"Сөдүөт кэл эрэ тоҕойуум"- диэн уолун ыҥырбытын киниитэ киирэн "уолуҥ үлэтигэр,туох баар,туохха наадыйдыҥ"- диэт сырайын мырдыҥнатаат быыс кэннигэр элэс кынан хаалар. Күнүс Сөдүөт кэлбитигэр киниит саҥата " ийэҥ ыҥырар баарыҥҥыттан, ийэҥ таҥаһын таһырдьа таһаар,дьиэбит сыта дьаабы буолла"- дии тоһуйда."Ээ чэ хайдах тыыннаах киһини таһырдьа бырахтараары кынаҕыный,иирбит дьахтаргын дуо"- Сөдүөт саҥата ордооттуур. Ийэтигэр киирбитин ийэтэ кэлэйбиттии көрөн баран ытыы ытыы "ээ тоҕойуум ийэм диэн санаабат буолбуккун дуу,сүрэҕиҥ тоҥуйун,эрэммит оҕом дьэ эрэйдээтиҥ дии,хам аччык сытаахтыыбын ыл уута иһэрт эрэ саатар"-диэбитигэр Сөдүөт "оодьдьэ"- дии дии ийэтин холустук төбөтүн өндөтөн уу иһэрдэн абыраата. Сүөкүлэ дириҥник өрө тыынан баран "дьэ сорум,эрэйим даа эбит доҕор,бу кими батаҥҥыт маннык тоҥуй,тымныы сүрэхтэммит муҥҥут эбитэ буолла, били уолу Ньукулайы ыҥыттар,ийэлээх этим диэн саныыгын эрэ суох эрэ,туох абааһы дьахтарын ойох ылаҥҥын төбөҕүн онно сүүйтэрэҥҥин бу эрэйбин эрэйдээтиҥ тоҕойуом. Уолу булгуччу бүгүн ыҥыртар. Ол кини да кэлэн хайыа баарай,арай айыым таҥарам абырыа буоллаҕа"- диэн саҥата суох ытаан хараҕын уута сүүрэ сытта. Сөдүөт киһи эрэ буоллар сүрэҕэ мөҕүл кынан хараастан ылла итигэннэ "сөп,сөп ийээ,Ньукулайы ыҥыттарыам бүгүн"- диэт ийэтин хоһуттан куотан таҕыста. Оо бу туох ааттаах дилэй куҥ эттээх,таас муус сүрэхтээх, тымныы тыйыс тыыннаах төрөппүт ийэлэригэр төлүүр иэстэрин умнубут дьонуй доҕоттоор,буолар даа эбит диэн бэккиһээн саҥарыллыбар. Сөдүөт санаата түһэн ыга кыыһыран ойоҕор "саатар дьиэҕэ олороҥҥун ийэбэр биир омурдуу чай иһэрдибэт туох куһаҕан дьахтараҕыный бу эн"-ойоҕо умайыктанан "көр эрэ өссө ийэҕин бэйэҥ көрбөккө миэхэ көрдөрөөрү кыммыккын дии,тохтууруҥ буолуо,көр да маны"-хотун холоруга киирэн этэн тыынан эҕилдьийдэ."Уолун Ньукулайы ыҥыр,ити эмээхсин эргэ дьиэтин отун,онно уолунаан олордуннар,айа манна,фуу иигин,сааҕын сыта да сүрэ бэрт"- барахсан хаһан да кырдьыа суох киһи курдук саҥардаҕа сүрүн.
Сүөкүлэ кыра уола Ньукулай сарсыныгар кэллэ,иккис илдьит кэнниттэн. Нэһиилэ сытар ийэтигэр киирэн "сүгүн сыппаккын сылаас дьиэҕэ,үлэ киһитин ыҥыртараҕын,дьэ туох баар,сарсын төннүөм наадаҕын эт"-"ээ тоҕойуом мин дьэ кыайан хараллыбакка өлөр күрүүм буолла ээ тоом, ийэм диэн аһымматыҥ тоҕо бэрдэй,саатар биирдэ эбит сыллаан да ылбаккын, төһөлөөх эһиги тускутугар эрэйдэммиппитин санаахтаабат буоллаххыт, оҕолорум туһа диэн мөхсөөхтөөбүппүт аҕаҕыныын,аҕан эрдэ баран эгэ хараллыбыта,мин муҥнаах бу эрэйи көрөн сытаахтыыбын,үс уоллаах этим да оҕото суох курдукпун,саатар эн тоҥкуруун буолума,таҥаспын саппын уларыт,сууй тараа,аһат киһилии көр,харай эрэ һыллыый тоойуум"-"ээ чэ ол мин хайдах эйигин сатаан көрүөхпүнүй, Сөдүөттээх эбэтэр улахан уолуҥ көрүөхтэрэ, мин эйигин сатаан көрбөппүн"- диэн батына олордо ээ уола. Дьэ кыһыы,абаккалаах да баҕайы,төрөөбүт ийэттэн батыныы олох сиэргэ баппат быһыы. Айыбын ньии.

Дьэ улахан да сор мун диэтэҕиҥ. Үс киһи кыммыт уолаттара ийэлэриттэн сииргэнэн аккаастанан киһи сиэрин кэһэн, олох суолуттан туораан кинилэр олохторо кэлин хайдах буолуой дьэ ити дьүһүннэриттэн.
Ньукулай кыра атаах уол төһө да аккаастаатар икки күн ийэтин таҥаһын уларытан,сууйан тараан, аһатан син сэргэхситтэ ээ Сүөкүлэни. Күнүс истиэнэ диэкки хайыһан сытан икки хараҕыттан ыппыраас дьэҥкир уу тахсан сыттыгын илиттэ. "Ээ оҕом Ньукулайым син чугас эбит ээ, барыма диэн көрдөһөн көрбүт киһи, оҕом барахсан баҕар тылбын истээрэй"- диэн эрэх турах санаалаах сытаахтыыр.
Күнүс кыра уол Ньукулай төрөөбүт сиригэр өр буолан баран кэлбит киһи табаарыстарын эҥин көрсө барбыта. Күнүскү аһын уола Сөдүөт киллэрэн олоппоско уураат төнүннэ. Оо абаккатын бу турар аһы кыайан ылан аһаабат дьэ сор да эбит. Өҥдөҥнүү сатаан баран Сүөкүлэ "тоойуум Сөдүөт ылыый аһатыый тоом, утаттым дии чайда аҕалыый "- диэбитин өрбөх быыс нөҥүө кинииттээх уолун саҥалара мөҕүттэн умайыктаннылар. Уолун саҥата "ооддьэ билээт ,бэйэҥ тоҕо аһаабаккын "- диэн баран дохсун баҕайытык таҥас быыһы арыйа баттаат сытар ийэтигэр тыастаахтык хааман кэлэн "бэйэҥ тоҕо аһаабаккын, үлэбэр барыам чэ аһаан ис "- дии дии луосканнан сойон хаалбыт торуойу баһан ийэтин айаҕар үҥүлүттэ. Сүөкүлэ муҥнаах аһаан абыранаары айаҕын аппытыгар соҕотох хаалбыт тииһэ эйэҥэлээн көһүннэ. Икки үс луоска лапсаны сиэт "чэ тоом бүттүм, тииспин таарыйан ыарытыннардыҥ дии тоом, чайбын иһэрт"- диэбитин Сөдүөт ийэтин төбөтүн өндөтөн "мэ чэ ис чайгын"- диэн чааскылаах чайын иһэрдэ сатаан били соҕотох тииһи таарыйан эмиэ ыарытыннаран Сүөкүлэ төбөтүн чааскыттан арааран киэр хайыста. Үөһэ тыынан ытаан санна ибирдээбитинэн барда. Уола Сөдүөт ийэтин көрөн олорболоон баран "аһаттахха аһаабаккын, чай диигин испэккин, сыт оччоҕо !"- ийэтин мөҕөөт быыс нөҥүө тилир кынна. Тыаһа үлэтигэр бараары таҥнан суугунаан баран көхсүн этитээт тахсар тыаһа иһилиннэ. Киниит хаалан иһитин хомуйан тыас уус буолла . Ону истэ сытан Сүөкүлэ муҥнаах киниитигэр "тоом Маайаа сылаас чайда иһэрдэн абыраа эрэ тоом"- диэбитин киниитэ Маайа быыһы өҥөйөн туран "уоллаттардааххын дии,иһэрдиэхтэрэ "- диэн холоруктуу силбиэтэннэ. Онтон эмиэ таһырдьа тахсар тыаһа иһиллээт дьиэ иһэ уу чуумпу буола түстэ. Дьэ уонна ыкса киэһэҕэ дылы Сүөкүлэ муҥнаах соҕотоҕун сыттаҕа ити. Харыһыттарара эрэ көмүскэтин уута, эрэнэрэ эрэ хараҕын уута буолан, айбыт аар айыылатыттан көрдөһөн түргэнник ылалларыгар көрдөһөн үҥэ сүктэ сытта. Онтон арыый кэҥээн ити уола Сөдүөт дьэ булан булан ылбыт дьахтара да баар диэн саныы сытан утуйан муннун тыаһа сыыгынаан иһилиннэ. Ээ Сүөкүлэ муҥнаах утуй утуй ,утуйдаххына эрэ бу олох эрэйиттэн сынньана түһүөҥ этэ. Сүөкүлэ төһөөтөҕүнэ арай уолаттарын кытта отоннуу сылдьаллар эбит. Сөдүөт илиитигэр дөлүһүөн хатыыта хатанан ытаабытын убайа Тиимэ "ийээ Сөдүөт илиитин өлөрдөө"- диэн хаһыытыыр. Кыра уолун Ньукулайын кыбынан тиийэн Сөдүөт илиититтэн хатыыларын ылҕаан дьэ уоскуйаннар бытыыккалаах чайдарын иһэллэр. Ол чайы уолаттара былдьаһа былдьаһа ийэлэригэр ордорбокко испиттэрин Сүөкүлэ "хайыы ийэҕитигэр ордорботугут дуу, утатан иэдэйэр эбиппин дии дьэ"- диэт силин быһа ыйыстаат уһуктан кэлбитэ дэлби бэлэһэ хатан , айаҕа кууран сытар эбит. Уу көрдөөрү "ким баар,уутаа"- диэхтээтэ да дьиэ иһигэр киниттэн атын тыынар тыыннаах суох буоллаҕа.
Сүөкүлэ муҥнаах тамаҕа хатан сытар түннүгүн чэҥиттэн тарбаҕынан тарбаан айаҕын илиттэн арыый хараҕа сырдаата. Ол сыттаҕына аан аһыллар тыаһа иһилиннэ да уола Ньукулай көтөн түстэ. Холуочуйан кэлэн ийэтин сытар хоһугар киирэн "ийээ"- диэт сыллаан барда, арыгы ыархан сыта айаҕыттан аҥкылыйда. Ону Ньукулайын илиитинэн анньа анньа "дьэ биллиҥ дуо ийэлээххин тоом"- диэт уолун төбөтүн ыга кууһан баран иккиэн ытаһан бардылар ээ аны. Онтон дьэ уоскуйаннар Ньукулай кыыс оҕолоохторун, ойоҕунаан иккиһин холбоспуттарын туһунан ийэтигэр дьэ кэпсээтэ.

