Yaxshi asarlar
Yaxshi asar inson qalbiga, dunyoqarashiga, fikrlashiga taʼsir oʻtkaza oladi.
Hatto tuygʻularni ham tarbiyalaydi. Chunki biz baʼzi tuygʻularni chala his etgan yoki his qilgan-u, unutvorgan boʻlishimiz mumkin. Ayrimlariga esa koʻnglimiz yuzma-yu kelmagan, ammo u tomirlarimizda, genlarimizda yashayapti. Mahorat, isteʼdod va butun qalb bilan yozilgan asarlar ana shu tuygʻularni uygʻotadi, harakatga keltiradi, bizga ularni tanitadi. Bu kabi kitoblarni oʻqiyotganda soʻzlardagi sehr, ifodalardagi teranlik, fikrlardagi ohanrabodan hayratga tushasan, qanday qilib shunday asar yozish mumkin deb hayratlanasan. Muallifga ich-ichingdan qoyil qolasan.
Aslida, bu ham bir qonuniyat. Ijod jarayonida yozuvchining qalbi ochilgan, u gʻoyibona oʻquvchisi bilan samimiy, rost suhbat qurgan, fikru oʻylari, kechinmalariga favqulodda chuqur nazar tashlagan. Albatta, muallif yetarlicha bilim va salohiyatga ham ega. Buni ilhom deb atash mumkin.
Ilhom bilan yozilgan asarlar kitobxonga albatta taʼsir qiladi. Mabodo ijodkor boʻlsangiz, bunday kitoblar mutolaasi sizga yangi bilim, tushuncha beradi, tuygʻuni ilgʻash qobiliyatingizni kuchaytiradi. Yangi bir fikr tugʻilishiga, ayni mavzudagi yoki umuman boshqa bir mavzuda nimadir yozishingizga turtki beradi.
Bu gaplar faqatgina badiiy adabiyotga tegishli emas. Turli sohalarga oid, deylik, psixologiya, fizika yoki astronomiyaga oid chuqur bilim va isteʼdod bilan yozilgan asarlar mutolaasi ham koni foyda. Siz matematikmisiz, shoirmisiz, muhandismisiz, dehqonmisiz – farqi yoʻq. Muhimi, bu kitoblarni anglab, oʻzingizga singdira olsangiz boʻldi.
Kitob javonimizda yoki elektron qurilmamizda shunday teran asarlar koʻpayaversin. Shunga mos ravishda oʻqish va uqishga ragʻbatimiz ham ortib borsin. Munosib kitoblarni saralash koʻnikmamiz shakllanib, vaqtimiz va ishtiyoqimizni asrab-qoʻriqlab tursin. Yaxshi asarlar ongimiz va qalbimizni boyitaversin.
Barchangizga yoqimli mutolaa tilayman.
@oriftolib
Yaxshi asar inson qalbiga, dunyoqarashiga, fikrlashiga taʼsir oʻtkaza oladi.
Hatto tuygʻularni ham tarbiyalaydi. Chunki biz baʼzi tuygʻularni chala his etgan yoki his qilgan-u, unutvorgan boʻlishimiz mumkin. Ayrimlariga esa koʻnglimiz yuzma-yu kelmagan, ammo u tomirlarimizda, genlarimizda yashayapti. Mahorat, isteʼdod va butun qalb bilan yozilgan asarlar ana shu tuygʻularni uygʻotadi, harakatga keltiradi, bizga ularni tanitadi. Bu kabi kitoblarni oʻqiyotganda soʻzlardagi sehr, ifodalardagi teranlik, fikrlardagi ohanrabodan hayratga tushasan, qanday qilib shunday asar yozish mumkin deb hayratlanasan. Muallifga ich-ichingdan qoyil qolasan.
Aslida, bu ham bir qonuniyat. Ijod jarayonida yozuvchining qalbi ochilgan, u gʻoyibona oʻquvchisi bilan samimiy, rost suhbat qurgan, fikru oʻylari, kechinmalariga favqulodda chuqur nazar tashlagan. Albatta, muallif yetarlicha bilim va salohiyatga ham ega. Buni ilhom deb atash mumkin.
Ilhom bilan yozilgan asarlar kitobxonga albatta taʼsir qiladi. Mabodo ijodkor boʻlsangiz, bunday kitoblar mutolaasi sizga yangi bilim, tushuncha beradi, tuygʻuni ilgʻash qobiliyatingizni kuchaytiradi. Yangi bir fikr tugʻilishiga, ayni mavzudagi yoki umuman boshqa bir mavzuda nimadir yozishingizga turtki beradi.
Bu gaplar faqatgina badiiy adabiyotga tegishli emas. Turli sohalarga oid, deylik, psixologiya, fizika yoki astronomiyaga oid chuqur bilim va isteʼdod bilan yozilgan asarlar mutolaasi ham koni foyda. Siz matematikmisiz, shoirmisiz, muhandismisiz, dehqonmisiz – farqi yoʻq. Muhimi, bu kitoblarni anglab, oʻzingizga singdira olsangiz boʻldi.
