​​Bir kallaqand, uch soʻm pul: kallaqand nima?

“Arshin mololon” filmidagi bu ibora xalq orasida juda mashhur, yosh-u qariga birday tanish boʻlib ketgan. Iborani ishlatamiz-u, lekin undagi kallaqand soʻzining maʼnosiga u qadar eʼtibor beravermaymiz. Xoʻsh, u nimani anglatadi? Izohli lugʻatdan bu haqda maʼlumot chiqmadi. Vikipediya, milliy ensiklopediya va boshqa manbalardan topgan-tutganlarimni siz bilan baham koʻrmoqchiman.

Oldin qand asosan konus shaklida ishlab chiqarilgan. Maʼlumotlarga koʻra, bu usul haqida ilk bor IX asr arab olimi Zubayr ibn Bakkor qayd etgan. Bu turdagi qandlar Italiyada 1470-yildan, Belgiyada 1508-yildan, Angliyada 1544-yildan, Niderlandiyada 1566-yildan ishlab chiqarila boshlagan. Milliy ensiklopediyaga koʻra, hozirgi Oʻzbekiston hududida XX asr boshlariga qadar chetdan keltirilgan xomashyodan hunarmad-qandolatchilar aynan shunga oʻxshash qand ishlab chiqargan va u kallaqand deb atalgan. Kallaqandlar turli kattalikda boʻlgan va 5 kilodan 15 kilogacha tosh bosgan. Chakana savdoga boʻlaklarga boʻlingan holatda chiqarilgan.

Qumsimon shakar paydo boʻlgach, kallaqandlar savdo rastalarini asta-sekin tark etgan. Biroq baʼzi Yevropa mamlakatlari uni hozirgacha ishlab chiqaradi. Oʻznetda kallaqand sotilishi haqidagi bir eʼlonga koʻzim tushdi. Demak, bizda ham u haligacha ishlab chiqariladi, xaridorlari bor.

Bilib oldingiz-a? Kallaqand konus shaklidagi yirik qand va uning maydalangan boʻlaklaridir. Buni ayniqsa uylanish harakatida yurganlar bilib qoʻysa, zarar qilmaydi. Bitta mulla, uch soʻm pul topilgan paytda kallaqand topolmay yurmasin tagʻin 😉.

@oriftolib

Antiqa xushomad

Aleksandr Dyuma oʻz davrining atoqli vrachlaridan biri Gistal bilan tushlik qiladi. Doʻxtir yozuvchidan “Mulohazalar kitobi”ga biror narsa yozib berishni soʻraydi. Bu kitobga koʻpincha davo topgan bemorlar oʻz dil izhorlarini bitishar edi.

Dyuma ilk jumlasini yozadi:

“Doʻxtir Gistal hamma oilalarni davolaydigan vaqtdan boshlab shifoxonalarni berkitish kerak”.

Bu gapni oʻqigan vrach taltayib ketadi:

– Paxtaniyam tozasidan qoʻydingiz-ku, taqsir!

Shundan soʻng Dyuma fikrini shunday tugallaydi: “Va ikkita yangi qabriston ham ochish zarur...”

@oriftolib

Kallaqanddan oqqandga

Chex olimi va tadbirkori Yakov Kristof Radning xotini kallaqand maydalash payti qoʻlini jiddiy kesib oladi. Oradan 2–3 oy oʻtib ixtirochi qand presslovchi uskuna yasaydi va xotiniga 350 dona qand boʻlagini sovgʻa qiladi. Ushbu uskuna 1843-yili patentga ega boʻladi. Shunday qilib, biz yaxshi biladigan oqqand dunyo yuzini koʻradi. U shu yiliyoq sotuvga chiqariladi.

1852-yili Chexiyaning Dachitsa shaharchasidagi Yakov Rad rahbarlik qiladigan zavodda oqqand ishlab chiqarish toʻxtatiladi. Chunki bu yerda qand lavlagi oʻsmas, xomashyo uzoqdan olib kelinar, korxona deyarli zararga ishlardi. Zavod oxir-oqibat bankrot boʻladi.

Radning ixtirosi tezda unutiladi. Keyinchalik oqqand ishlab chiqarish usuli boshqalarga ham nisbat beriladi. Biroq 1930-yillarda aynan Yakov Rad oqqandni birinchi boʻlib ishlab chiqargani isbotlanadi.

@oriftolib

Yomonga oʻzining yomonligi kifoya

Bir shohning ikki vaziri bor edi. Biri aql-farosati, toʻgʻrisoʻzligi bilan eʼtiborga tushgan, podsho koʻp masalalarda undan maslahat olar edi. Bu vazir birovga yomonligi yoʻqligi bilan ajralib turar, uning “Yaxshi odamga yaxshi munosabatda boʻling, yomonga oʻzining yomonligi yetadi” degan gapi el orasida mashhur boʻlib ketgan edi.