Ээ ол кыра уол Ньукулай ойоҕо Лиисэ киниэхэ үчүгэй этэ,куруук "ийээ"- дии сылдьааччы. Уу ол сиэн кыыспын көрбүт киһии дии санаат уолугар. "Тоойуум оҕом эрэ эн хааллыҥ, убайдарыҥ миигиттэн аккаастаммыттара, көрдүҥ дии, харайбакка, аһаппакка бу курдук сытыараллар, онон тоом амарах санааҕын киллэрэн миигин ийэҕин ол сиэнээх кинииппэр илдьэ бар"- диэн көрдөһө сытта, хараҕын уута халыс кынан, көмүскэтин уута көҥү сүүрэн ийэ эрэйдээх төрөппүт оҕотуттан көрдөһөн ытаабыт соҥообут сирэйэ киһи көрө аһыныах, уйадыйыах көрүҥнэнэн сыттыгар дьөлө түһэн сытта.

Кыра уол Ньукулай доҕотторунуун кыратык аһаан кэлэн ийэтиниин отур ботур кэпсэтэ түһээт ийэтин таһыгар турар ороҥҥо сытта. Ийэтэ көрдөһөр саҥатын барытын истэн баран "чэ,ийээ мин утуйа түһүөм, киэһэ Сөдүөттээх кэллэхтэринэ кэпсэтиэхпит,сөп"- диэт улаҕаа хайыһан утуйардыы оҥостон сытынан кээстэ. Сүөкүлэ муҥнаах уола истэригэр истибэтигэр кыһаллыбакка саҥара сытта. "Ээ тоойуум дьэ манна хааллардыҥ да аҕыйах эрэ хонор туруктаахпын . Убайыҥ Сөдүөт миэхэ кыһаллыбат эгэ ити кэлии киниит кыһаллыа дуо,сиир абааһы курдук көрөр , хаһан өлөрбүн кэтэһэн иэдэйдэ ити хотун тоом, булгу илдьэ бараар, салаасканнан да сос"- диэн уолун диэкки хайыспыта улаҕа хайыһан сытар эбит ону "нокоо истэҕин дуу суох дуу, дьэ сордоох да дууһаларгыт доҕор, били улахан күтүр саатар кэлэ сылдьара баҕалаах, хайдах кынан ол киниитим Лиисэҕэ илдьиппин тиэрдиэх эрэйбиний, айыым таҥарам көмөлөс"- диэн баар дуу суох дуу таҥараттан көрдөһө сытта.
Лиисэ диэн кыра уол Ньукулай ойоҕо, уол иһэн аһаан арахсыбыттар эрдэ. Онтон иккистээн иллэһэннэр бииргэ олороллор. Саҥа хааман тоотоҥнуур эбэтин аатынан эмиэ Сүөкүлэ диэн күҥҥэ тэҥнээх киһилээхтэр. Лиисэ хотунугар наһаа бэрт көнө сыһыаннаах кур "ийээ"- диир этэ. Онон Сүөкүлэҕэ саамай күндү киниит кини этэ. Ааттаах көнө майгылаах,үлэһит бүгүрү дьахтар, астаҥньаҥа, туттара хаптара түргэнэ, сууйан сотон ырааһа таҥара табатын курдук барахсан . Ону ити уол иһэн аһаан ойоҕун Лиисэтин кырбаан эҥин сатаммакка арахсыбыттара. Оҕо кута таайан иккистээн ыал буолан олороллор эбит. Ньукулай билигин испэт ити дойдутугар кэлбиччэ атастарыныын доҕотторунуун көрсөн кыратык иһэн кэлэн ити сиэннээҕин уонна иккистээн холбоһон олороллорун кэпсээтэ ээ эгэ. Итинник ону маны саныы сытан Сүөкүлэ муҥнаах утуйан хаалаахтаата. Сөдүөттээх киниитэ кэлэннэр уот оттон ас астанар тыастарыттан уһугунна.
Киэһэ аһыы олорон Ньукулай убайыгар Сөдүөккэ "дьэ убаай бу ийэбитин сордоон ахан сылдьар эбиппит дии убаай, эн дууһаҥ да бөҕөтө бэрт эбит дии, дьэ мин сарсын дьиэлээтим, дьиэбэр тийэн ойохпунуун Лиисэлиин сүбэлэһэн көрүөм, Лиисэ сөбүлэстэҕинэ ийэбин бэйэм ылыам, онооҥҥо дылы убаай ийэҕин үчүгэйдик көр аһат, сууй тараа. Лиисэм сөбүлэһиэҕэ диэн бүк эрэнэн олоробун "- диэн уьайыгар тимир тамыр курдук быһыта саҥартаата. Били сытыы хотун да утары тугу да саҥарбата.
Сүөкүлэ муҥнаах ити кэпсэтиини истэ сытан саҥа таһаарбакка ытаан хараҕын уутунан суунна. Ньукулайа хоско киирэн дьэ ийэтин киһилии аһатан, сылаас үүттээх чай иһэрдэ олорон "ийээ миигин бырастыы кын, сарсын барыам онтон тиэхникэ булан Лиисэлиин кэлэн ылыахпыт сөп дуо,кытаат онооҥҥо дылы тулуй"- диэт ыран көхсө холбойбут ийэтин кууһан ылан сыллаан ылла.Оо,Сүөкүлэ бу үөрүү ама кырдьык диэбиттии үөрүөн дуу хомойуон дуу билбэккэ "хайа күнүүм кырдьык дуо һыччыый"- диэн уолун кэтэҕин имэрийэ сытта. Сүөкүлэ олоҕор күн тыгыах курлук буолбутун сибикилээбиттии хайдах эрэ сытар хоһо сырлаабыттыы, сэргэхсийбиттии көрүҥнэнэн үс сыл олох олорор туһугар биир да мүнүүтэ тохтообокко охсуспут сылаата оноото таайан Сүөкүлэ муҥнаах ис иһиттэн уйа хайа суох ытаан барда. Ньукулай уол соһуйан "хайа ийээ хайдах буоллуҥ,кэбиһиий бачча эриһэн бараҥҥын дуо, эбэһээт ылыахпыт ийээ"- диэн ийэтин уоскута сатаата. Бэл били убайдаах саҥаһа таҥас быыс нөҥүө олороннор Сүөкүлэлээх Ньукулай кэпсэтэллэрин истэн харахтара ууланна. Син кинилэргэ да ханна эрэ сүрэхтэрин түгэҕэр аһынар санаа кыыма баар эбит ээ. Ити кыым эрдэттэн саҕыллан дьол уотун күүдэпчилэппитэ буоллар дуу,төһөлөөх улуу дьол бу дьиэҕэ саҕыллыа этэй.
Сүөкүлэ бу киэһэ кыратык аһаан,сылаас үүттээх чай тото иһэн уонна оҕото Ньукулайа сыһыана уларыйан санаата көннүөрэн уларытыллыбыт ыраас таҥаска сытан үөрэн манньыйбытынан утуйан хаалла.
Ньукулай уол сарсыарда туран убайа ааҕы кытта ботур итир кэпсэтэ кэпсэтэ чэйдээт туран ийэтин хоһугар киирэн "чэ,ийээ тулуй,сотору кэлиэхпит"- диэт ийэтигэр нөрүйэн сүүһүттэн сыллаан ылаат төттөрү хайыһан тахсаары ааны былдьаста. Дьиэ иһэ эмиэ дьиппиэрэн ,нүһэр көрүҥүн тута оҕуста.

