Kvazarlar nima?
Savol:
Oʻtkir Hoshimovning “Kvazarlar” nomli asari bor. Shuning lugʻaviy maʼnosi nima?
Javob:
Bu atama inglizcha quasar soʻzidan olingan, u esa quasi-stellar soʻzlaridan yasalgan boʻlib, yulduzga oʻxshash degan maʼnoni anglatadi.
Kichik kvazar blazar deyiladi.
Milliy ensiklopediyaga koʻra, kvazarlar burchak oʻlchamlari juda kichik kosmik obyektlardir. Galaktikamizdan ancha uzoqda joylashgan kuchli nurlanish manbai boʻlib, optik diapazonda xira yulduzsimon koʻrinishga ega. Ilk bor 1960-yili radionurlanish manbai sifatida topilgan.
Kvazarlar galaktikadagi eng yorqin jismlardan biridir. Shu sababli ularni koinot mayoqlari deb ham atashadi. 2019-yili eng yirik kvazarlardan biri aniqlangan. Uning yorugʻligi 600 trillion quyoshga teng deb baholangan. Soʻnggi maʼlumotlarga koʻra, milliondan ortiq kvazar aniqlangan.
🧐 Suratda NGC 4319 galaktikasi va Markarian 205 kvazari.
#Soʻragan_edingiz
@oriftolib
Savol:
Oʻtkir Hoshimovning “Kvazarlar” nomli asari bor. Shuning lugʻaviy maʼnosi nima?
Javob:
Bu atama inglizcha quasar soʻzidan olingan, u esa quasi-stellar soʻzlaridan yasalgan boʻlib, yulduzga oʻxshash degan maʼnoni anglatadi.
Kichik kvazar blazar deyiladi.
Milliy ensiklopediyaga koʻra, kvazarlar burchak oʻlchamlari juda kichik kosmik obyektlardir. Galaktikamizdan ancha uzoqda joylashgan kuchli nurlanish manbai boʻlib, optik diapazonda xira yulduzsimon koʻrinishga ega. Ilk bor 1960-yili radionurlanish manbai sifatida topilgan.
Kvazarlar galaktikadagi eng yorqin jismlardan biridir. Shu sababli ularni koinot mayoqlari deb ham atashadi. 2019-yili eng yirik kvazarlardan biri aniqlangan. Uning yorugʻligi 600 trillion quyoshga teng deb baholangan. Soʻnggi maʼlumotlarga koʻra, milliondan ortiq kvazar aniqlangan.
🧐 Suratda NGC 4319 galaktikasi va Markarian 205 kvazari.
#Soʻragan_edingiz
@oriftolib
Rizamat
Oʻrtapishar mahalliy xoʻraki va mayizbop uzum navi. Milliy ensiklopediyaga koʻra, Shreder nomidagi ilmiy-tadqiqot institutining Samarqand filialida Kattaqoʻrgʻon va Parkent uzum navlarini chatishtirib chiqarilgan.
Garchi chatishtirish ishlarini K. Smirnov va A. Gerasimova bajargan boʻlsa-da, uzum naviga mashhur bogʻbon Rizamat Musamuhamedov (1881–1979) nomi berilgan. Bu kishi tokchilik boʻyicha yirik mutaxassis boʻlgan. Rizamat Musamuhamedov rahbarligida Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda 3250 gektar namunali bogʻ va tokzorlar barpo etilgan. Agronom “Tokchilik boʻyicha qoʻllanma” (1939), “Moʻl uzum hosili yetishtirishdagi tajribalarim” (1959) kabi kitoblar yozgan.
Rizamat uzumi Oʻzbekiston va Tojikistonda mashhur.
#Mashhur_eponimlar
@oriftolib
Oʻrtapishar mahalliy xoʻraki va mayizbop uzum navi. Milliy ensiklopediyaga koʻra, Shreder nomidagi ilmiy-tadqiqot institutining Samarqand filialida Kattaqoʻrgʻon va Parkent uzum navlarini chatishtirib chiqarilgan.