Narigi vazir esa uning saroydagi mavqeyi va odamlar orasidagi obroʻ-eʼtiboriga hasad qilardi. Kunlarning birida hasadchi vazir podshoning qabuliga kirib, dedi: «O, podshoyi olam! Sevimli vaziringiz: “Shohimizning ogʻzidan yoqimsiz hid keladi”, deb aytdi». Hukmdor sevimli vaziriga alohida mehr qoʻygandi, shu sababli bu vazirning soʻzlariga ishonmadi. Hasadchi esa shohning shunday munosabat koʻrsatishini hisobga olib qoʻygandi: “Uni huzuringizga chaqiring, sizga yaqinlashgan payti qoʻlini burniga olib boradi, shunda men bu gaplarni bekorga aytmaganimga amin boʻlasiz”, dedi u.

Hukmdor bosiqlik bilan buyurdi: “Yaxshi, uni chaqirib kel-chi”. Ichiqora vazir raqobatchisini ziyofatga taklif etdi va ovqatga juda koʻp sarimsoq qoʻshdi. Yemaganiga qoʻymadi. Tushlik tugagan zahoti birinchi vazirga uni podsho yoʻqlayotgani, zudlik bilan borishi kerakligi aytildi. U ilojsiz qoldi va saroyga yoʻl oldi.

Podsho uning salomiga alik oldi-da: “Qani, menga yaqinroq oʻtir-chi”, deb buyurdi. Vazir hukmdorga yaqin kelgan zahoti sarimoq hidi bilinmasin deb qoʻllari bilan ogʻzini yopdi. “Ha, narigi vazirim toʻgʻri gapirgan ekan”, deb oʻyladi shoh. Soʻng bir qogʻozga maktub yozdi-da, uni eltib berishni vazirga topshirdi. Podsho kimnidir mukofotlashni istasagina oʻz qoʻllari bilan xat yozardi. Voqealar nima bilan tugashini intiq kutib turgan hasadchi vazirning hafsalasi pir boʻldi. “Bu yaramas qutulib qolibdi-da, uning ustiga mukofot ham olibdi”, deb oʻyladi va raqibidan xatni unga berishini iltimos qildi. Bagʻrikeng vazir uning iltimosini qabul qildi va qayerga, kimga eltib berishi kerakligini tushuntirdi.

Lekin xatda hech qanaqa mukofot haqida gap yoʻq edi. Unda “Bu xatni olib borgan kishining boshini tanasidan judo qiling!” deb yozilgan edi.

Birinchi vazirining saroyga sogʻ-omon kirib kelganini koʻrgan podsho bunda bir sir borligini angladi. Vazir unga boʻlgan voqealarni aytib bergach, “Sen haq ekansan. Yomonga oʻzining yomonligi yetarli ekan”, dedi va donishmand vaziriga boʻlgan mehri yana bir karra ortdi.

Ibratli hikoyalardan

@oriftolib

Saida malades! Saidaga barakalla! Saida yashasin👏

Biz til bahslari qilib yurgan vaqtimiz Saida Rashidova degan bitta o‘zbek tili jonkuyari yumshoq kuch – ta’limdan foydalanib o‘zbek tilini keng yoyyapti. O‘rgatganda ham, majburlab emas, sevdirib o‘rgatyapti!

Yuqoridagi videoda uning o‘quvchisi Anna 4 yildan beri O‘zbekistonda yashaydi. U Saidaning kurslaridan keyin bu yil birinchi marta ishxonasida o‘tgan korporativda o‘zbek tilida nutq so‘zlabdi. Mana bu real natija!! Qoyil, Saida!

Saida yutubda o‘zbek tilini o‘rgatuvchi bepul onlayn kurslar ham qiladi. Ko‘ngilli tarzda o‘zbek tilini targ‘ib qilish uchun ko‘p tadbirlar o‘tkazadi, Shuningdek, istovchilar bilan oflayn tarzda ma’lum to‘lov evaziga shug‘ullanadi ham (telegram kanali: @UzbekWithSaida).

Men Saidaning natijalaridan ta’sirlanib, ham uni shaxsan tanigan va hurmat qilgan inson sifatida mutlaqo beminnat, chin ko‘ngildan ushbu matnni yozdim. O‘zbek tilini o‘rganish uchun Saidani tanlashga chorlayman.

Bizga ko‘plab Saidalar kerak!

@shahnozxon

“Nuktadon” nima degani?

Garchi bu soʻz tilimizda faol qoʻllanmasa-da, unga badiiy adabiyotlarda bot-bot duch kelamiz. Nuktadon shoir, nuktadon olim kabi iboralar esa turli maqolalar, adabiy tadqiqotlarda uchraydi.