Kitob javonimizda yoki elektron qurilmamizda shunday teran asarlar koʻpayaversin. Shunga mos ravishda oʻqish va uqishga ragʻbatimiz ham ortib borsin. Munosib kitoblarni saralash koʻnikmamiz shakllanib, vaqtimiz va ishtiyoqimizni asrab-qoʻriqlab tursin. Yaxshi asarlar ongimiz va qalbimizni boyitaversin.
Barchangizga yoqimli mutolaa tilayman.
@oriftolib
Magadanda soʻngan mashriq yulduzi
... Ulugʻ adabiyotshunos olim, akademik Naim Karimov nutq irod etarkan, bir tarixiy dalilni oshkor etdi: “Abdulhamid Choʻlpon bilan birga Elbek oʻzaro qoʻl tashlashib, millatni erkka chorlashga, hurriyatga undashga, bu yoʻlda neki qiyinchilikka duch kelsa, mardona turib berishga ahdlashgan ekan...”.
Ulugʻ olim Elbek haqida soʻzlarkan, bir necha bor toʻlqinlanib, hatto koʻziga yosh oldi. Elbekning ayniqsa uzoq Magadandagi Kolima lagerlaridan birida butun badanini sovuq oldirib qoʻyganiyu, kasalxonada yotganida, uni koʻrgani kelgan, hukm muddati tugab, vataniga qaytish arafasida turgan buxorolik A. Bozorovga koʻzida yosh bilan aytgan gaplarini eslaganda butun zal titradi. Bu saroyning sovuqligidan emas, olimning chin dildan, oʻzi koʻrgandek soʻylashidan edi. Elbek tintuv va surishtiruv paytida hech kimni sotmagani, hech kimni yomonotliq qilmagani ham bir jasorat aslida. Sadoqat va vafo koʻrsatib, millatga qayishish, xalqning ertangi kuni uchun oʻzining shirin jonidan kechish uchun shunchaki mardlikning oʻzi kamlik qiladi. Shunchaki vatanparvarlikning oʻzi yetarli emas. Buning uchun Elbek boʻlish kerak, Elbek kabi yashash va istiqlolni qatʼiy qonun darajasiga koʻtarish lozim!
Elbek nomi eslanganda, tabiiy ravishda Abdulhamid Choʻlpon, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Ashurali Zohiriy kabi millatning ziyoli qatlami qatagʻon qilingan 1930-yillar hamda oʻsha kezda roʻy bergan mashʼum jarayon yodga tushadi. Ular mamlakat erkin, xalqi ozod boʻlishini istagandi. Ayrim vatandoshlari kabi koʻnglidagi shiddatni, yovga boʻlgan nafratni mutelarcha ichiga yutmagan, aksincha – koʻngil amriga bosh egib, hurriyat uchun kurashga chogʻlangandi...
***
Elbekning jiyani Mardon Yunusov:
– Men shunday buyuk vatanparvar, jasoratli amakim boʻlganidan doim faxrlanganman, bugun gʻururdan koʻzimga yosh keldi. Bolalik yillarimni eslayman. Elbekning kitoblari yoki sheʼrlarini oʻqish u yoqda tursin, ismini tilga olish mumkin emasdi. Hatto u tufayli qarindoshlariga ham jismoniy va maʼnaviy zugʻumlar koʻrsatilgan. Otam akasining ijodiy mulki, kitoblari yoʻqolib ketmasligi, mustabid davr korchalonlari qoʻliga tushib, yonib kulga aylanmasligi uchun qishloq chekkasiga yashirincha borib, birov bilmaydigan toshlar orasiga koʻmib, yashirib kelganini bizga aytib berardi.
Elbek qamoqqa olingan paytda otamga qoʻlidagi soatini yechib bergan ekan. Oʻshanda akasining koʻziga qaragan va shoir nigohidagi vidolashuv tomchilarini koʻrib, otam yigʻidan oʻzini toʻxtatolmagan ekan. Ana shunday qora kunlarni padarimiz chuqur qaygʻu va afsuslar bilan eslardi. Kun kelib, haqiqatga yuzaga chiqishiyu, Elbekning avlodlari bugungiday hurmat va ehtiromdan yayrab yashashini u paytlar xayolga ham keltirib boʻlmasdi. Shukrki, mana, davrada koʻplashib, mard bobomizni eslab oʻtiribmiz. Nazarimda, bunday tadbirlar faqat Xumsonda yoki Toshkent viloyatida emas, butun respublikamizda oʻtkazilishga arziydi...
Zohijon Olov,
“Magadanda soʻngan mashriq yulduzi” maqolasidan
@oriftolib
... Ulugʻ adabiyotshunos olim, akademik Naim Karimov nutq irod etarkan, bir tarixiy dalilni oshkor etdi: “Abdulhamid Choʻlpon bilan birga Elbek oʻzaro qoʻl tashlashib, millatni erkka chorlashga, hurriyatga undashga, bu yoʻlda neki qiyinchilikka duch kelsa, mardona turib berishga ahdlashgan ekan...”.