Бу Сүөкүлэ барахсан дьиҥэн өлөр хаалар улахан ыарыыта суох ээ. Ол ити гирииптээн сытынан кээспитин ити уола Сөдүөт ийэтин кыайан аһаппакка бырдын быһан кээспитэ оҕуотта үтүргэҥҥэ,абааһы көрүллэ сылдьан сылдьар муҥнаахха улахан охсуу буоллаҕа. Кур аччык,уу испэккэ сытан уонна ииктээбит саахтаабыт таҥаһын уларыппаккалар аһара быһа түһэрэн кыаммат буолан хаалаахтаабыта. Эрэйэ итинтэн саҕаламмыта. Үс уоллааҕар сыҥалана сатаан эрэй бөҕөнү көрөн сыппыта. Хата кыра уола ылыах буолан үөртэ. Дьэ ону кэтэһэн күнү чааһы аахпытынан бараахтаата.
Биэс хонон баран арай Сөдүөттээх киниит суохтарыгар тиэргэҥҥэ массыына кэлэн тохтуур тыаһа иһилиннэ уонна дьон саҥаран ньамалаһар тыастара уустара иһилиннэ. Өтөр буолаах дьиэ аана аһыллан чэпчэки атах тыаһа иһиллэн хоско чугаһаата Сүөкүлэ ону барытын ааҕа истэ сытан "кимҥиниий Лиисэҕин дуо тоойуум"- диэбитигэр биирдэ киниитэ Лиисэ мичээрдээбитинэн киирэн "хайа ийээ, бу хоһуҥ тоҕо хараҥатай, салгына куһаҕанай"- диэт сытар эмээхсини аргыый иэдэһиттэн сыллаан баран "ийээ,биһиги эйигин илдьэ кэллибит, Ньукулай киириэ сотору, сиэҥҥин ыалга хаалларбыппыт, биһиэхэ олоруоҥ аны сөп дуо Сүөкүлээ"- диэтэ. Сып сап чайдаан,аһаан бараннар ийэлэрин малын салын дуомун хомунан Сүөкүлэни аналлаах наһыылканнан таһааран массыынаҕа уктулар. Уола Сөдүөт тахсан аатыгар да буоллар ийэтигэр тийбитин ийэтэ "чэ,тоом миигиттэн дьэ босхолоннуҥ дии, тоҕо умса тутуннуҥ, күргүй көбүө буоларыҥ тохтоон дуо, чэ үчүгэйдик олоруҥ, оҕолонуҥ эҥин, ийэлээхпин диэн биирдэ эбит тиийэ сылдьаҕын дуу суох дуу, били убайыҥ курдук буолума"- диэт массыына аанын саптарда. Массыына көлө ходьох кынаат айан суолун устун куугуну турда. Сүөкүлэ муҥнаах киниитин Лиисэ сылаас илиитигэр киирэн саҥа сиргэ,саҥа дьиэҕэ, сиэнигэр Сүөкүччэҕэ айаннаан иһэр. Ооуу бу дьолу, бу үөрүүнү көрөҕүөт көрбөккүөт. Бу Сүөкүлэ барахсан мантан ордук үрдүк үөрүүнү өссө билэ илик.
Сыл буолан баран Ньукулайдаах Лиисэ олорор дьиэлэригэр тиэргэнтэн иһиттэххэ Сүөкүлэ саҥата "хайаа бу ким кэллээ"- диэбитинэн икки саастаах Сүөкүччэни көтөхпүтүнэн утары тахсан "хайыы,эн кэллиҥ дуо,ылыый дьиэҕэ киир, биһиги Сүөкүлэлэр бээбит эрэ олоробут"- диэт сиэнин сиргэ түһэрэн салабаардаах уутун сылыппытынан барда. Ол сылдьан айаҕа хам буолбакка кэпсии сырытта."Оҕом Ньукулай үлэтигээр, Лиисэм котоку от мунньа барбыта, сотору кэлэр ини, ыархан ээ барыма диири истибэт, оҕом Лиисэ баар буолан көрөн харайан бу атахпар турдум ээ. Итигэннэ айаҕын атан протез тииһин көрдөрөөт "били оҕом турута кэйэн ыарытыннарар тииһин ылларан абыранным"- диэт урукку олоҕун санаан саҥата суох сири одуулаан түра түһэн баран "орто уол Сөдүөт кэлэн барбыта,биир атах эт аҕалбыта, улахан уол һоок отой биллибэт, дьэ үчүгэй тоҥ сүрэхтээх киһи, ийэтигэр тапталын сүтэрээхтээбит быһыылаах. Санаабар кэтэһэбин ээ"- диэн үөрэн мыттайбыт сирэйин көрөн киһи үөрэр.
Ээ,дьэ Сүөкүлэ барахсан өссө да уоллаах киниитиҥ далбарыгар бигэнэн, сиэннэриҥ минньигэс мичээрдэринэн угуттанан дьоллоохтук сырыт.

Бүттэ.

Баһылай
Хорула.

ОҔОЛООХ ДЬАХТАР
Бу түбэлтэ Үөһээ Бүлүү Өргүөт нэһилиэгэр 1987 сыл күһүнүгэр буолбута.
Илин Ырайтан сылгыларбын хомуйан Муодаҥҥа илдьэн иһэн хойутааммын, Одундаҕа хонордуу сананным. Сылгыларбын күөлгэ киллэртээн, бэйэм өтөххө таҕыстым. Ампаар уонна дьиэ икки ардыгар турар баҕанаҕа аппын аҕалан баайаары гыммытым, атым туох иһин баҕанаҕа чугаһаабакка тиэрэ түһэр, таныытын ырҕатар, туохтан эрэ сиргэнэр курдук. Ону ол диэбэккэ “Бу сүөһү хайдах буолла, иирээри гынна дуу?” – дии-дии күүспүнэн аҕалан баайдым. Дьиэҕэ киирэн уот оттон, өйүөбүн хостоон ириэрэ ууран, бэйэм күөлгэ муус көйө киирдим. Котелокпар толору муус ылан тахсан иһэн аппын көрбүтүм, баайбыт баҕанабын тула холоруктуу сылдьар. “Бу сылгы туох буоллаҕай?” – дии саныы-саныы дьиэҕэ киирдим.
Котелокпун оһохпор ууран оргуйарын кэтэһэ таарыйа кинигэ таһааран ааҕа олордохпуна, хайдах эрэ сиик сыта кэлэргэ дылы гынна уонна чүмэчим уота салгын охсорун курдук дьирибинээтэ. Мин ону болҕомтобор уурбатым уонна устунан сылааска таттаран нухарыйар курдук буоллум. Арай ол олорон көрдөхпүнэ, аан аһылынна уонна уот кыһыл ырбаахылаах, үстээх-түөртээх оҕо батыһыннарыылаах дьахтар киирдэ уонна остуолум утары хааман кэлэн: “Тукаам, киһи тыынын-быарын ыгыма, дьиэм үрдүттэн аккын ылан атын сиргэ баай”, – диэтэ. Оҕо ийэтин кэннигэр ырабаахытын тэллэҕиттэн тутуһан туран миигин хап-хара харахтарынан тобулу одуулаата.
Онтон хайдах эрэ, эмискэ уһуктан кэллим. Ити көрбүппэр улаханнык суолта биэрбэтим, түһээн ыллым дуу дии санаатым. Ол гынан баран кырдьык туох эрэ ньиксик сыт баар этэ. Ону оһоҕум оттуллан сиик сыта кэлэрэ буолуо дии санаатым. Оһохпор тии­йэн мас эптим, кэнсиэрбэлэри, килиэппин эргитэлээн биэрдим уонна остуолбар төттөрү кэлэн кинигэбин ылан ааҕан бардым. Ол олорон хайдах эрэ сэниэтэ суох, туох эрэ баттыыр курдук буол­лум. (Утуйарын утуйбатаҕым). Ол олордохпуна, ааным эмискэ нэлэччи аһыллан били дьахтарым оҕотун батыһыннарбытынан киирэн кэллэ. Миигин көрдө көрбүтүнэн супту хааман кэлэн: “Киһи тылын тоҕо истибэккин, уҥуоҕум үрдүттэн аккын ыл!” – диэт, тахсан бардылар. Сирэйэ-хараҕа кыыһырбыт көрүҥнээҕэ.
Өйдөөн кэлбитим – ааны супту көрөн олорор эбиппин. Онтон дьэ куттанным, этим сааһа аһылынна, куттана-куттана таһыр­дьа аппар таҕыстым. Аппын көрбүтүм быатын чиккэччи тардан, сап-салыбырас буола турар эбит. Аппын сүөрэн күрүөҕэ илдьэн баайдым, уонна бэйэм дьиэҕэ киирэн хомунан бардым. Малбын-салбын барытын хомунан, уоппун умуруоран, сылгыларбын хомуйан түүннэри айаҥҥа турдум. Түүн үөһүн ааһыыта Даркыга кэллим. Онно Маппый диэн кырдьаҕас оҕонньорго киирэн хоннум. Сарсыарда чэйдии олорон бөлүүҥҥү түбэлтэбин оҕонньорго кэпсээбиппэр, онно сэрии саҕана хоргуйан өлбүт оҕолоох дьахтары таһааран дьиэтин айаҕар көмпүттэрэ, ол маһыгар аккын баайбыккын диэбитэ.
1995 сыллаах “Эдэр саас” хаһыаттан

Абитура, абитура…

Леонид Илларьевич, быйыл үөрэххэ киириигэ төһө куонкурустааҕын билээри, үнүбэрсиэт Кылаабынай куорпуһугар таарыйбыта. Сиэнэ Сибиэтэ саха тылыгар туттарсыахтаах, онон кырдьаҕаһыҥ, түөрт уон биэс сыллааҕыта бу үөрэххэ киирээри бэйэтэ абитуриеннаабыт киһи, сирэй эппиэттээх курдук сананар. Аллараа этээстэн саҕалаан киһи эрэ толору: ийэлэрин, эбэлэрин батыһа сылдьар оҕолор, ол быыһыгар бэйэтинэн да сылдьааччы баар аҕай.
 
 
 