Garchi chatishtirish ishlarini K. Smirnov va A. Gerasimova bajargan boʻlsa-da, uzum naviga mashhur bogʻbon Rizamat Musamuhamedov (1881–1979) nomi berilgan. Bu kishi tokchilik boʻyicha yirik mutaxassis boʻlgan. Rizamat Musamuhamedov rahbarligida Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda 3250 gektar namunali bogʻ va tokzorlar barpo etilgan. Agronom “Tokchilik boʻyicha qoʻllanma” (1939), “Moʻl uzum hosili yetishtirishdagi tajribalarim” (1959) kabi kitoblar yozgan.
Rizamat uzumi Oʻzbekiston va Tojikistonda mashhur.
#Mashhur_eponimlar
@oriftolib
Xufya va xufiya: farqi nimada?
Ikkovi ham arabchadan kirgan. Shakli yaqin boʻlsa-da, maʼnolarida farq bor. Ana shu farqni bilmaslik ularni xato qoʻllashga sabab boʻladi.
Xufya soʻzi aygʻoqchi, izquvar degan maʼnoni anglatadi. Tarixda xuddi shunday ish bilan shugʻullanuvchilar boʻlgan:
Qulingiz Samarqanddagi xufyalardan kelgan bir xabarni amirzodamga koʻrsatishdan tortingan edi.
P. Qodirov, “Yulduzli tunlar”.
Xufiya esa ikki xil maʼnoga ega:
1️⃣ Boshqalarga bildirilmaydigan, sir tutiladigan; yashirin, maxfiy: xufiya topshiriq, xufiya gap.
2️⃣ Bildirmasdan buzuqilik qiluvchi; yashirin ravishda fohishalik qiluvchi. Lekin bu maʼnoda qoʻllash hozir eskirib ulgurgan: xufiyalik qilmoq, satang xufiyalar.
📌 Demak:
Xufiya ish, xufiya maʼlumot, xufyaning maʼlumoti, xufiyona ✅
Xufya ish, xufya maʼlumot, xufyona ❌
@oriftolib
Ikkovi ham arabchadan kirgan. Shakli yaqin boʻlsa-da, maʼnolarida farq bor. Ana shu farqni bilmaslik ularni xato qoʻllashga sabab boʻladi.
Xufya soʻzi aygʻoqchi, izquvar degan maʼnoni anglatadi. Tarixda xuddi shunday ish bilan shugʻullanuvchilar boʻlgan:
Qulingiz Samarqanddagi xufyalardan kelgan bir xabarni amirzodamga koʻrsatishdan tortingan edi.
P. Qodirov, “Yulduzli tunlar”.
Xufiya esa ikki xil maʼnoga ega:
1️⃣ Boshqalarga bildirilmaydigan, sir tutiladigan; yashirin, maxfiy: xufiya topshiriq, xufiya gap.
2️⃣ Bildirmasdan buzuqilik qiluvchi; yashirin ravishda fohishalik qiluvchi. Lekin bu maʼnoda qoʻllash hozir eskirib ulgurgan: xufiyalik qilmoq, satang xufiyalar.
📌 Demak:
Xufiya ish, xufiya maʼlumot, xufyaning maʼlumoti, xufiyona ✅
Xufya ish, xufya maʼlumot, xufyona ❌
@oriftolib
Oliy oʻquv yurtlari, fakultetlar va kafedralar nomi qanday yoziladi?
Bu borada xatolarga koʻp yoʻl qoʻyiladi. Ayniqsa, tarjima materiallarda asliyatga ergashish holatlari tez-tez koʻzga tashlanadi. Oʻzbek tili alohida til va oʻzbekcha imlodagi soʻzni uning qoidalari asosida yozish kerak. Masalan, Massachusetts Institute of Technology ingliz tili imlo qoidalariga koʻra toʻgʻri yozilgan. Lekin uni oʻzbekcha tarjimada beradigan boʻlsak, Massachusets texnologiya instituti deb yozishimiz kerak.