Ulugʻ olim Elbek haqida soʻzlarkan, bir necha bor toʻlqinlanib, hatto koʻziga yosh oldi. Elbekning ayniqsa uzoq Magadandagi Kolima lagerlaridan birida butun badanini sovuq oldirib qoʻyganiyu, kasalxonada yotganida, uni koʻrgani kelgan, hukm muddati tugab, vataniga qaytish arafasida turgan buxorolik A. Bozorovga koʻzida yosh bilan aytgan gaplarini eslaganda butun zal titradi. Bu saroyning sovuqligidan emas, olimning chin dildan, oʻzi koʻrgandek soʻylashidan edi. Elbek tintuv va surishtiruv paytida hech kimni sotmagani, hech kimni yomonotliq qilmagani ham bir jasorat aslida. Sadoqat va vafo koʻrsatib, millatga qayishish, xalqning ertangi kuni uchun oʻzining shirin jonidan kechish uchun shunchaki mardlikning oʻzi kamlik qiladi. Shunchaki vatanparvarlikning oʻzi yetarli emas. Buning uchun Elbek boʻlish kerak, Elbek kabi yashash va istiqlolni qatʼiy qonun darajasiga koʻtarish lozim!
Elbek nomi eslanganda, tabiiy ravishda Abdulhamid Choʻlpon, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Ashurali Zohiriy kabi millatning ziyoli qatlami qatagʻon qilingan 1930-yillar hamda oʻsha kezda roʻy bergan mashʼum jarayon yodga tushadi. Ular mamlakat erkin, xalqi ozod boʻlishini istagandi. Ayrim vatandoshlari kabi koʻnglidagi shiddatni, yovga boʻlgan nafratni mutelarcha ichiga yutmagan, aksincha – koʻngil amriga bosh egib, hurriyat uchun kurashga chogʻlangandi...
***
Elbekning jiyani Mardon Yunusov:
– Men shunday buyuk vatanparvar, jasoratli amakim boʻlganidan doim faxrlanganman, bugun gʻururdan koʻzimga yosh keldi. Bolalik yillarimni eslayman. Elbekning kitoblari yoki sheʼrlarini oʻqish u yoqda tursin, ismini tilga olish mumkin emasdi. Hatto u tufayli qarindoshlariga ham jismoniy va maʼnaviy zugʻumlar koʻrsatilgan. Otam akasining ijodiy mulki, kitoblari yoʻqolib ketmasligi, mustabid davr korchalonlari qoʻliga tushib, yonib kulga aylanmasligi uchun qishloq chekkasiga yashirincha borib, birov bilmaydigan toshlar orasiga koʻmib, yashirib kelganini bizga aytib berardi.
Elbek qamoqqa olingan paytda otamga qoʻlidagi soatini yechib bergan ekan. Oʻshanda akasining koʻziga qaragan va shoir nigohidagi vidolashuv tomchilarini koʻrib, otam yigʻidan oʻzini toʻxtatolmagan ekan. Ana shunday qora kunlarni padarimiz chuqur qaygʻu va afsuslar bilan eslardi. Kun kelib, haqiqatga yuzaga chiqishiyu, Elbekning avlodlari bugungiday hurmat va ehtiromdan yayrab yashashini u paytlar xayolga ham keltirib boʻlmasdi. Shukrki, mana, davrada koʻplashib, mard bobomizni eslab oʻtiribmiz. Nazarimda, bunday tadbirlar faqat Xumsonda yoki Toshkent viloyatida emas, butun respublikamizda oʻtkazilishga arziydi...
Zohijon Olov,
“Magadanda soʻngan mashriq yulduzi” maqolasidan
@oriftolib
Shahd bilan shaxtning farqi bor
Koʻpincha shaxt soʻzi oʻrnida shahd, shaxdam soʻzi oʻrnida shahdam soʻzi ishlatilaveradi. Bu – xato. Chunki ikki soʻzning maʼnosi mutlaqo farq qiladi.
Izohli lugʻatga koʻra, shaxt soʻzi ikki xil maʼnoga ega:
1️⃣ Biror ish-harakatni bajarishga intilish, berilish holati, darajasi.
Mamat polvon, deyman, yutqizgan kishiday shaxtingiz past.
S. Anorboyev, “Mehr”.
2️⃣ Birdan, shartta, dadil.
Birdaniga yuragi hovliqib, shaxt oʻrnidan turib, yoʻlga tushdi.
O. Husanov, “Qoʻshiqchining taqdiri”.
Shahd soʻzi arab tilidan kirib kelgan va asal maʼnosini beradi. Shahdu shakar – asal va shakar degani.
U shahd bilan oʻrnidan turdi – U asal bilan oʻrnidan turdi.
❗️ Maʼno shunaqa kulgili chiqib qoladi. Demak, shiddat, dadillik maʼnolarida faqat shaxt soʻzini qoʻllash kerak.
