрусь,
Повод есть - за Беларусь!

Осень. Те же всё ребята:
И по-прежнему поддаты,
Под глазами мешки ваты,
Каждый думает - нажрусь
За родную Беларусь!

Зима. В шапках все ребята:
Не услышать больше мата,
Все лежат в горах салата.
Снится им одно - нажрусь
Только лишь за Беларусь!

Весна. Нет уж тех ребят.
И бутылки не звенят,
Больше так не говорят:
Эх, пойду и так нажрусь!
Сдохла наша Беларусь!

2001 г.