  Леонид Илларьевич, оччолорго Лүөҥкэ Баһылайап, онус кылааска үөрэнэн бодуланар эрдэҕинэ, биирдэ кылаастарын салайааччыта үнүбэрсиэт бастакы кууруһугар үөрэнэр Натааһа Нуобукабаны аҕалан көрүһүннэрбитэ. Дьэ, онно аан бастаан ити “абитура” диэн муокас тылы атыҥырыы истибитэ.
   Натааһа, Лүөҥкэттэн икки хас сыл аҕа кыыс, оскуолаҕа наар “туйгун” сыанаҕа үөрэм­митэ, онтун ааһан дурусууна сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ этэ. Үнүбэрсиэккэ киирэн өссө оттомноммут, адьас дьиҥнээх учуутал курдук туттара-хаптара. Кылаастарын салайааччыта “үөрэнээччилэрим Натааһа курдук үрдүк үөрэххэ туттарсыахтара” диэн, идэҕэ туһаайыылаах тэрээһинэ быһыылааҕа. Ол эрээри Лүөҥкэ, матымаатыка өттүгэр букатын ньуул буолан, үрдүк үөрэх диэннэригэр төрүт да санаммат этэ. Кини санаатыгар, сопхуоска оробуочайдаан даҕаны айаҕы хайдах баҕарар булунуохха сөп курдуга. Холобур, сайын ыанньыксыты солбуйан үлэлээбит бииргэ үөрэнэр кыргыттара үстүү-түөртүү мөһөөх хамнастаммыттарын кэпсиир этилэр. Онуоха холоотоххо, Лүөҥкэ дьонун кытта моой отчут буолан, сопхуостан устар сайыны быһа 30 солкуобай аахсыбыт буолан тахсара.
   Төрөппүттэригэр харчы буолбакка, кылаабынайа, сопхуос оттуур сири сыһыарара эрэ наада эбит этэ. Дьэ, дьон хараҕа хатаммат гына хас эмэ сиргэ (ойуурга, талах быыһыгар) кистэлэҥ күрүөлээхтэрэ, отторун онно таһааран чөкөтөллөрө. Инньэ эрэ гынан икки ынахтарын кыстыгы туоратар кыахтаналлара.
   Сопхуос моой отчуттары төһө да ити курдук баттаатар, бэйэтин үлэһиттэригэр бол­ҕом­тото улахан этэ. Бастыҥ производственниктары өрө туталлара, көбүччү бириэмийэ диэн, араас куоракка, сонотуоруйга, куруорка путевка диэн толору буолара. Онон, омос санаатахха, үөрэх да наадата суох курдуга. Холобур ыанньыксыттар үрдүк үөрэхтээх учууталтан, быраастан икки бүк элбэх хамнастаахтара.
   Леонид Илларьевич, чэ, син булкуллан-тэккиллэн ыллар даҕаны, билигин үрдүк үөрэх­тээх, педагогическай үлэ бэтэрээнэ диэн аатыран, киһи сиэринэн бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Абитуриент сиэнигэр сүбэ-ама буола сатыыр да, хайа-хайалара биир санааҕа кэлбэттэр. Сөбүлээбэтэ диэн, орто оскуолаҕа үөрэх бырагыраамата, учуобунньук – туспа, оттон үрдүк үөрэххэ туттарсар ирдэбил букатын атын буолар эбит. Оччотугар оскуолаҕа оҕо хас эмэ сылы быһа үөрэппитэ туохха да наадата суох курдук буолан тахсар. Хата, СКЭ (ЕГЭ) баар буолан абырыыр: саха салаатыгар туттарсарга нуучча тылыгар уонна уопсастыба үөрэҕэр баалыҥ үрдүк буоллаҕына, үөрэххэ киирбитинэн ааҕыныаххын сөп. Саха тылыгар преподавателлэр тургутук ыыталлар, онон эрэпэтиитэр көмөтө быһаарар оруоллаах эбит. Ол аата, төрөөбүт тылга оскуолаҕа мөлтөхтүк үөрэммит да буоллаххына, саха салаатыгар устудьуон буолар толору кыахтааххын.
   Урут букатын атын этэ...
* * *
   Лүөҥкэ оскуоланы бэрт эрэйинэн (аалгабыра атахтаан сордуура) бүтэрэн баран, сопхуоска үлэлээн, икки сыл аармыйалаан, өссө куоракка милииссийэлээбитэ үһүс сылыгар сылдьан, дьэ, абитуриент буолбута. Ол эмиэ биир туспа устуоруйалаах этэ. Туох барыта быалаах-туһахтаах дииллэрэ кырдьык эбит быһыылаах.
   Биирдэ Лүөҥкэ түүн икки чааска диэри ботурууллаан баран, өрүс пуордун уопсай дьиэтигэр утуйа сыттаҕына, табаарыһа Оруома кэлэн уһугуннарбыта. Бириэмэ ырааппыт – күнүс 12 чаас буолан эрэр эбит.
   – Дьэ, Лүөҥкэ, бүгүн – субуота. Киэһэ алта чааска Мирияна төрөөбүт күнүгэр ыҥы­ры­лын­ныбыт, онон тура оҕус, бадаарак эҥин ылыахпыт, – диэн Оруома Лүөҥкэни суорҕаныттан тардыалаан барбыта.
   – Мирияна даа? Ол туох буолан биһиги курдук боторооскулары ыҥырдаҕай, хабалыара баһаам буолуохтаах этэ дии. Ээ, бэйэҥ бар, мин барар санаам суох, – диэн Лүөҥкэ булгунан кэбиспитэ.
   –  Дьэ, нокой, кыыһыҥ тупсубут аҕай.

Бирээмэ, атах да атах, түөс да түөс, самыы да самыы! Куоракка кэлбитэ ырааппыт эбит. Маҥнай кэтэхтэн үөрэҕэр эксээмэннэрин туттаран баран, үргүлдьү уоппускатын ылбыт үһү. Дьүөгэтигэр олорор эбит. Ол дьүөгэтэ эмиэ кырасыабайа сүрдээх. Мирияна бүгүн 26 сааһын туолар. “Биир эмэ табаарыскын илдьэ кэл” диэтэ. Онон, нокой, ол-бу буолума, барыахпыт да сабаас! Сатаннаҕына, дьүөгэтин кытта мин эрийсиэм, оттон эн Мирияналыын туох эмэ буолан көрүөҥ этэ. Чахчы, чугаһатыаҕа, ноо, ону баҕас бэркэ билэбин, – Оруома араҕар санаата суоҕа.
   Ыаллыы нэһилиэккэ олорор Мириянаны Лүөҥкэ билэн бөҕө. Ама, ким билбэтэх үһү ол ырыаһыт, үҥкүүһүт, дьылыгырас атахтаах кыыһы?! Кырдьыга баара, үс сыл аҕа буолан, Мирияна ол саҕана онус кылааска үөрэнэр Лүөҥкэҕэ эрэ наадыйбат этэ. Аармыйаттан кэлбит уолаттары эбэтэр үөрэхтэрин саҥардыы бүтэрбит эдэр учууталлары кытта эрийсэрэ. Киэҥ сырыылаах барахсан буоларын киһи барыта да билэрэ. Онно “уос-тиис саласпыт” дьон быыһыгар арай Лүөҥкэ эрэ суох ини. Бэл, Эмис Ээдьик диэн суоппар хоонньоспутум диэн кэпсиир үһү да, тойооску сымыйата буолуо.
   Мирияна кэлин эргэ тахсыбыт, икки дуу, хас дуу оҕоломмут, онтон эриттэн арахсыбыт диэн сурах баара. Кулуупка үлэлиир буолан, наар гостуруол, айан дьарыктаах быһыылааҕа. Кырдьыга, Лүөҥкэ Мириянаны көрбөтөҕө ырааппыт да эбит.
   Оруома хаһан да онно суоҕу эрдээччитэ суох, онон, баҕар, сирэйиҥ-хараҕыҥ олоруута ситэтэ суох диэн сириэхтэрэ да буоллар, атаһын кытта барыстаҕына сатаныыһы. Элбэх кыыстан аккаастаппыт уопуттаах буолан, Лүөҥкэ ити чааһыгар, этэргэ дылы, тириитэ халыҥаан сылдьар этэ.
 
* * *
   Оруома омуннаабатах этэ: Мирияна Лүөҥкэни адьас тэҥнээҕин курдук үөрэ-көтө көрсүбүтэ. Ол аҥаардас этикиэт эрэ буолбакка, чахчы, туох эрэ кистэлэҥнээх тургутан көрүүгэ эр киһиэхэ ис-иһиттэн наадыйыы, тугу эрэ эрэйии сибиэнэ биллэрэ. Лүөҥкэ маҥнай утаа бэйэтиттэн үс сыл аҕа, икки оҕолоох, хайа эрэ оройуон киһитин ойоҕо буола сылдьыбыт дьахтартан симиттиэх, толлуох курдук буолан иһэн бастакы-иккис туост кэнниттэн онто сиик курдук симэлийбитэ. өссө Мириянаны 26 сааһын туолбутунан тылын ууһа тиийэринэн эҕэрдэлээн баран, өрүкүнэйбитин омунугар ыллааччы буолбута. Онуоха биирдэрэ кытта ылласпыта уонна “үчүгэй да куоластаах эбиккин” диэн хайҕаан, Лүөҥкэни, онто да суох саха тэҥэ суох сананан эрэр ыччаты, өйүттэн таһааран кэбиспитэ. Баҕар, үгэҕэ хоһуйуллар, хайҕал диэни хаһан да билбэтэх хара тураахха маарыннаан ылбыта да буолуо эрээри, биирдэ өйдөммүтэ – сөрүүн күүлэ хоһугар Мирияналыын сытара. Тамаҕа куура хаппыт, эбиитин төбөтө ыалдьара. Онуоха Мирияна сырдык соруочукатын сыттык анныгар суулуу аспытын хостоон ылан, аа-дьуо кэтэн, наараттан туран дьиэ иһигэр киирбитэ уонна ыстакааннаах уу аҕалбыта. Лүөҥкэ ол тымныы ууну иһэн киллиргэтэн, хараҕа сырдаан, көхсө кэҥээн олордоҕуна, Мирияна аттыгар туран, соруочукатын устан, муннукка элитээт, уолу наараҕа тиэрэ анньан кэбиспитэ...
   Эр киһини суохтаабыта ырааппыт дьахтар кэрээниттэн тахсан, өйүгэр туох киирэрин барытын оҥорор быһыы­лаа­ҕа. Лүөҥкэ аармыйаҕа сырыт­таҕына, нуучча уолаттара кырдьык икки сымыйа икки ардынан омуннура-омуннура кэпсиир түгэннэрэ кытта көс­төн ааһарга дылыта. Дьахтар имэҥэ-дьалыҥа киирбитэ ол курдук күүстээҕэ, тартарыы­лаа­ҕа, инчэҕэй эттээх киһи хайдах да тулуйбат үлүгэрэ этэ. Онтон, арыый уохтара хараан, куустуһан сыттахтарына Мирияна:
   – Уой, эйиэхэ уу аҕала дьиэ­ҕэ киирбитим, табаары­һыҥ Оруома Розалины адьас “кэһэ­тэн ыраатыннарбыт” этэ. Омуна суох эттэххэ, дьүөгэм эрэйдээх иҥиир ситиитин тартара сытар курдуга. Ол ухханыгар мин киирбиппин да билбэтилэр. Сүрдээх дии, оттон эн утуйаҕын да утуйаҕын... – диэн сибигинэйбитэ.
   Лүөҥкэ, итини истээт, сирэйэ итийбэхтииргэ дылы гыммыта. “Ол аата миигин астымматах, Оруомаҕа ымсыырбыт!” диэн санаа охсуллубута. “Ол иһин даҕаны харсыттан тахсан ити курдук буолар эбит, дьэ, оччоҕо” дии санаат, сонно анныгар хам баттаабыта уонна төһө кыаҕа баарынан түһүнэн кэбиспитэ...
* * *
   Лүөҥкэ хараҕын аспыта – Мирияна аттыгар олорон кинини көрөн-истэн ырааппыт бадахтаах. Суорҕана хайа үөдэҥҥэ түспүтэ буолла – көстүбэт.