👉 Shahdam soʻzi esa aslida yoʻq. U shaxt soʻzini shahd bilan adashtirish natijasida kelib chiqqan. Shaxdam soʻzi bor, u “shaxt”dan yasalgan. Keyingi tovush unli boʻlgani sababli t tovushi d ga aylangan. Shaxdam soʻzi tez va dadillik bilan qilingan; tetik, dadil maʼnolarini beradi:
Adolat erining yuzlariga qarashga botinmay, bogʻga chiqadigan eshik tomon yurdi va shaxdam qadam tashlab dalaga joʻnadi.
Sh. Rashidov, “Boʻrondan kuchli”.
Vaziri aʼzam yigitdek shaxdam oʻrnidan turdi.
S. Siyoyev, “Avaz”.
@oriftolib
Koʻpincha shaxt soʻzi oʻrnida shahd, shaxdam soʻzi oʻrnida shahdam soʻzi ishlatilaveradi. Bu – xato. Chunki ikki soʻzning maʼnosi mutlaqo farq qiladi.
Izohli lugʻatga koʻra, shaxt soʻzi ikki xil maʼnoga ega:
1️⃣ Biror ish-harakatni bajarishga intilish, berilish holati, darajasi.
Mamat polvon, deyman, yutqizgan kishiday shaxtingiz past.
S. Anorboyev, “Mehr”.
2️⃣ Birdan, shartta, dadil.
Birdaniga yuragi hovliqib, shaxt oʻrnidan turib, yoʻlga tushdi.
O. Husanov, “Qoʻshiqchining taqdiri”.
Shahd soʻzi arab tilidan kirib kelgan va asal maʼnosini beradi. Shahdu shakar – asal va shakar degani.
U shahd bilan oʻrnidan turdi – U asal bilan oʻrnidan turdi.
❗️ Maʼno shunaqa kulgili chiqib qoladi. Demak, shiddat, dadillik maʼnolarida faqat shaxt soʻzini qoʻllash kerak.
👉 Shahdam soʻzi esa aslida yoʻq. U shaxt soʻzini shahd bilan adashtirish natijasida kelib chiqqan. Shaxdam soʻzi bor, u “shaxt”dan yasalgan. Keyingi tovush unli boʻlgani sababli t tovushi d ga aylangan. Shaxdam soʻzi tez va dadillik bilan qilingan; tetik, dadil maʼnolarini beradi:
Adolat erining yuzlariga qarashga botinmay, bogʻga chiqadigan eshik tomon yurdi va shaxdam qadam tashlab dalaga joʻnadi.
Sh. Rashidov, “Boʻrondan kuchli”.
Vaziri aʼzam yigitdek shaxdam oʻrnidan turdi.
S. Siyoyev, “Avaz”.
@oriftolib
Tanqidiy fikrlashga koʻmaklashuvchi savollar
Khan Academy Oʻzbek blogida tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga oid qiziq bir maqola oʻqib qoldim. Tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi 100 ta savol, ikki qismli, birinchisi bu yerda, davomi esa manavi yerda.
Tanqidiy fikrlash har qanday soha va yoʻnalish taraqqiyotining asosi. Hatto tovuqkatak qurayotganda ham oʻziga “Nima uchun?”, “Qanday qilib?” va “Agar… boʻlsa, unda…” kabi savollarni bergan odamning ishi boshqalarnikidan pishiqroq chiqadi, qulaylik va yangiliklarga ega boʻladi. Bugungacha qilingan kashfiyot va ixtirolar, betakror ijod namunali zamirida ana shunday izlanishlar, yangilikka intilish istagi yotadi.
Maqolada berilgan baʼzi savollar oddiyroq koʻrinishi mumkin, lekin javobi hamisha ham oddiy va joʻn emas. Fikrlab, variantlar topish mumkin.
Yoʻnalishi yaqinroq boʻlgani uchun ingliz tiliga oid tanqidiy fikrlash savollarini keltiraman. Qiziqsangiz, qolganlarini blogdan oʻqib olasiz:
1️⃣ Sizningcha, nega insonlar va millatlar oʻz tajribalari va koʻrgan-kechirganlari haqida hikoya qilishni yaxshi koʻradi?
2️⃣ Asarlarni qanday xususiyatlariga koʻra “yaxshi” va “yomon”ga ajratasiz?
3️⃣ Qanday qilib oʻz soʻzlashuv uslubingizni yaratasiz? Uni boshqa biror kishiga qanday qilib oʻrgatgan boʻlardingiz?
4️⃣ Siz ____________ (biror soʻz yoki tushuncha) ni ilgari eshitmagan odamga qanday taʼriflab berasiz?
5️⃣ Yagona global tilga ega boʻlish bir nechta tilda soʻzlashishdan koʻra afzalmi? Nega?
6️⃣ Boshqalarning oʻrganishi va tushunishini osonlashtirish uchun oʻz ona tilingizni qanday rivojlantirgan boʻlardingiz?
7️⃣ Agar vafot etgan yoki hozirda hayot boʻlgan biror yozuvchidan maslahat olish imkoniyatingiz boʻlsa, kimni tanlar edingiz? Undan nimani soʻragan boʻlardingiz?
