Падарожжы ён любіў заўзята. Шмат дзе пабываў і на месцы не сядзеў. Гэта мяне з ім яднала. Занесла яго ажно ў Паднябесную, дзе ён жыў некаторы час. Жвіру вельмі лёгка даваліся мовы. Ён сам, ужо ў Польшчы, апроч польскай, авалодаў ангельскай, пазней нават выкладаў яе.

Нечакана я даведаўся, што ён ужо на вайне. У складзе палка Каліноўскага. Мы трошкі перапісываліся, абменьваліся фоткамі. Было зразумела, што для яго гэта сур'ёзная справа. У барацьбе з расейскай імперыяй ён бачыў шлях да вызвалення Беларусі, у тым ліку сваіх сяброў з вязніц. І заставаўся надзейным сябрам і ідэйным антыфашыстам да канца. Такім і пазастане ў нашай памяці.

No pasaran, Жвір!

зоркі застылі ў начы
дзеля каго ім палаць?
мары свае палічыў
кветку знайшоў папараць

колькі шляхетных ідэй
дэман вайны праглыне?
колькі сяброў і дзяцей
будзем вітаць у труне?

нашча нянавісць ямо
горыч імперый як чай
сябра*, ты скінуў ярмо
мы апранулі адчай

прайшоўшы шлях ваяра
колькі такіх сярод нас?
цябе абдымае зямля
ворагаў знішчыць Хімарс

новых герояў ня шмат
адно пустазелле ды пыл
смутак сяброў з-за крат
табе дасылаю, Жвір!

2023 г.

*У арыгінале тут імя Жвіра

Занесла мяне ажно на Рыўеру. Некалі ўжо прыходзілася бываць на Лігурыйскім моры ў Генуі (у якую я ўлюбіўся). Гэтым разам патрапіў у Ніцу. Дазволю сабе падязліцца некаторымі месцамі і гістарычным кантэкстам з імі звязанымі.

Заўсёды любіў у цікавых гарадах наведваць могілкі, дзе пахаваныя вядомыя (і не толькі) людзі. Могілкі даюць нейкую нестандарную прызму, праз якую можна паглядзець на гісторыю дадзенай мясцовасці. Прасякнуцца лёсамі: трагічнымі і гераічнымі; паглядзець зрэз падзей: знаменных і ганебных; падумаць аб вечным: асабістым і супольным.

У Ніцы знаходзяцца некалькі могілак. Самыя вядомыя - Шато. Яны распасцерліся на маляўнічым склоне, каля прыгожага парку на месцы сярэднявечнага замку. Адтуль адкрываюцца неверагодныя краявіды і на пляж з горадам, і на мора. Побач маленькія жыдоўскія могілкі.

Шато даволі прыгожыя, хоць амаль без дрэваў і ценю. Пад палячым сонцам цяжка вытрымаць. Сярод вядомых фігур там спачывае Гастон Леру. Вядомы французскі пісьменнік і журналіст, аўтар "Прывіда оперы". Леру падчас рэвалюцыі 1905-1907 гг. быў у Расейскай імперыі, адкуль дасылаў свае рэпартажы пра рэвалюцыйныя падзеі. Аднак мяне цікавіла асоба, якая не апісвала рэвалюцыю, а была адной з яе крыніц.

Аляксандр Герцэн. Чалавек вядомы, роданачальнік "расейскага сацыялізму", народніцтва, пісьменнік (хто ж не ведае "Хто вінаваты?", якое стала хадзячай назвай) і палітычны мысляр, вучоны, выдавец і выгнанец. Сябар Агарова, Бакуніна і Прудона, з якім выдаваў за свае грошы часопіс. А таксама польскага анархіста Эдмунда Хаецкага.

Герцэн - андызяржаўнік, мо і не такі радыкальны як Мішэль, аднак імкнуўся да нізавога федэратыўнага ладу. Ён верыў у сялянскую грамаду, навуку і прагрэс, адукацыю і самавызваленне. Вялікае значэнне надаваў сям'і і педагогіцы. Пражыў цікавае, але складанае жыццё. Асабістае не меньш трагічнае, чым палітычнае (бразільскія серыялы пазаздросцяць). Памер у Парыжы, але пахаваны побач жонкі ў Ніцы.