Bu soʻz asli arabcha va forscha soʻzlar birikuvidan hosil boʻlgan. Arabcha nukta asliyatda oʻtkir, donolik bilan aytilgan gap; qochirim; tub maʼno, mohiyat; nozik tafsilot, ikir-chikir kabi maʼnolarni anglatsa, forscha don esa biluvchi, bilagʻon maʼnosiga ega. Tilimizda faol ishlatiladigan dono soʻzi ana shu oʻzakdan.

Nuktadon oʻzbekchada masalaning tub mohiyatini, nozik, mayda-chuyda tafsilotlarini yaxshi biladigan, oʻtkir fikrlovchi kishiga nisbatan ishlatiladi.

Uni baʼzan nuqtadon shaklida ishlatish ham uchraydi. Lekin bu xato.

🔄 Mavzuga aloqador:
🔹 Siyqasi chiqdi: “siyqa” nima?
🔹 Vallomat kim?
🔹 “Dorilamon” nima degani?
🔹 “Taqsir” soʻzi haqida

@oriftolib

​​Qulf urishmi yoki qulp urish?

Qulp urmoq iborasini koʻp xato qoʻllaymiz. Hatto izohli lugʻatning oʻzi ham bir necha oʻrinlarda qulf urmoq shaklida yozgan. Biroq iborani sharhlaganda uni qulp urmoq koʻrinishida bergan. Ana shu birlamchi, albatta. Imlo lugʻatiga bu ibora qulp urmoq shaklida ham, qulf urmoq shaklida ham kiritilmagan.

Qulp urmoq iborasi ikki xil maʼnoga ega:

1️⃣ Gurkirab, avj olib koʻkarmoq; yashnamoq, gullamoq.

Gulzorda oʻsma, xina, rayhon va jambillar qulp urib yotibdi.

2️⃣ Koʻchma maʼnoda: barq urib rivojlanmoq, taraqqiy etmoq, gullab-yashnamoq.

Qulp urasan savlat toʻkib keng Osiyoga,
Mashʼal boʻlib nur sochasan sharqiy samoga.
T. Toʻla.

Qulf urmoq iborasi qulf ilmoq, qulf osmoq, qulf solmoq kabi maʼnolarga ega:

Ota eshikka qulf urib, bolani opichlaganicha, idora tarafga keta boshladi.
S. Ahmad, Ufq.

Birinchi iborani ham qulf urmoq shaklida qoʻllayversak-chi? Men mayli deyman-u, lugʻat koʻnmaydi-da 😉.

📌 Demak:

Gullar qulp urib yashnadi, eshikka qulf urdi ✅
Gullar qulf urib yashnadi, eshikka qulp urdi ❌

@oriftolib

Noyob soʻzlar: qumanjir

Balki, bu soʻzni birinchi marta eshitib turgandirsiz. U issiq mamlakatlarda oʻsadigan, etdor poyali, toʻp-toʻp tikanaklardan iborat bargli oʻsimlikni anglatadi. Baribir uncha tushunarli boʻlmadi-a? Hozir sinonimini aytaman, darrov fahmlaysiz. Gap siz-u bizga yaxshi tanish kaktus haqida ketyapti. Ha, kaktusning oʻzbekchasi qumanjir. Izohli lugʻatda ham, ruscha-oʻzbekcha lugʻatda ham bunga dalil bor. Ishlatmaganimiz uchun begonalashgan xolos.

Kaktus soʻzi yunoncha kaktos soʻzidan. U asliyatda tikanli yovvoyi oʻsimlik – qushqoʻnmasni anglatgan. Kaktus atamasini fanda ilk bor 1737-yili biolog olim Karl Len ishlatgan. U bu nom bilan barcha oʻtkir tikanli oʻsimliklarni nazarda tutgan.

🔄 Mavzuga aloqador:
🔹 Oʻzbekchasi boʻlaturib, ishlatilmaydi – oʻzimizning “begona” soʻzlar
🔹 “Namoz” soʻzining oʻzbekchasi
🔹 “Million”ning oʻzbekchasi nima?

@oriftolib

​​Qumanjir: kaktus va anjirning nima bogʻliqligi bor?

Toʻgʻrisi, qumanjir soʻzi qanday hosil boʻlib qolganiga hayron edim. Kaktus bilan anjirning nima aloqasi bor? Nimaga anjirga qiyoslangan?

❗️ Kalavaning uchi topildi.

Taniqli muharrir Jamshid Shodiyevning aytishicha, kaktusning anjirga oʻxshash shirin mevasi boʻladi va u isteʼmol qilinadi. Misrda biz bilgan anjir ham, kaktus mevasi ham at-tiyn, yaʼni anjir deb atalar ekan. Kaktus anjiri, yaʼni qumanjir meva-sabzavot doʻkonlarida, odamlar yetaklab yuradigan arava-rastalarda sotilar ekan.