8️⃣ Biz uchun muhim boʻlmagan biror aloqa shakli bor, deb hisoblaysizmi? U qaysi? Nega u nisbatan keraksizroq, deb oʻylaysiz?
Xoʻsh, siz oʻz bilim-koʻnikmalaringizni yoki sohangizni rivojlantirish uchun qanday tanqidiy savollar qoʻyasiz? Bunday savollar amalda foyda berganmi? Fikringizni izohlarda qoldirishingiz mumkin.
@oriftolib
Khan Academy Oʻzbek blogida tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga oid qiziq bir maqola oʻqib qoldim. Tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi 100 ta savol, ikki qismli, birinchisi bu yerda, davomi esa manavi yerda.
Tanqidiy fikrlash har qanday soha va yoʻnalish taraqqiyotining asosi. Hatto tovuqkatak qurayotganda ham oʻziga “Nima uchun?”, “Qanday qilib?” va “Agar… boʻlsa, unda…” kabi savollarni bergan odamning ishi boshqalarnikidan pishiqroq chiqadi, qulaylik va yangiliklarga ega boʻladi. Bugungacha qilingan kashfiyot va ixtirolar, betakror ijod namunali zamirida ana shunday izlanishlar, yangilikka intilish istagi yotadi.
Maqolada berilgan baʼzi savollar oddiyroq koʻrinishi mumkin, lekin javobi hamisha ham oddiy va joʻn emas. Fikrlab, variantlar topish mumkin.
Yoʻnalishi yaqinroq boʻlgani uchun ingliz tiliga oid tanqidiy fikrlash savollarini keltiraman. Qiziqsangiz, qolganlarini blogdan oʻqib olasiz:
1️⃣ Sizningcha, nega insonlar va millatlar oʻz tajribalari va koʻrgan-kechirganlari haqida hikoya qilishni yaxshi koʻradi?
2️⃣ Asarlarni qanday xususiyatlariga koʻra “yaxshi” va “yomon”ga ajratasiz?
3️⃣ Qanday qilib oʻz soʻzlashuv uslubingizni yaratasiz? Uni boshqa biror kishiga qanday qilib oʻrgatgan boʻlardingiz?
4️⃣ Siz ____________ (biror soʻz yoki tushuncha) ni ilgari eshitmagan odamga qanday taʼriflab berasiz?
5️⃣ Yagona global tilga ega boʻlish bir nechta tilda soʻzlashishdan koʻra afzalmi? Nega?
6️⃣ Boshqalarning oʻrganishi va tushunishini osonlashtirish uchun oʻz ona tilingizni qanday rivojlantirgan boʻlardingiz?
7️⃣ Agar vafot etgan yoki hozirda hayot boʻlgan biror yozuvchidan maslahat olish imkoniyatingiz boʻlsa, kimni tanlar edingiz? Undan nimani soʻragan boʻlardingiz?
8️⃣ Biz uchun muhim boʻlmagan biror aloqa shakli bor, deb hisoblaysizmi? U qaysi? Nega u nisbatan keraksizroq, deb oʻylaysiz?
Xoʻsh, siz oʻz bilim-koʻnikmalaringizni yoki sohangizni rivojlantirish uchun qanday tanqidiy savollar qoʻyasiz? Bunday savollar amalda foyda berganmi? Fikringizni izohlarda qoldirishingiz mumkin.
@oriftolib
Agar bolalardagi shoʻxlikni oʻldirsangiz, hech qachon aqlli odamni tarbiyalay olmaysiz.
Jan Jak Russo
@oriftolib
Jan Jak Russo
@oriftolib
Juda koʻp kitoblar mutolaasida oʻquvchining aqli dam oladi. Sababi oddiy: chunki uni yozishda yozuvchining aqli ham dam olgan.
Charlz Kolton
@oriftolib
Charlz Kolton
@oriftolib
Bir oʻzakdan ikki maʼno: minnat va minnatdor
Bitta soʻz qarama-qarshi maʼnoni ham anglatishi mumkin. Bu koʻp tillarga xos. Masalan, basir soʻzi arab tilida koʻzi oʻtkir va koʻzi ojiz maʼnolarida ishlatiladi. Oʻzbek tiliga ham xuddi shu maʼnolarda oʻtgan: 1. Koʻruvchi, koʻzi oʻtkir, oʻta sezgir; 2. Koʻrish qobiliyati yoʻq; koʻr, soʻqir; 3. koʻchma Narsa, voqeaning mohiyatini tushuna olmaydigan; ongsiz; bilimsiz; johil.
Minnat va minnatdor soʻzida ham xuddi shu qoida amalda. Minnat soʻzi arabchadan oʻtgan, asliyatda himmat, muruvvat, xayr-saxovat; tashakkur, rahmat aytish maʼnolarini beradi. Oldin oʻzbek tilida ham ayni shu maʼnolarda qoʻllangan. Izohli lugʻat bunga shunday misol bergan:
[Yusufbek hoji:] Agar bu xizmatni oʻz zimmangizga olur ekansiz, ustimga katta minnat qoʻygan boʻlasiz.
A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.