Стаяў на паслядоўных антыімперскіх пазіцыях. Быў сябрам Польшчы. Падтрымліваў самавызначэнне народаў, садзейнічаў паўстанню 1863-1864 гг. Крытыкаваў прыгнёт сялян у Беларусі і меў уплыў на беларускіх дзеячоў (напрыклад, на Францішка Багушэвіча).

Мяркую, што анархістам (i не толькі ім) варта не забывацца на думкі Герцэна і ягоны ўплыў на анархізм і рэвалюцыйны рух. Ёсць шмат вартасных кніг па тэме. Апроч прац і лістоў самога рэдактара "Колакала", для зацікаўленых раю прачытаць прынамсі два арыткулы: паэтычна-параўнаучы Пятра Рабава "Бакунин и Герцен", класічны Наталлі Пірумавай "Русский социализм" Герцена, а таксама зборнік Либерализм и социализм. Запад и Россия. К 200-летию со дня рождения А.И.Герцена (м.інш. з тэкстам Дзмітрыя Рублёва "Герцэн і Анархізм"). Тэксты добрыя і бросяць святло на некаторыя важныя справы.

Калі ўжо гаворка аб сялянскай грамадзе, то і верш на кшталт народных напеваў, з паўторамі і адсылкамі да сумнага і сакральнага.

Доброту и радость забывают довольно быстро,
А любовь и дружба выживают изрядно редко,
Доброта и радость - после ралли пустая канистра,
А любовь и дружба - после насморка лишь салфетка.

А борьба и ярость пролетают с годами бурно,
И коты-собаки всё становятся ближе-роднее,
А борьба и ярость - это пластика полная урна,
И коты-собыки - терапевты души Водолея.

А грехи-соблазны искушают собой регулярно,
И стихи-рифмовки никому не нужны подавно,
А грехи-соблазны словно мишка голодный полярный,
А стихи-рифмовки - шах католикам, мат православным.

Героизм и правда уживаются с миром тяжко,
Совесть и свобода на прилавке как-будто сладость,
Героизм и правда как последний глоток из фляжки,
Совесть и свобода помянут доброту и радость.

2017 г.

Недалёка ад Ніцы ёсць вёсачка Эз. Неверагодна прыгожая, на самай гары, як у дзіцячых казках ці фільмах пра мушкецёраў. Над ёй месціцца экзатычны сад з рознымі кактусамі, адкуль адкрываецца чароўны від на Лігурыйскае мора.

У Эзе ў свой час жыў Ніцшэ. Турысты прыяжджаюць паглядзець не толькі сад і вёску, але і прайсці камяністай сцежкай зверху да мора - Шляхам Ніцшэ. Менавіта там у пачатку 1880-х ён напісаў 3 частку сусветнавядомай працы "Так кажа Заратустра".

Нямецкі філосаф дагэтуль выклікае шмат пытанняў. Але ягоны ўплыў на сусветную культуры і, канешне, анархізм бясспрэчны. Крытыка дзяржавы, мяшчанства, хрысціянства, памяркоўнасці, адсутнасці волі, творчай стыхіі і коўзання па догмах і адвечнай слабасці... Інтэрпрэтацыя творай Ніцшэ - хаджэнне па тонкаму лёду.
Гэта гульні на вастрыі брытвы, абдыманне з полымем. Тут варта не скрочыць са свайго шляху, бо можна патрапіць у пятлю прыхільнасці суворага ды гаротнага індывідуалізму. Аднак ніцшэанства гэта не эгаізм, гэта блізкая да поглядаў Макса Штырнэра вера ў свядомую, адказную, моцную асобу. Так, гэта "радыкальны арыстакратызм", але з пачуццём доўгу і спробамі вырвацца з рабства паўсядзённасці, набрасываемай роўнасці, культуры рабства.