Бэйэтэ ийэттэн төрөөбүтүнэн, өһүөнү туһаайан аҕай сытар эбит. Арааһа, имэҥ-дьалыҥ кэнниттэн тэбэн көрбөккө утуйа сыттаҕына, эдэр дьахтар нарын тарбаҕа араас сиринэн барытынан “күүлэйдээн” маннык чиргэл туруктаннаҕа. Туора киһи хараҕар хаһан да бу курдук “быыстапка” буола илигэ, онон кыбыстыах санаата кэлэн, тугунан эрэ хаххаламмыт киһи диэн, умса эргийээри гыммытыгар Мирияна, “аны кэлэ эмиэ тугун” диэн сибигинэйээт, икки такымыттан хам кууһан ылбыта... “Сарсыардааҥҥы көтүү” саҕаламмыта...
   Балачча өр сытан баран, Мирияна Лүөҥкэни моонньуттан кууһа сытан ууруу-ууруу:
   – Бэҕэһээ киэһэ тылыҥ ууһа-урана оһуобай этэ дии. Хата, саха тылыгар туттарсыбаккын дуо, кэтэхтэн үөрэххэ абитуриент олус аҕыйах үһү, – диэбитэ.
   – Ээ, мин диэхтээн. Оскуоланы бүтэрбитим ырааттаҕа дии уонна саха тылыгар “токур үс” сыанаҕа үөрэнээхтээбитим.
   – Бэйэҕин сэнээн бүт. Мин кэтэхтэн иккис кууруһу бүтэрдим да, кырдьыга баара, эйигиннээҕэр билбэтим элбэҕэ чахчы. Сорох-сорохтор бэйэбинээҕэр да билбэттэр быһыылаах. Чахчы, оннук ээ. Онон, хата, бэнидиэнньиккэ докумуоҥҥун хомуна охсон, хамыыһыйаҕа туттар. Мин кыаҕым тиийэринэн көмөлөһүөм буоллаҕа дии. Ама, маннык минньигэс уолу кууһа сытан хайдах көмөлөспөт буолуомуй! Билигин да бириэмэ баар. Кыһын сиэссийэҕэ кэллэхпинэ, иккиэн бу курдук көрсүһэр буолуохпут. Тыый, бэлиэр ахтан бардым дии...
   ... Лүөҥкэ ити курдук соһуччу баҕайытык абитуриент буолан хаалбыта. “Кырамаатыкаҕа олус мөлтөхпүн, билбэтим элбэх” дии-дии, ыкса киэһэ Мириянаҕа кэлэн, хонон хаалар үгэстэммитэ.
 
 БУТУКАЙ

«Оҕолоор, кэлииҥ-кэлиҥ»

Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан биирдэ сааһыары сайын Ирка диэн дьүөгэбин кытта ынахтара сүппүтүн көрдүү Дьарҕаалаах диэн сиргэ бардыбыт. Онно баран истэххэ, Ырыа Тоҕойо диэн сир баар. Арай ол сыһыыны туораан истэхпитинэ муннубутугар туох эрэ сытыйбыт ыарахан сыта саба биэрдэ. Мэктиэтигэр, сүрэхпит өлөхсүйдэ, аҕынньыбыт төлүннэ. Биһиги сыһыыбытын ол амырыын сыттан муннубутун-айахпытын саба туттан, хаамар-сүүрэр былаастаах нэһиилэ туораатыбыт.
Дьарҕаалаахпытыгар тиийэн, билигин өйдүүрбүнэн, наһаа уһаабатахпыт. Таах, аатыгар эрэ онон-манан көрүтэлээн баран: “Ынахпыт көстүбэт эбит”, — диэн баран төнүннүбүт.
Төннөрбүтүгэр Ырыа Тоҕойун хайдах да сатаан тумнубаппыт. Били сирбитигэр чугаһаан баран, эрдэттэн оҥостон, муннубутугар былааппытын саба туттубуппут да, арай туох да сыт-сымар кэлбэт. Биһиэхэ ол эгэ эрэ буоллаҕа дии. Арай сыһыыны туораан иһэн куула диэки көрбүтүм, киһи күлүгэр майгынныыр, көҕөрүмтүйэн көстөр туох эрэ барыаран турар эбит. Кыҥастаһа сатаан баран, хараҕым мөлтөҕүттэн тугу да быһаарбакка улахаҥҥа уурбатым. Онтон балачча барбахтаһа түһэн баран кыыһым эттэ: “Доҕоор, иһит эрэ, – диир. – Наһаа истигэммин диэн киһиргээччигин дии. Дьахтар хаһыытыыр”, — диэн миигин куттаата. Мин төһө да эт кулгаахпынан ол хаһыыны истибэтэрбин, этим салаһыар диэри куттанным. Ол кэмҥэ кыыһым иннин диэки ыстанан кэбистэ, мин кэнниттэн түһүннүм. Дьиэбитигэр хайдах тиийбиппит буолла, өйдөөбөппүн. Бу барыта күрүлүүр күнүс буолбута.

Киэһэ ону Ирка ийэтигэр кэпсээбиппит. Онно кини: “Биһиги сопхуоска үлэлии сырыттахпытына, Ырыа Тоҕойугар хантан эрэ пиэрмэ дьиэтин көһөрөн аҕалан туппуттара. Ол дьиэ оччоттон куһаҕан салгыннаах аатырар. Баҕар, кырдьык, баардааҕын да биллэрбитэ буолуо”, — диэн кэпсээбитэ. Оттон биһиги ол туһунан эрдэ тугу даҕаны истибэтэхпит, истибит да буоллахпытына аахайбатах эбиппит.
Кэлэн, уоскуйан баран, Ирка кэпсээбитинэн, били, кини көрбүт дьахтара дуу, эмээхсинэ дуу: “Оҕолоор, кэлииҥ-кэлиҥ!” – диэн ыҥырар үһү. Ити курдук, киһи олоҕор арааска да түбэһэр ээ.

ҮӨРҮҮ ДУУ, ИМЭҤ ДУУ?

— Хайа Нокоо хайа муҥун сэпкин туора баана сылдьыаххыный, дьэ быс да сыа бас да арыы кыыс оҕото кэлбит, бэкээринэҕэ килиэпкэ кылбайан турар, дьэ кытаат хайдах этигиний, уол оҕото тиэрэ көтөн кэбис да бүттэ,эйиэнэ--
Идэтинэн килиэп ыла баран истэхпинэ Хабыас оҕонньор идэтинэн хаадьыылаан ааста...
Бүгүн от үлэтэ бүтэн аҕыйах хонукка бултуу бараары килиэп ыла баран иһэбин, Ити оҕонньор эппитинии ойох ылыахпын баҕарбыт иһин ким кэлиэй, үөлээннээхтрим бары ыал буоллулар. Арай мин соҕотох сүөдэҥнии сылдьабын. Кыргыттар да көрбөттөр, кинилэргэ уһун уҥуохтаах сытыы хотуу уол наада быһыылаах. Миэхэ ыт сиир уҥуоҕа баҕалаах, биитин ыксаатым да кэлэҕэйим бэргиир, биир тылынан эттэххэ накаас.Бэкээринэҕэ тиийбитим кырдьык мотоҕоно курдук кыыс килиэп атыылыы турар эбит. Көрөн турдахха күлэн үөрэн мичээрдээн сүрдээх кыыс быһыылаах. Мин килиэппин ылан тахсан истэхпинэ, өлүү болдьохтоох, өс тоҕоостоох диэбиттии үс холуочук уолаттар тэйиэккэлээн киирдилэр, миигин туора хаһыйан аастылар. Дьэ сүрдээх уолаттар, таҥас сап мааныта , көрүү истии абааһы уолаттара, киэһээ аһыырдаах киһи кыттыспат дьоно быһыылаахтар, киирээт да килиэп ылаары турар дьону күрдьэн аастылар, оҕонньор эмээхсин бааллара айдаан бөҕө буола түстүлэр, ону саба ыһыытаан маатыралаан кэбистилэр. Барадабыас кыыс саҥараары гыммытын биир бэдик прилавок нөҥүө баттаҕар түстэ, кыыс сарылыы түстэ. Мин олох тулуйбатым, икки хараҕым үүрэ бүөлэниэр дылы кыыһырдым, кыыһы баттахтаабыт уолу сыҥаахха куоттардым, ким өс киирбэх баҕа курдук тарас гына түстэ, киһилэрэ сууллбутун көрөөт икки киһитэ мин үрдүбэр түстүлэр да эр биир быһыта сынньан түһэрдим, эбиитин тоҕо эбитэ буолла саппыкылаах атахпынан быһыта тэбиэлээн биэрдим, арай ким эрэ сахсыйбытыгар дьэ өйдөнөн тохтоотум, барадабыас кыыс эбит. Кыбыстан өлө сыстым, ким эрэ биллэрбит быһыылаах,, бөхтөр,, сырсан киирэн миигин тараччы тутан илиибэр браслет кэтэрдэн умсарыта кэйиэлээн массыынаҕа уган, илдьэн хатаан,, хап,, гыннаран кэбистилэр. Имик симик хаамыраҕа киирбитим лыык курдук киһи бөҕөтө, өр буолбата миигин ыҥыран таһаардылар, тахсыбытым били кыыс кэлэн турар эбит, миигин ханна да барбаккын диэн баппыыска баттатан баран бар диэтилэр... Тахсыбытым кыыһым кэтэһэн турар эбит.
Мин хайдах эрэ мух-мах бардым, кыбыстан сири буору кымаахтыы истим, Хата кыыһым саҥалаах баҕайы эбит. Аата Айталина ( Айта) кылгатан. Миэхэ моһуок бөҕө киирдэ, долгуйан-кыбыстан кэлэҕэйим бэргээн олох мах бэрдэрдим, ону маны ыйыттаҕына ыҥыргыыбын эрэ уонна баспын булкуйан ылабын. Кыыһым күлүү бөҕөтө миигин дьээбэлэнэр дии санаата быһыылаах, онтон тохтоон сырайбын көрөн баран дьэ тохтоото. Аҥардастыы кэпсии кэпсии хаамтыбыт. Мин тугу саҥарыахпыный, ыҥыргыыбын эрэ.
Ол курдук дьиэтигэр атааран баран дьиэбэр тиийдим, Ийэм барахсан ыксаабыт аҕай, аҕам тугу да саҥарбат.
Аны хонтуораттан илдьит кэллэ, ыҥырыы. Хайыамый саллаҥнаан тиийдим, Салайааччыларым бары бааллар, били үс уол эмиэ уонна биир сааһырбыт киһи баар...
Үгүс элбэх кэпсэтии суох, маастардара эбит СПТУлар, уолаттар мөҕүллүбүттэр быһыылаах, хайа да өттүттэн үҥсүү суох буолан эйэлээхтик араҕыстыбыт. Уолаттар итирик туруктаах буолан миэхэ чоппууска киһиэхэ хотторбуттар быһыылаах, өйдөөхтөрүгэр дьэ чиккэҥнэһэн мин курдук киһи санаммат дьоно быһыылаах.

Куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы ити күнтэн килиэп ыла бардахпына Айта күлэ үөрэ быыс буллаҕына кэпсэтэр буолла, Хабыас оҕонньор түбэстэҕинэ хаадьылаан сордуур, кыыһым хата күлэр , мин кыбыстан саҥата суох хаалабын.Ол курдук бириэмэ бардар баран истэ, Айта уопсайга олорор, соҕотох тулаайах үһү детдомҥа улааппыт. Дьонун үчүгэйдик өйдөөбөт, кини кыратыгар оһолго суох буолбуттар үһү. Дэриэбинэ уолаттара билсэ сатыыллар быһыылаах да кими да чугаһаппат, санаабар миигин кытта күлэ үөрэ кэпсэтэр, арай биирдэ этиҥ эппитинии биир сурах санаабын аймаата. Бөһүөлэккэ ,,Атыыр Бүөккэ,, диэн ааттыыр хаста да ойохтоно сылдьыбыт ,ускул тэскил сылдьар урдус баара биир да дьууппалааҕы сүгүн аһарбат ааттаах атыыр. Ол киһи,, Айтаҕа хоннум,, диэн киһиргээн кэпсээбитэ бөһүөлэккэ туолбут. Мин ол сураҕы истээт бэкээринэҕэ үктэммэт буоллум, өссө көрдөһөммүн ыраах тыаҕа бултуу баран хааллым. Ол курдук кыһын устата дэриэбинэҕэ үктэммэтим, Саҥа дьылы дьиэбэр ылаат төттөрү тыабар түспүтүм, Айтаны умнар санааланным, кулун тутарга дьэ булт болдьоҕо бүтэн түүлээхпин киирэн туттардым. Ол сылдьан аны арыгы маҕаһыынын таһыгар Быһаҕас Баасканы көрүстүм, биир үөлээннээҕим, ыал оҕо уруу бөҕөтө. Куруук,, Быһаҕас,, диэн тыллааҕын иһин аат иҥмит.
Миигин көрсөөт үөрэн ыһыытыы түстэ...
— Хайоо Нокоо туох эмэ ,, быһаҕас,, баар дуо--
— Суох ээ--
Илиибин нэлэс гыннардым,
— Хата дьэ күндүлээ эрэ көрсүбүччэ---
— Ээ суох ыксаан иһэбин--
Ааһа тураары гыммыппар...
— Тохтоо эрэ доо , Ити Айтаны кытта үчүгэйдиилэр диэн үөрэ санаабытым, тоҕо тэйсэн хааллыгыт?—
— Ээ Атыыр Бүөккэ ойох ылан эрэр диэн сурахтааҕа дии--
— Ээ бу киһи түҥкэтэҕин Атыыр Бүөккэни билбэт киһиэхэ дылы, сымыйалаан киһиргиир, үнүр мин балтыбыттан эйигин туох буолла диэн ыйыппыт этэ Айтаҥ, ону балтым оннук сурах баар диэбитигэр ытаабыт үһү ээ--
Мин олох сүнньүгэ сааллыбыт курдук дөйөн хааллым, абардым аҕай , маҕаһыыҥҥа ойон киирэн үс буокка уонна сокуускаҕа сакалаат ыллым,
,, Быһаҕас,, адьас үөрэн айаҕа ыпсыбат буолла...
— Хайа Нокоо бу баайбытын ханна баран ,, лас,,гыннарабыт--
Киһим элээр--мэлээр көрүтэлиир, мин толкуйдуу түһэн баран
— Билбэтим ээ--
Кэтэхпин тарбанабын да туох да туһа суох, сайын эбитэ буоллар бу хаарга ханна барабыт.
— Ээ миэхэ харааспар барыахха, Хата таарыйа УАЗикпын уотун көрүөхпүт--
Быһаҕас харааһыгар сүр түргэнник ыксал бөҕөннөн бөтөрөҥнөһөн тиийдибит, Харааска киирэн истэхпитинэ Быһаҕас балта көрсөн
— Бу ханна бардыгыт?-
— Онно эйиэхэ тугуй?—
Быһаҕас балтыгар өс--саҕа буолла. Хата биир дьааһыгы умса ууран остуол оҥоһуннубут,мас көтөҕөн киирэн оһоҕун ыбылы оттон кэбистэ, эһэкээммитигэр бэрсэн баран бастакы буоккабытын стакааннарга куттан киллиргэтэн кэбистибит, мин ис испиттэн сылыйан бардым, дьэ кэпсээн-ипсээн бөҕө буоллубут, Хата мэктиэтигэр мин кэлэҕэйим сүппүккэ дылы буолла, аны харааспыт наһаа итийдэ тимир оһох үрэн кэбистэ. Хараас кыра аанын аһан кэбистибит. Иккис буоккабыт кылбайан таҕыста, ону исиһэ олорон мин хайдах эрэ түҥ- таҥ бардым. Арай биирдэ өйдөөтөхпүнэ ким эрэ өйөөн иһэр эбит, онтон эмиэ сүтэн хааллым, арай доҕоор уһуктан кэлбитим, ханна эрэ утуйа сытабын, эргиччи көрдүм тугу да өйдөөбөтүм, онтон доҕоор алдьархай Айта дьиэтигэр дьыбааҥҥа таҥастыы сытар эбиппин, ойон туран санаабар УТУРУКТУУ түһэн баран таһырдьа түстүм, арыгы испитим ханна да суох буолла, дьиэбэр тэбинним, пахоой итирэн баран тугу тугу туойбутум буолла. Дьэ дирээн дьыала эбит.
Дьиэбэр тиийэн утуйа сатаатым, ийэм туран дэлби мөхтө. Аҕам саҥарбат. Эрдэ туран бултуур сирбэр сээкэйбин өрө тарда бардым диэн сылтаҕыран аппын ыҥыырдаат куоттум. Хонукпар үүтээммэр тиийэн дьэ оҥостон утуйдум, хас да хоннум эһиилги маспын бэлэмнэнэн , тууларбын абырахтаан, ол быыһыгар Эбэбэр киирэн муус аннынан илимнээн собо таһааран мииннээн истим, дьиэбэр илдьэ барарбын тоҥорон бэлэмнээтим, чэ уопсайынан күнү-дьылы ыыта сатаатым...
Хайа муҥун сытыахпыный , ириэрии да буолаары гынна дьиэбэр айаннаатым.
Арай дьиэбэр тиийбиппэр Ийэм үөрэ-көтө көрүстэ , тоҕо уһаабыппын ыйытта. Аһыы олордохпуна...
— Хайа Тоойуом ыал буолан эрэҕин дуо? Биһиэхэ тоҕо эрдэ эппэтэххиний?—

Иһэ олорбут чэйбэр чачайан ыллым, Ийэм диэкки мээнэннэн көрөн олордум. Онтон дьэ ыйыттым...
— Кимниин?—
— Хайа онтон Айтаны ойох ылабын диэн тыл көтөхпүт үһүгүн дии уонна өссө ойуурга түһэн хаалаҕын, Айтаҥ кэлэ сылдьыбыта, аҕаҥ--мин үөрүү бөҕөтө--
Мин Быһаҕаһы көрсөн ыйыталастым, киһим кырдьык диир, дьэ иэдээн силлибэт сирбиттэн ылларбыппын быһыылаах, Быһаҕас хаайан Айтаҕа бардыбыт, кыыспыт үөрэ-көтө көрүстэ. Сотору Быһаҕас дьиэлээтэ, мин таҥаспын ылан истэхпинэ Айта кэлэн кууһа түстэ уонна уураан барда, бүттүбүт өйүм көтөн салгыҥҥа уйдаран иһэр курдук буоллум. Биирдэ өйдөммүтүм ийэттэн төрүү сыгынньах сытар курдук этибит, бу үчүгэйин сылааһын сымнаҕаһын кыыһы кытта таптаһар, сыттыын кэрэтин , киһи өйө-санаата уһуктан имэҥҥэ иирэрэ диэн маннык буолар эбит. Имэҥ иччитэ диэн икки атахтаах кыайан сыаналаабат күндүтэ, күүһэ күдэҕэ хайдах да киһи ойуу-оһуор быһан кэпсээҥҥэ киллэрбэт кэрэтэ эбит, Оо олоҥхоҕо ойууланара олох атын, бу бэйэҥ ыбылы кууһан ыҥырана ынчыктыы сытарыҥ туохха да тэҥнэспэт, Сөпкө да дьол таптыыр Дьахтарыҥ хоонньугар баар дииллэрэ...
Таптал икки хараҕа суох дииллэрэ кырдьык эбит, Мин хаһан да маннык бэйэлээх ,, ээх,, диэн иннинэн буолан хоонньоһо сытыа диэн түүлбэр да суоҕа...

Арыылаах, С.