Yusufbek hoji agar shu ishni bajarishga rozi boʻlsangiz, sizdan qarzdor boʻlib qolaman, rahmat va tashakkur aytishga burchliman, deyapti.
Bu maʼno minnatdor soʻzida saqlangan. Minnatdor kishi koʻrgan yaxshiligi sabab boshqa bir kishi oldida maʼnan qarzdor, rahmat aytishga burchli boʻlib qoladi. Rahmat aytmasa ham, ichida unga nisbatan hurmat-eʼtibori oshadi.
Lekin yaxshilik qilgan kishi bundan bahramand boʻlgan odamdan ana shu minnatdorlikni istasa yoki talab qilsa, bu endi minnatga aylanadi.
Qilingan yaxshilikni yuzga solish yoki boshqalarga gapirib yurish minnatdir:
Tekinning minnati koʻp, mehnatning ziynati koʻp.
Maqol.
Ehson qilgan kishining minnati ehsonni yoʻqqa chiqaradi.
Gazetadan.
Bu ziyofatning hali minnati chiqib qolmasa, deb turibman.
K. Yashin, Hamza.
Mehnat qildim – xoʻp qildim, minnat qildim – yoʻq qildim.
Maqol.
Xasis bir bor mehnat qilsa, yuz bor minnat qilar.
Gazetadan.
Bunday ters maʼnolilik sof oʻzbekcha soʻzlarda ham bor. Maqola boshida basir soʻzini misol qilgandik. Oʻzbekcha koʻr soʻzi ham aslida koʻrmoqdan, yaʼni koʻruvchi maʼnosida. Vaqt oʻtib aks maʼnoda ishlatila boshlagan.
Odamlar baʼzida belgi-xususiyatni uning aksi bilan ataydi. Toʻgʻri, dastlab kinoya, mazax yoki boshqa maqsadni koʻzlashadi. Lekin maʼlum muddatdan keyin koʻzlangan maʼno yoʻqolib, shakliy maʼno birlamchiga aylanashi mumkin.
Deylik, ogʻzi shaloqligi, koʻp soʻkinishi bilan tanilgan kishiga qantovuz (qand + ogʻiz = shirinsoʻz) deb ot qoʻyasiz. Keyinchalik bu odam unutiladi va qantovuz sifati tili sassiq maʼnosida keng ishlatila boshlaydi.
@oriftolib
Bitta soʻz qarama-qarshi maʼnoni ham anglatishi mumkin. Bu koʻp tillarga xos. Masalan, basir soʻzi arab tilida koʻzi oʻtkir va koʻzi ojiz maʼnolarida ishlatiladi. Oʻzbek tiliga ham xuddi shu maʼnolarda oʻtgan: 1. Koʻruvchi, koʻzi oʻtkir, oʻta sezgir; 2. Koʻrish qobiliyati yoʻq; koʻr, soʻqir; 3. koʻchma Narsa, voqeaning mohiyatini tushuna olmaydigan; ongsiz; bilimsiz; johil.
Minnat va minnatdor soʻzida ham xuddi shu qoida amalda. Minnat soʻzi arabchadan oʻtgan, asliyatda himmat, muruvvat, xayr-saxovat; tashakkur, rahmat aytish maʼnolarini beradi. Oldin oʻzbek tilida ham ayni shu maʼnolarda qoʻllangan. Izohli lugʻat bunga shunday misol bergan:
[Yusufbek hoji:] Agar bu xizmatni oʻz zimmangizga olur ekansiz, ustimga katta minnat qoʻygan boʻlasiz.
A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.
Yusufbek hoji agar shu ishni bajarishga rozi boʻlsangiz, sizdan qarzdor boʻlib qolaman, rahmat va tashakkur aytishga burchliman, deyapti.
Bu maʼno minnatdor soʻzida saqlangan. Minnatdor kishi koʻrgan yaxshiligi sabab boshqa bir kishi oldida maʼnan qarzdor, rahmat aytishga burchli boʻlib qoladi. Rahmat aytmasa ham, ichida unga nisbatan hurmat-eʼtibori oshadi.
Lekin yaxshilik qilgan kishi bundan bahramand boʻlgan odamdan ana shu minnatdorlikni istasa yoki talab qilsa, bu endi minnatga aylanadi.
Qilingan yaxshilikni yuzga solish yoki boshqalarga gapirib yurish minnatdir:
Tekinning minnati koʻp, mehnatning ziynati koʻp.
Maqol.
Ehson qilgan kishining minnati ehsonni yoʻqqa chiqaradi.
Gazetadan.
Bu ziyofatning hali minnati chiqib qolmasa, deb turibman.
K. Yashin, Hamza.
Mehnat qildim – xoʻp qildim, minnat qildim – yoʻq qildim.
Maqol.
Xasis bir bor mehnat qilsa, yuz bor minnat qilar.
Gazetadan.
Bunday ters maʼnolilik sof oʻzbekcha soʻzlarda ham bor. Maqola boshida basir soʻzini misol qilgandik. Oʻzbekcha koʻr soʻzi ham aslida koʻrmoqdan, yaʼni koʻruvchi maʼnosida. Vaqt oʻtib aks maʼnoda ishlatila boshlagan.