Эма Гольдман вельмі цаніла яго, называючы "паэтам, бунтаром" і "арыстакратам духа". У гэтым сэнсе, дадавала "чырвоная Эма", сапраўдныя анархісты ўсе былі "арыстакратамі".

Ніцшэ захапляліся Бенджамін Такер і Эміль Арман. Леў Талстой лічыў вар'ятам, а Альберт Камю і постструктуралісты (і шмат хто яшчэ) адчулі моцны уплыў творцы кнігі "Антыхрыст. Праклён хрысціянству".

Аб сувязі аўтара слоў "Бог умер" з анархізмам, сярод мноства прац, таксама можна даведацца ў новай дысертацыі Георгія Семіглазава. Напісана яна даволі даступна.

Сцежка ў Эз прыгожая, але не кожны яе адолее. Я са сваёй жыццёвай таварышкай пажартаваў, што Ніцшэ напэўна рабіў перапынкі, каб кожны дзень прайсці ўніз 800 метраў па знойных камянях і крутых сходах. Адкрываў бутэльку чырвонага, заядаў духмяным багетам і пераносіў натхнённыя словы ў свой сшытак. Але ж Фрыдрых не піў і да алкаголю ставіўся як да дурману рэлігіі. Яму у сваёй галаве хапала ўнутранных і знешніх, уяўныхых і яўных дэманаў і муз. Ён абагнаў сусвет, але не сябе.

Мне падабаецца паэтыцкі стыль Ніцшэ. Гульня вобразамі, вострая, метафарычгая мова, сарказм. Моцна выражаны экзыстэнцыяльны матыў. Шкада толькі, што гэты філосаф (і адначасова кампазітар) хваравіты быў, мучыўся ад меланхоліі і ментальных крызісаў. Трагічны Шыко дэкаданса.

У Ніцы я, канечне ж, наведаў музей Шагала, даволі міленькі і іцікавы. Пабудаваны яшчэ за жыцця мастака. Калекцыя, налічвае каля 1000 прац, аднак "Паэта ў палову чацьвёртай" там няма (яна ў ЗША). Не музей быў маёй мэтай, місіяй было знайсці магілу адной з ключавых фігур у гісторыі анархізму - Аляксандра Беркмана, таварыша і сябра Эмы Гольдман. І атрымалася амаль што дэтэктыўная гісторыя.

Саша Беркман нарадзіўся ў Вільні у Расейскай імперыі. Перабраўся ў ЗША. Звязаўся з анархістамі. Страляў у вядомага амерыканскага капіталіста Генры Клэя Фрыка. І было за што, гэтага жорсткага багацея справядліва ненавідзеў рабочы клас Амерыкі. Стрэліў няўдала, аднак хапіла, каб адсядзець 14 год у вязніцы. Дэпартаваны з ЗША. Напісаў некалькі важных кніг, у тым ліку турэмныя ўспаміны. Пабываў у СССР, быў знаёмы з вярхушкай бальшавікоў. Паверыўшы, як і тысячы рэвалюцыянераў, у падзеі 1917 г. хутка расчараваўся і разгромна крытыкаваў новых уладароў Расеі ў сваіх працах. "Бальшавіцкі міф" адная з іх. Ягоная "Азбука анархізму", у якой паслядоўна і шырока выклаў ідэі анархічнага камунізму, была своеасаблівым адказам на "Азбуку камунізму" Бухарына.
Моцна сябраваў з Нестарам Махно. Быў творцам і дзеячам фондаў дапамогі анархістам-палітвязням у Савецкай Расеі. Таленавіты публіцыст, яркі аратар, ідэйны рэвалюцыянер.

Апошнія гады жыцця правёў у Ніцы. Мясцовы марскі лагодны клімат дапамагаў яму ад хвароб, якіх набавіўся ў вязніцах.