Oʻzimizdan misol:
Oʻzbekiston davlat jahon tillari universiteti ✅
Uzbek State University of World Languages ✅
Узбекский государственный университет мировых языков ✅
Xoʻsh, nega bunday? Chunki imlo qoidalariga asosan, vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi soʻz bosh harf bilan boshlanadi.
Fakultetlar esa universitet yoki institut tarkibidagi boʻlim, alohida tashkilot emas. Shu sababli ular kichik harfda yozilishi kerak:
Oʻzbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti internet jurnalistika va ijtimoiy tarmoqlar fakulteti ✅
Guliston davlat universiteti pedagogika fakulteti ✅
Kafedralar nomi ham xuddi shunday. Ularning nomi qoʻshtirnoqsiz va kichik harflarda yoziladi:
Toshkent tibbiyot akademiyasi travmotologiya, ortopediya kafedrasi ✅
Yuristlar malakasini oshirish markazi kasbiy koʻnikmalarni rivojlantirish kafedrasi ✅
Mavzuga aloqador:
👉 Idora va tashkilotlar nomini yozishdagi xatolar
👉 Boʻlim va boshqarmalar nomi bosh harf bilan yoziladimi yoki kichik?
👉 Atab qoʻyilgan nomlar qoʻshtirnoqqa olinadi
👉 Tarixiy yodgorliklar nomi qanday yoziladi?
👉 Hokimiyatmi yoki hokimlik?
@oriftolib
Bu borada xatolarga koʻp yoʻl qoʻyiladi. Ayniqsa, tarjima materiallarda asliyatga ergashish holatlari tez-tez koʻzga tashlanadi. Oʻzbek tili alohida til va oʻzbekcha imlodagi soʻzni uning qoidalari asosida yozish kerak. Masalan, Massachusetts Institute of Technology ingliz tili imlo qoidalariga koʻra toʻgʻri yozilgan. Lekin uni oʻzbekcha tarjimada beradigan boʻlsak, Massachusets texnologiya instituti deb yozishimiz kerak.
Oʻzimizdan misol:
Oʻzbekiston davlat jahon tillari universiteti ✅
Uzbek State University of World Languages ✅
Узбекский государственный университет мировых языков ✅
Xoʻsh, nega bunday? Chunki imlo qoidalariga asosan, vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi soʻz bosh harf bilan boshlanadi.
Fakultetlar esa universitet yoki institut tarkibidagi boʻlim, alohida tashkilot emas. Shu sababli ular kichik harfda yozilishi kerak:
Oʻzbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti internet jurnalistika va ijtimoiy tarmoqlar fakulteti ✅
Guliston davlat universiteti pedagogika fakulteti ✅
Kafedralar nomi ham xuddi shunday. Ularning nomi qoʻshtirnoqsiz va kichik harflarda yoziladi:
Toshkent tibbiyot akademiyasi travmotologiya, ortopediya kafedrasi ✅
Yuristlar malakasini oshirish markazi kasbiy koʻnikmalarni rivojlantirish kafedrasi ✅
Mavzuga aloqador:
👉 Idora va tashkilotlar nomini yozishdagi xatolar
👉 Boʻlim va boshqarmalar nomi bosh harf bilan yoziladimi yoki kichik?
👉 Atab qoʻyilgan nomlar qoʻshtirnoqqa olinadi
👉 Tarixiy yodgorliklar nomi qanday yoziladi?
👉 Hokimiyatmi yoki hokimlik?
@oriftolib
“Sher ila durroj” hikoyati va bu asosda ishlangan multfilm bor.
“Durroj” qanday maʼnoni anglatadi?
“Durroj” qanday maʼnoni anglatadi?
Anonymous Quiz
31%
Duradgor
9%
Vahshiy hayvon
60%
Qush turi
Saksofon
Puflab chalinadigan musiqa asbobi. Uni 1840-yillarda belgiyalik usta Adolf Saks ixtiro qilgan. U 1846-yil 21-mart kuni Fransiyada sakkiz turli damli cholgʻu asboblariga patent olgan. Adolf dastlab bu musiqa asbobini naychali ofikleid deb atagan.