Odamlar baʼzida belgi-xususiyatni uning aksi bilan ataydi. Toʻgʻri, dastlab kinoya, mazax yoki boshqa maqsadni koʻzlashadi. Lekin maʼlum muddatdan keyin koʻzlangan maʼno yoʻqolib, shakliy maʼno birlamchiga aylanashi mumkin.
Deylik, ogʻzi shaloqligi, koʻp soʻkinishi bilan tanilgan kishiga qantovuz (qand + ogʻiz = shirinsoʻz) deb ot qoʻyasiz. Keyinchalik bu odam unutiladi va qantovuz sifati tili sassiq maʼnosida keng ishlatila boshlaydi.
@oriftolib
Yoʻldosh Eshbek. “Qizgʻaldoqlar ochildi”
Toshkent, “Oʻzbekiston” nashriyoti, 2016-yil. 264 bet. Sheʼrlar toʻplami. Kitobni 2016-yil 12-dekabr kuni sotib olgan ekanman. 2019-yil dekabr oyi boshida oʻqishga kirishib, 14-kuni tugatdim.
Favqulodda va nodir fikrlash tarzi, tuygʻuning tiniqligi, tafakkurning kengligi – chinakam shoirga xos xususiyat. Ana shu xususiyatlarni amalda qoʻllay bilishnigina isteʼdod deb tushunaman. Qobiliyat zoʻr boʻlishi mumkin, lekin ifoda qila olmasang, nima foydasi bor? Har qanday shoir ijodini oʻqib-oʻrganayotganda shunga eʼtibor qarataman. Favqulodda misralar bormi? Shoir oʻzini oʻzi qay darajada ifoda eta olgan?
Yoʻldosh Eshbek sheʼriyati bilan deyarli tanish emasdim. Bu kitob birmuncha tasavvur berdi. Har xil darajadagi sheʼrlarga duch keldim, orasida meni rostakamiga hayratlantirgan misralar ham bor. Ana shunday misralardan baʼzilarini sizning ham eʼtiboringizga havola etaman:
Tilim bagʻrim ichinda
Darding sezib yotadi.
Qoʻshiq qilib qalbimni
Koʻzlarimga otadi.
***
Soʻzga aylanmagan yonish tomchilar.
***
Vijdonsiz nomusli niqobin qoʻymas.
***
Koʻzlari koʻzguli qiz.
***
E, koʻngli tilsimgina,
Nafasi nasimgina.
***
Daraxtlar shoxida gulday qushchalar,
Gullarda shabnamlar – qushlarning koʻzi.
Shabnamlar bagʻrida kulgan gʻunchalar –
Tillaringday biyron bahorning soʻzi.
***
Bir ajoyib tong bilan mayin
Qoʻshilishib yomgʻirlar yogʻar.
***
Oʻksib-oʻksib undan izladim
Begʻubor chogʻ – goʻdak izlarim.
Changlar koʻmgan jajji hislarim,
Nafasimning otash islarin.
***
Toʻlqin otib chopar maysalar,
Silkinadi qirlar yelkasi.
***
Tun. Yulduzlar oyoq uchida
Kirib kelar bosh eggan koʻyi.
***
Kirar shaharchaga Navroʻz toʻlqini,
Erning tabassumi – jannat yolqini.
***
Olamga qor tushdi, sovidi kunlar,
Egasiz it kabi dalalar uvlar.
Miltirar yulduzlar, taftsiz uchqunlar,
Balki hech oʻchmasdir xotirdagi nur.
@oriftolib
Toshkent, “Oʻzbekiston” nashriyoti, 2016-yil. 264 bet. Sheʼrlar toʻplami. Kitobni 2016-yil 12-dekabr kuni sotib olgan ekanman. 2019-yil dekabr oyi boshida oʻqishga kirishib, 14-kuni tugatdim.
Favqulodda va nodir fikrlash tarzi, tuygʻuning tiniqligi, tafakkurning kengligi – chinakam shoirga xos xususiyat. Ana shu xususiyatlarni amalda qoʻllay bilishnigina isteʼdod deb tushunaman. Qobiliyat zoʻr boʻlishi mumkin, lekin ifoda qila olmasang, nima foydasi bor? Har qanday shoir ijodini oʻqib-oʻrganayotganda shunga eʼtibor qarataman. Favqulodda misralar bormi? Shoir oʻzini oʻzi qay darajada ifoda eta olgan?
Yoʻldosh Eshbek sheʼriyati bilan deyarli tanish emasdim. Bu kitob birmuncha tasavvur berdi. Har xil darajadagi sheʼrlarga duch keldim, orasida meni rostakamiga hayratlantirgan misralar ham bor. Ana shunday misralardan baʼzilarini sizning ham eʼtiboringizga havola etaman:
Tilim bagʻrim ichinda
Darding sezib yotadi.
Qoʻshiq qilib qalbimni
Koʻzlarimga otadi.
***
Soʻzga aylanmagan yonish tomchilar.