«ЭДЭРКЭЭММИН, КЫЫС ХОТУН…»


(Кэпсээн)

Зинаида Михайловна утуйа сытан ытаабыт хараҕын уутуттан уһуктан кэллэ. Сарсыарда биэс эрэ чааһы ааспытын да иһин, от ыйынааҕы күн уота халыҥ штораны курдаттыы суоһуура, онно киһи соһуйара суох: Дьокуускайга сайыҥҥы үрүҥ түүннэр олус сырдыктар.

Дьахтар өссө да нуктуу түһээри хараҕын сапта гынан баран, субу түһээбит түүлэ уйгуурдан утуппата: онно кини оҕо инфекционнай балыыһатыгар бэрт улгумнук үлэлии сылдьыбыт аты көрбүтэ. Зинаида балыыһа лабораториятыгар алта уонус сыллар бүтүүлэригэр училищены бүтэрээт да үлэлии киирбитэ, кини акка да, бэрт үтүө майгылаах сааһырбыт ат көрөөччүгэ да ситэ үөрэнэ да илигинэ, эмтиир тэрилтэҕэ эбии массыына анаабыттара, онтон аты испииһэктэн таһааран эт кэмбинээтигэр туттарарга дьаһайбыттара. Ат көрөөччү, бары туһааннаах тэрилтэлэри кэрийэн, аты бэйэтигэр атыылаһан ыларыгар көрдөһө сатаабыта – чугас баар төрөөбүт сэлиэнньэтигэр илдьээри, ол эрээри үөһээҥҥилэр кини көрдөһүүтүн ылымматахтара.

Тапталлаах барахсаннарын балыыһа олбуоруттан таһааралларыгар үлэһиттэр бука бары атаара тахсыбыттара. Үгүстэрэ туох инниттэн маннык маанылаан атаарыыга тиксибитин билбэккэ бэрт көрсүөтүк турар акка чугаһаан имэрийэн ылбыттара. Дьахталлар ытыыллара, оттон балыыһаҕа сытар оҕолор бу кутурҕаннаах сураҕы истибит ийэлэрин кытта ону барытын хас түннүк аайыттан санньыарбыт харахтарынан көрөн турбуттара.

Зинаида, тыаҕа улааппыт кыыс, ат ыалга хайдахтаах курдук көмө буоларын билэр буолан, ол күн олус хомойбута, инньэ гынан сотору буолаат кэлбит массыынаны уонна ол суоппарын, сытыы-хотуу ис киирбэх уолу, норуот өстөөхтөрүн курдук көрбүтэ эрээри онно кинилэр туох буруйдаах буолуохтарай.

«Бээ эрэ, ол кэнниттэн балай да кэм аастаҕа, уонна бу эмискэ өйдөөн кэллэҕим! Онтум көннөрү да буолбатах, өссө ытааһыннаах-соҥооһуннаах. Ол кэмҥэ дойду үрдүнэн төһөлөөх ат идэһэ буолбута буолуой? Оннук үлүгэр кыһалҕа тирээн кэлбитэ буолуо дуо? Хардарар кыаҕа суох кыылга-сүөлгэ итинник сыһыаннаһар улахан аньыы буолаарай?»

Дьахтар сүрэҕэ битигирии мөхсүбүтэ: алта уон сэттэ саастаах Зинаида Михайловна бэйэтин тыына суох тимир массыынанан солбуллубут ол бүгүрү үлэһит акка холообута. Бүгүн-сарсын онуоха-маныаха диэри уочараттаах уоппускатын ылан сылдьар Зинаидаҕа үлэтигэр аан диэки көрдөрүөхтэрин сөбө. Суох, онно кини сааһа да, доруобуйата да сылтах буолбаттар (бүтэһик аҕыс сыл тухары Зинаида Михайловна биирдэ да бүлүтүөн ылбатаҕа), иҥнэллэрэ диэн кини компьютеры сатаан туһамматыттан. Дьахтар ону үөрүүнэн баһылыа эбитэ буолуо да, үөрэтиэх айылаах кимэ да суох, онон, кылгатан суруйалларыныы, ПК-ны билбэккэ сылдьан кини идэни үрдэтэр куурустары хайдах да ааспат, онтон сиэттэрэн буолаары турар аттестацияны эмиэ.

Урут эдэр ыччат лаборант үлэтигэр улаханнык таласпат этэ, буолаары буолан оҕо отделениетыгар. Кыра оҕолортон хаан ылар судургута суох сорук: ыһыы-хаһыы, хас сарсыарда аайы харах уута халыйара ханна барыай… Зинаида Михайловна бастаан утаа барытыгар үөрэниэм диэн эрэнэ саныыра, ол эрээри суох, үөрэммэтэҕэ. Оҕолору аһынан да хайыаххыный? Аналиһа суох хайдах эмтиэҥий? Быраас буоллаҕына ыарыһах туруга тупсубутун-тупсубатаҕын чопчу билиэхтээх. Билигин, усулуобуйа уруккуга холоотоххо лаппа уларыйбытын кэннэ (иннэлэри, пробиркалары стерилизациялыыр кыһалҕа суох, көмөҕө аппаратура кэлбитэ), лаборант миэстэтэ былдьаһыктаах буолла.

Биллэн турар, кинини, доруобуйа харыстабылын туйгунун, ыллылар да устар кыахтара суох, ол эрээри ирдэбиллэргэ сөп түбэһэр буолуохтааххын дии, манна ханнык да ыстаас, аат-суол көмөлөһөр кыахтара суох. Зинаида сайабылыанньа суруйарыгар кадр инспектора ыйыппыта: «Уоппуска кэнниттэн кэлэҕит дуо?». «Хайаан да», – кини толкуйдаабакка да хоруйдаабыта. Хоруйдуурун хоруйдаабыта эрээри, ол эрэннэрбитин хайдах толоруоҕун билигин билбэккэ олорор. Саас эрдэ пенсионердарга анаммыт компьютер босхо куурустарыгар суруйтарбыта эрээри, ол хаһан саҕаланара биллибэт, баччааҥҥа диэри көстөр көһөн иһэр.

Эргэ суотабай төлөпүөнүн эмиэ уларыппыта ырааппыт буолуохтаах этэ. Ардыгар, ордук эдэр кэллиэгэлэрэ баалларына, сиэбиттэн хостуон да кыбыстар. Суох, киниэхэ саҥа модель баарын баар, сенсордаах, толору тупсарыллыбыт, уола кийиитинээн өссө ааспыт Саҥа дьылга бэлэхтээбиттэрэ, ол эрээри ону хайдах туттары көрдөрбөтөхтөрө. Зинаида уолун хаста да көмөлөһөрүгэр көрдөспүтэ, киһитэ киирэ сылдьыах буолан баран умнан иһэрэ, онон ол бэлэх ыскаапка сытар, бэйэтин чааһын кэтэһэр. Дьиҥэ, сорох кини саастыылаахтара, арыый аҕалар даҕаны, суотабайынан бэрт сатабыллаахтык тутталларын бэйэтэ көрбүтэ, хаартыскаҕа да түһэрэллэр, видео да усталлар, биллэрии да ыыталлар, оттон Зинаида, кинилэрдээҕэр акаарыта да суох буоллар, оннугу тугу да сатаабат.

Дьахтар Санкт-Петербурга үөрэнэр сиэнэ Алексей компьютерын диэки кыһыйбыттыы көрөрө, кини манна олорор кэмигэр (оскуолатыгар сылдьара чугас буолан) бэйэтэ техникаттан уоттан кэриэтэ куота сылдьыбытыттан кэмсинэрэ. Үһүс сылын, экраны уонна процессоры быыллаатаҕын аайы, инникитин сатаан көрүммэтэҕиттэн бэйэтин сэмэлэнэр. Хаһыакка биллэриинэн репетитор булбута быданнаабыт буолуон сөбө да, дьиэтигэр туора киһини аҕаларыттан тардынара.

Ити ат мээнэҕэ түүлүгэр киирбэтэх быһыылаах: көрүөх бэтэрээ өттүгэр кадр отделыгар ыҥырыахтара, үлэ киниискэтин туттарыахтара – уонна көҥүлгүнэн көччүй. Оттон кини, үлэлиир толору кыахтаах дьахтар, биэнсийэҕэ тугунан дьарыктанар? Онно эбии, биллэрин курдук, харчы хаһан да ордук буолбат. Билигин кини кыралаан сиэнигэр ыытар, оттон үлэтиттэн уурайдаҕына тугуттан да ордорон ыытара суох буолар. Зинаида Михайловна иһигэр итинтэн дьаарханар этэ, онтон бу түүл кэнниттэн олох да санаарҕабылга түстэ. Туох да эрэл суох, биир тылынан эттэххэ.

* * *

Киэһэлик Зинаида Михайловнаҕа ыала Валентина эрийдэ:

– Эйиэхэ киириэххэ син дуо?

– Киир-киир.

– Сиэн кыыспын кытта киирээри гынабыт, Ленскэйтэн кэлбитэ.

– Ээ, өссө ордук буоллаҕа дии.

Валентина сиэнэ Лизаны Зинаида көрбөтөҕө ыраатта, төһө да ыала дьахтар сотору-сотору хаартыскаларын көрдөрбүтүн иһин, Зинаида Михайловна хараҕар кини билиҥҥээҥҥэ диэри кылгас оруосабай былаачыйалаах, эбэтэ кичэллэн өрбүт сырдык баттахтарыгар үллэр маҥан баанчыктаах оскуолаҕа киирэ илик кыысчаан буолан көстөрө. Аан боруогар Валентина кэнниттэн дьылыгыр көнө уҥуохтаах улаатан эрэр кыыс көстө түспүтүгэр дьахтар илиилэрин эрэ нэлэс гыннарда:

– Айбыт аҕаккаам! Ама, бу Лиза дуо?

Саалаҕа киирэн олордулар. Лиза симиттэн саҥата суох болҕомтолоох харахтарынан дьиэлээх хотуну уонна эбэтин хардары-таары көрө олордо, эбэтэ буоллаҕына кэргэнэ күнү супту үлэтигэр сүтэрин, бэйэтигэр солбук дьахтара ыалдьыбытын иһин уоппуска биэрбэттэрин, ол түмүгэр сиэнэ үһүс күнүн түөрт эркиҥҥэ хаайтаран олорорун туһунан үҥсэргээн барда.