Vikipediya maʼlumotlariga koʻra, turklar kaktus mevasini eshakanjir, hind anjiri, farang anjiri, farang yemishi, tikanli anjir, qaynanatili deyisharkan. Eshakanjir degan soʻzni oʻqib, yozda achchiq boʻladigan, qishgacha turib, keyin taʼm kiradigan olma xalq tilida eshakolma deyilishi yodimga tushdi.

Bu mevani Turkiyada ham topish mumkin. U Oqdengizda tabiiy usulda yetishtiriladi. Gʻarbiy va Janubiy Onadoʻlida ham uchraydi. Qumanjir totli va suvli boʻladi.

Soʻzi isteʼmolda boʻlganidan bu meva oldin bizning oʻlkalarda ham boʻlgan va yeyilgan degan xulosaga kelish mumkin. Kaktus asosan qumli, qurgʻoqchil joylarda oʻsgani uchun anjir soʻziga qum soʻzi qoʻshilgani ehtimoli katta.

@oriftolib

Badia nima?

Badiani qandaydir adabiy janr deb tushunish uchrab turadi. Aslida u bunday maʼnoga ega emas. Izohli lugʻatga koʻra, badia soʻzi ikki xil mazmunda qoʻllanadi:

1️⃣ Nafis, nodir.

Shoir, yozmaysanmi, qani yil boʻyi
Avaylab-asragan badia satring?
Gʻ. Gʻulom.

2️⃣ Kishining diqqatini tortadigan badiiy asar.

Shoirdan bizga lirik badialar, falsafiy mushohadalarga boy manzumalar meros boʻlib qoldi.
“Fan va turmush”.

@oriftolib

​​Kitobiy soʻzlar: inchunin

Bu soʻzni badiiy va publitsistik asarlarda uchratamiz. Jonli tilda qoʻllanmaydi. Lekin maʼnosini baribir bilib olish kerak. Hayotimiz soʻzlashuvdangina iborat emas, baʼzan kitob ham oʻqiymiz-ku 😉.

Inchunin soʻzi shunday, xuddi shuning kabi; shuningdek maʼnolarini beradi:

Inchunin, Qulmatqorani bir kun emas, bir kun ship-shiydam qilib, goʻlaxxonada tiz choʻktirish orzusi qanchalik lazzatli!
A. Muxtor, Opa-singillar.

Savr keldi – ekinchiga davr keldi, deganlaridek taqachining ustaxonasi eski omoch, mertik ketmon... inchunin, turli-tuman temir-tersak bilan toʻlib-toshgan.
A. Muxtor, Chinor.

👉 Bugungi yozuvchi yoki jurnalist bu kabi soʻzlarni ishlatmagani maʼqul deb hisoblayman. Chunki olifta soʻz va ifodalar asarni bezamaydi, oʻquvchini bezdiradi xolos. Istisno holatlar ham bor, albatta. Deylik, maʼlum bir tarixiy davr yoki kishining oʻziga xos tabiatini koʻrsatish uchun bunday soʻzlardan foydalanish mumkin.

❗️ Bu soʻzni inchunun, inchinun kabi shakllarda qoʻllash uchrab turadi. Lekin bu xato.

@oriftolib

40 milliondan bitta...

Bir oilada 3 imkoniyati cheklangan farzand yashaydi. Dyushen mushak disforiyasi – genetik kasallik. Bunda bemorning mushaklari zaiflashib boradi, avvalgiga harakatlaning, keyin yurak va o'pka kabi muhim organlarning ham faoliyati to'xtaydi...

Farzandlarning kattasi faqat barmoqlarini qimirlata oladi, ikkinchisi oyoqlarini his qilmaslik darajasida. Eng achinarlisi, kasallik qizlarda 40 milliondan bir holatda uchraydi. Va oilaning 3-bemor farzandi, qizaloqda u qayd etilgan.

O'zbekistonda yangi tug'ilgan chaqaloqlardan bu kasallik bo'yicha tahlillar olinmaydi. Shu sababli ota-ona farzandlarining to'ng'ichida kasallik borligini bilib qolganda juda kech bo'lgan, farzandlar soni uchtaga yetgan edi.

"Davlatimizdan iltimos qilar edim, yangi tug'ilgan chaqaloqlarda mazkur kasallik diagnostikasi yo'lga qo'yilsin, bu kabi kasal bolalar ko'paymasin" deydi ona.

Kasallikning davosi topilmagan, lekin nafas olishga yordam beruvchi apparatlar, transformer nogironlik aravachalari sotib olishda ularga yordam berish mumkin.

👇 Ularga yordam bermoqchi bo'lsangiz

Uzcard: 8600 3329 0372 0625
Баратова Дилрабо

Ushbu vaziyatni o'z maqolasida yoritib katta ishga qo'l urgani uchun Dilbar Elmanovaga tashakkur!