***
Vijdonsiz nomusli niqobin qoʻymas.
***
Koʻzlari koʻzguli qiz.
***
E, koʻngli tilsimgina,
Nafasi nasimgina.
***
Daraxtlar shoxida gulday qushchalar,
Gullarda shabnamlar – qushlarning koʻzi.
Shabnamlar bagʻrida kulgan gʻunchalar –
Tillaringday biyron bahorning soʻzi.
***
Bir ajoyib tong bilan mayin
Qoʻshilishib yomgʻirlar yogʻar.
***
Oʻksib-oʻksib undan izladim
Begʻubor chogʻ – goʻdak izlarim.
Changlar koʻmgan jajji hislarim,
Nafasimning otash islarin.
***
Toʻlqin otib chopar maysalar,
Silkinadi qirlar yelkasi.
***
Tun. Yulduzlar oyoq uchida
Kirib kelar bosh eggan koʻyi.
***
Kirar shaharchaga Navroʻz toʻlqini,
Erning tabassumi – jannat yolqini.
***
Olamga qor tushdi, sovidi kunlar,
Egasiz it kabi dalalar uvlar.
Miltirar yulduzlar, taftsiz uchqunlar,
Balki hech oʻchmasdir xotirdagi nur.
@oriftolib
Rasul HAMZATOV
***
Mening qoʻshnilarim – mohir zargarlar
Bola tasavvurim qoldirib hayron
Mohak toshin ishga solar edi va
Sof oltinni misdan farqlardi oson.
Ey zukko oʻquvchim, qarzdorman sendan,
Asl sheʼriyatga oʻzingsan posbon.
Men ham mohak toshing – nazaring bilan
Suʼniy misralarni farqladim oson.
Rus tilidan Orif Tolib tarjimasi
@oriftolib
***
Mening qoʻshnilarim – mohir zargarlar
Bola tasavvurim qoldirib hayron
Mohak toshin ishga solar edi va
Sof oltinni misdan farqlardi oson.
Ey zukko oʻquvchim, qarzdorman sendan,
Asl sheʼriyatga oʻzingsan posbon.
Men ham mohak toshing – nazaring bilan
Suʼniy misralarni farqladim oson.
Rus tilidan Orif Tolib tarjimasi
@oriftolib
Toʻgʻri yozilgan soʻzni lugʻatga qaramay toping.
Anonymous Poll
13%
Lotoreya
8%
Taʼqiq
10%
Shilliqurt
10%
Qatʼiy nazar
2%
Yashintopoloq
16%
Muzlatgich
3%
Hiqqillamoq
11%
Shoxobcha
17%
Barchasi toʻgʻri yozilgan
9%
Barchasi xato yozilgan
Orif Tolib
Toʻgʻri yozilgan soʻzni lugʻatga qaramay toping.
Bu testga toʻgʻri javob berganlar kam boʻldi. Ayni paytda (2020 yil 3 yanvar, soat 20:45) bor-yoʻgʻi 8 kishi.
Koʻpchilik muzlatgich soʻzini toʻgʻri yozilgan deya tanladi. Lugʻatga koʻra, muzlatkich yozilishi kerak. Xuddi sovitkich soʻzi kabi. Bu yerda jarangsiz tovushdan soʻng kelgan qoʻshimcha ham jarangsizlashishi kuzatilyapti. T jarangsiz tovushiga qoʻshilgan jarangli g jarangsiz k ga aylanyapti.
Toʻgʻri variant shoxobcha soʻzi edi.
Qolgan soʻzlarning lugʻatga koʻra yozilishi:
Lotereya
Taqiq
Shilliqqurt
Qatʼi nazar
Yashintopaloq
Muzlatkich
Hiqillamoq
@oriftolib
Koʻpchilik muzlatgich soʻzini toʻgʻri yozilgan deya tanladi. Lugʻatga koʻra, muzlatkich yozilishi kerak. Xuddi sovitkich soʻzi kabi. Bu yerda jarangsiz tovushdan soʻng kelgan qoʻshimcha ham jarangsizlashishi kuzatilyapti. T jarangsiz tovushiga qoʻshilgan jarangli g jarangsiz k ga aylanyapti.
Toʻgʻri variant shoxobcha soʻzi edi.
Qolgan soʻzlarning lugʻatga koʻra yozilishi:
Lotereya
Taqiq
Shilliqqurt
Qatʼi nazar
Yashintopaloq
Muzlatkich
Hiqillamoq
@oriftolib
Rasul Hamzatov
***
Juda gʻalati-da nasiba, taqdir,
Tole ham bemavrid kuladi gohi.
Yeyishga goʻsht koʻp-u, tishim yoʻq hozir,
Atala ichgandim tishim bor chogʻi.
Rus tilidan Orif Tolib tarjimasi
@oriftolib
***
Juda gʻalati-da nasiba, taqdir,
Tole ham bemavrid kuladi gohi.
Yeyishga goʻsht koʻp-u, tishim yoʻq hozir,
Atala ichgandim tishim bor chogʻi.
Rus tilidan Orif Tolib tarjimasi
@oriftolib