– Эрэлим диэн эһиэхэ эрэ, Зинаида Михайловна, бука диэн Лизонька культурнай программатын тэрийэргэ көмөлөһүөххүт буолаарай, биһиги төлөһүөхпүт этэ, – көрдөһүүлээх буолла Валентина.

Дьахтар ыалыгар аккаастыыра, эбиитин кэргэнэ бокуонньук Владимир кини биир дойдулааҕа буоларынан даҕаны, хайдах да табыгаһа суох. Валентина ыарахан кэмнэргэ кинини элбэхтэ абыраабыта, кыыһы да аһынара бэрдэ – бачча ыраах дойдуга кэлэн баран дьиэҕэ хаайтаран муунту буолар диэн туохха да баппат суол.

– Эн хаһыс кылаас буоллуҥ? – Зинаида Лизаттан ыйытта.

– Ахсыс.

– Бэлиэр улааппыккын.

– Улаатарын улаатта да, – Валентина тыл кыбытта, – куораты төрүт билбэт. Уонна, кырдьыгынан эттэххэ, соҕотоҕун ыытарбытыттан куттанабыт, ол иһин олороохтуур: төлөпүөнүнэн да оонньуур, компьютерга да көһөр.

Зинаида Михайловна, компьютер туһунан истээт, сэргэхсийэ түстэ:

– Эн компьютеры сатыыгын дуо? – диэт, кыыс диэки эргийдэ.

– Сатаан. Ол эһиэхэ комп баар дуо?

– Баар, ол эрээри мин онно сатаан быһаарсыбаппын.

– Ээ, кини эйигин көрүөх бэтэрээ өттүгэр үөрэтиэ буоллаҕа, – эрэннэрдэ Валентина. – Оннук кэм үүнэн турар: урут улахан дьон оҕолору үөрэтэллэрэ, билигин буоллаҕына оҕолор улахан дьону үөрэтэллэр.

Лиза компьютеры сыныйан көрдө:

– Проблема суох. Компкут оннук үлүгэр түҥ былыргы буолбатах, – техника сыанатын быһа оҕуста.

– Оччоҕо биһиги маннык гынабыт, – Зинаида Михайловна этии киллэрдэ, – Лиза миэхэ компьютер диэн аты айааһыырга көмөлөһөр, мин өттүбүттэн эбиэт уонна культпоходтар, холобура, музейдарга. Арба даҕаны, бииргэ үлэлиир киһим бу саас куорат бары музейдарыгар сылдьарга икки кэлим билиэти бэлэхтээбитин олох да таһы-быһа умнан кэбиспит эбиппин, хата эһиги өйдөттүгүт.

– Музейга үөрүүнү кытта сылдьыам этэ. Биһиэхэ Ленскэйгэ эмиэ баар ээ, кыраайы үөрэтэр, – Лиза чобуоххайа түстэ. – Онно олус үчүгэй дьаамсыктар култуураларын быыстапката баар. Эбээ, биһиги күн судаар дьаамсыктарын сыдьааннарабыт дии? Сөпкө этэбин дии? Мин билигин эһиэхэ тугу эрэ көрдөрүөм.

Лиза джинсытын сиэбиттэн смартфонун ойутан таһаарда, тарбаҕынан экраны суруйталаата:

– Бу, эдьиий Зина, Лена кытылыгар дьаамсыктарга пааматынньык. Көрөҕүт дуо, хайдахтаах улаханын? Дьаамсык олох тыыннаах курдук. Дии?!

Лиза «эдьиий Зина» диэбититтэн дьахтар санаата сылыйа манньыйда, кинини итинник ааттаабатахтара ырааппыт да эбит. Кэлиҥҥи кэмнэргэ аатынан уонна аҕатын аатынан эрэ ыҥыраллар, онтон билигин «эдьиий» буолла, хаһан эрэ уолун уонна сиэнин доҕотторо ааттыылларын курдук.

– Миэхэ өссө былыргы ырыа уһуллубута баар. Истэбит?

Зинаида Михайловна Валентина сиэнин билиититтэн үөрэн кини диэки хайдахтаах курдук сөҕө-махтайа көрөрүн иһигэр бэлиэтии санаата, атын өттүттэн ыллахха, эмиэ да ыалын бириэмэтин ылара табыгаһа суоҕун өйдүүрдүү туттара.

– Бүгүн буолбатах, Лиза, хойутаары гынныбыт, –
Валентина сиэнин тохтото сатаата, ол эрээри Зинаида кыыһы өйөөтө:

– Дьэ эрэ, истиэххэ.

– «Эдэркээммин, кыыс хотун, – музыканан доҕуһуола суох дьахталлар куоластара иһилиннэ. – Эмиэ түүнүм хараҥа, эмиэ сытыам соҕотох, тапталлааҕым манна суох, тапталлааҕым манна суох, ахтылҕаным – ыыппат сор».

Зинаида Михайловна курус тыллартан өрө тыынна, өйүгэр бу ырыаны толорооччулар тымныы киэһэ буоста дьиэтигэр олороллорун ойуулаан көрдө, онно дьиэ эркинигэр анал көхөлөргө хомууттар уонна ыҥыырдар куурдулла ыйаммыттар, олортон ат көлөһүнүн ураты сыта аҥкылыйар, ыраахтан аатырбыт валдай чуораанчыгын тыаһа лыҥкыныыр. Итинник чуораанчык өр сылларга Зинаидалаах дьиэлэригэр эмиэ хараллан сыппыта.

Валентина, ырыа уурайбытын кэннэ, аргыый ыйытта:

– Итини хантан ыллыҥ?

– Ааспыт нэдиэлэҕэ күн судаар дьаамсыктарын суолларын үөрэппит экспедиция кыттыылаахтарын кытта көрсүһүүгэ сылдьыбыппыт. Биһиэхэ бу ­ олус былыргы ырыа диэн кэпсээбиттэрэ.

– Дьэ кырдьык, биһиги өбүгэлэрбит күүстээх дьон этилэр – диэтэ Зинаида Михайловна, – маннык тыйыс усулуобуйаҕа тыыннаах ордон култуураларын илдьэ хаалбыттара.

– Арба даҕаны, эһиил Иркутскай–Дьокуускай айан суолун аһыллыбыта икки сүүс сэттэ уон биэс сылын туолар эбит.

– Валентина, итини барытын хантан билэҕин? –
Зинаида соһуйда. – Култуура тэрилтэтигэр үлэлээбэт курдуккун дии.

– Хайдах эттэҥий хантан диэн? Биһиэхэ дьаамсыктар общиналара тэриллибитэ, фестиваллар буолаллар, сэлиэнньэбэр элбэхтэ сылдьабын, хомойуох иһин, эһигини ханна да ороон илдьэрим кыаллыбат, мэлдьи ыҥырабын дии, эн буоллаҕына тоҕо эрэ наар батынаҕын.

– Ити кырдьык, – муҥатыйда Зинаида. – Истиий эрэ, эйиэхэ дьаамсыктар тустарынан кинигэ баара быһыылаах дии. Баҕар, ааҕарбар уларсыаҥ буолаарай?

– Сөп, сибилигин Лизанан ыытыаҕым.

* * *

Киэһэ хойут, олохтоммут үгэһин кэһэн туран, Зинаида Михайловна уочараттаах сериалын көрө да соруммакка кыыс аҕалбыт кинигэтин арыйда. Форзацка тутатына Дьокуускайтан Витимҥэ диэри Иркутскай–Дьокуускай буоста трагын станцияларын хаарта-исхиэмэтин көрдө. Бу Сиинэ көстөр, Володя төрөөбүт сэлиэнньэтэ. Кэргэнэ тыыннааҕар онно элбэхтэ сылдьаллара. Бастаан Зинаида кини дьонун кытта алтыһарга үөрэнэн биэрбэтэҕэ: хотуна, тас көрүҥүнэн славянка эрээри, нууччалыы төрүт саҥарбат этэ, хата тойоно сахалыы да, нууччалыы да тэҥинэн үчүгэйдик кэпсэтэрэ. Сиинэ диэни иһиттэҕинэ, Зинаида тыаны, тэллэй арааһын, буспут уулаах отону, олохтоохтор картофан диэн ааттыыр олус минньигэс хортуоскаларын санаан кэлэр. Зинаида Михайловна кэргэнэ от охсорун олус сөбүлүүрэ, олус таттаран туран булка да, балыкка да сылдьара.

Оччолорго кинилэр эдэр буоланнар куораттааҕы Култуура дьиэтигэр биир да саҥа киинэни, кэнсиэри көтүппэт этилэр, онно көҕүлээччинэн үгэс быһыытынан Владимир буолара, кини суох буолуоҕуттан Зинаида бэйэтин түөрт истиэнэҕэ хаайыммыта: үлэ – дьиэ – үлэ, ол, арааһа, сыыһа гыммыт быһыылаах. Ити иһин Володя кинини хайгыа суоҕа этэ, ол баҕас чахчы.

Кинигэни арыйталаан билэр ааттарыгар уонна араспаанньаларыгар түбэһитэлээтэ уонна өбүгэлэрэ Ярославль, Кострома, Могилев уонна да атын күбүөрүнэлэртэн кэлэн бу тракка станциялары олохтообут, кэлин олору дэриэбинэлэргэ уонна сэлиэнньэлэргэ диэри тэниппит Володя биир дойдулаахтарын туһунан дьон өйдөбүлэ тыыннааҕыттан үөрэ олордо. Хомойуох иһин, олортон үгүстэрэ билигин хаартаҕа суохтар, ол гынан баран кинилэр дьон сүрэҕэр хаалбыттар, күн судаар дьаамсыктара ыраах Сибииргэ уонна Саха сиригэр аҕалбыт ырыаларын уонна үгэстэрин курдук.

* * *

Сарсыардааҥҥы күн халыҥ штораны курдаттыы тыгара. «Эдэркээммин, кыыс хотун», – диэн тыллары Зинаида Михайловна уһуктаат өйдөөн кэллэ уонна саҥа күнү мичээринэн көрүстэ.

Ольга Пашкевич

Үтүө күнүнэн!
Ким эбии дохуоттаныан баҕарар бу номерга биллин 👇🏻

wa.me/79659955533

Сааһыттан тутулуга суох

Гринвей глобал хампаанньа