Пасля дзвух няўдалых аперацый на прастату ён страціў сілы жыць з болем. Стрэл, які у часах маладосці быў прызначаны амерыканскаму капіталісту (і пасля выхаду з турмы лунаў у думках Беркмана), ён захаваў для сябе. Увечары 28 чэрвеня 1936 г. яго не стала.

Я пачаў шукаць, на якіх жа могілках ён пахаваны. Вікіпедыя кажа, што гэта Château. Аднак на гэтых цэнтральных могілках хавалі больш заможных персон.

Пол Аўрыч у сваёй кнізе "Саша і Эма" не ўказвае назвы. Сам Беркман хацеў, каб ягоны прах развеялі за акіянам на Форэст Хоум, каля чыкагскіх мучанікаў (менавіта там сярод іншых спачываюць Эма Гольдман, Вальтарына дэ Клер і Люсі Парсанс). Аднак у таварышаў не было дастаткова фінансаў, каб задаволіць апошняя жаданне анархіста. З лістоў Гольдман вінікае, што Беркмана пахавалі ці то на камунальных могілках, ці то ў камунальнай магіле. "Нью Йорк Таймс" у 1936 г. зрабіў памылку, напісаўшы, што ён пахаваны на могілках Cochez, але такіх няма ў Ніцы. Ёсць Cimiez. Падаецца, што гэта была памылка друку.

Зараз у сеціве гуляе назва Cohez. Я напісаў да гісторыка Шона Патэрсана, ён паўтарыў усю інфармацыю, якой я ўжо валодаў. Але зацікавіўся гэтай загадкай. Праз колькі дзён даслаў мне спасылку на пост Mala Vida з 2017 г., у якім вядомы расейскі анархіст-выдавец піша, што даведаўся пра тое, што магіла Беркмана не захавалася. Я паспяшаўся напісаць яму, бо мы знаёмыя. Аднак, аказалася, што ўся інфармацыя ў яго з інтэрнэту.

У сеціве я знайшоў, што камунальныя могілкі на ускраінах горада гэта Caucade. Частку іх займаюць расейскія праваслаўныя могілкі. Там пахаваны м. інш. генерал Юдзеніч і шмат расейскай эміграцыі. Сумняваюся, што Беркман ляжыць менавіта там, але Caucade даволі вялікія і магчыма трэба шукаць магілу недзе ў межах могілак. На жаль, у мяне не было дастаткова часу, каб наведаць ні Caucade, ні Cimiez. Па розных базах пахаваных Беркмана я не знайшоў, адначасова даведаўшысяў, што пахаваны ён як "Alexandre Schmidt-Bergmann".

На ягонай магіле павінна быць напісана: "Аляксандр Беркман, нарадзіўся 21 лістапада 1870 г., пахаваны 30 чэрвеня 1936 г. Яго марай быў новы свабодны і прыгожы свет. Усё яго жыццё — няспынная барацьба. За канчатковую перамогу свайго ідэалу".

Усё гэтае следства і перапіска цягнулася некалькі дзён, падчас паездак у іншыя мясцовасці (дарэчы, Каны - ні аб чым, не вартыя візіту). Падыходзіў дзень ад'езду і я вырашыў, што прынамсі злакалізую будынак, у якім апошнія гады жыў Беркман. Падыходзячы пешку да адрасу Boulevard de Cessole, 101 я пабачыў на ўзвышшы будынак, які рассякаў дзве вуліцы. Знізу кафэшка, паўсюль вокны з тыповымі стаўнямі. Менавіта на пятым паверсе гэтага будынку ён застрэліўся зранку 28 чэрвеня 1936 г. Не хацеў быць слабым, прасякнутым пакутамі старым чалавекам. Не хацеў быць цяжарам для іншых. І зрабіў свой свядомы выбар.

Гольдман паспела развітацца з паралізаваным сябрам (куля захрасла ў пазваночніку). Праз дзень вядомага анархіста пахавалі.

Толькі дзе? Загадка неразгадана. Трэба будзе абавязкова вярнуцца ў Ніцу, каб завяршыць гештальт.