Saksofon nomini bir necha yil oʻtib musiqa mutaxassisi Hektor Berlioz taklif qilgan.
#Mashhur_eponimlar
@oriftolib
Puflab chalinadigan musiqa asbobi. Uni 1840-yillarda belgiyalik usta Adolf Saks ixtiro qilgan. U 1846-yil 21-mart kuni Fransiyada sakkiz turli damli cholgʻu asboblariga patent olgan. Adolf dastlab bu musiqa asbobini naychali ofikleid deb atagan.
Saksofon nomini bir necha yil oʻtib musiqa mutaxassisi Hektor Berlioz taklif qilgan.
#Mashhur_eponimlar
@oriftolib
Qay biri toʻgʻri?
Anonymous Quiz
45%
Issiqda jemfer kiyma.
22%
Issiqda jemfir kiyma.
33%
Issiqda jemper kiyma.
Har va -lar
Har olmoshidan keyingi ot yoki feʼlni koʻplikda qoʻllash holatlari uchrab turadi. Bu, albatta, xato. Oʻzbek tili tabiatiga zid.
Har olmoshi zamirida koʻplik maʼnosi boʻlsa-da, aniq shaxs yoki narsa-buyumni alohidalab, belgilab koʻrsatadi. Bunda undan keyingi ot ham, feʼl ham birlikda boʻlishi kerak:
Har bir kishi buni bilishi kerak. ✅
Har bir kishilar buni bilishlari kerak. ❌
Baʼzan har soʻzi oʻzidan keyingi ot bilan birga umumiylikni ifodalaydi. Bunda ot birlikda ham, koʻplikda ham kelishi mumkin:
Har narsani gapiraverma! ✅
Har narsalarni gapiraverma! ✅
Lekin bu shakl asosan ogʻzaki tilga xos va kamdan kam uchraydi.
📌 Demak:
Tadbirda har bir oʻquvchi qatnashdi. ✅
Tadbirda har bir oʻquvchilar qatnashdilar ❌
Tadbirda har bir oʻquvchilar qatnashdi ❌
Tadbirda har bir oʻquvchi qatnashdilar ❌
🔄 Mavzuga aloqador:
-lar qoʻshimchasini qoʻllashdagi xatolar
Arabcha siniq koʻplik va oʻzbekcha koʻplik
“Inson” soʻzini qoʻllashdagi xatolar
@oriftolib
Har olmoshidan keyingi ot yoki feʼlni koʻplikda qoʻllash holatlari uchrab turadi. Bu, albatta, xato. Oʻzbek tili tabiatiga zid.
Har olmoshi zamirida koʻplik maʼnosi boʻlsa-da, aniq shaxs yoki narsa-buyumni alohidalab, belgilab koʻrsatadi. Bunda undan keyingi ot ham, feʼl ham birlikda boʻlishi kerak:
Har bir kishi buni bilishi kerak. ✅
Har bir kishilar buni bilishlari kerak. ❌
Baʼzan har soʻzi oʻzidan keyingi ot bilan birga umumiylikni ifodalaydi. Bunda ot birlikda ham, koʻplikda ham kelishi mumkin:
Har narsani gapiraverma! ✅
Har narsalarni gapiraverma! ✅
Lekin bu shakl asosan ogʻzaki tilga xos va kamdan kam uchraydi.
📌 Demak:
Tadbirda har bir oʻquvchi qatnashdi. ✅
Tadbirda har bir oʻquvchilar qatnashdilar ❌
Tadbirda har bir oʻquvchilar qatnashdi ❌
Tadbirda har bir oʻquvchi qatnashdilar ❌
🔄 Mavzuga aloqador:
-lar qoʻshimchasini qoʻllashdagi xatolar
Arabcha siniq koʻplik va oʻzbekcha koʻplik
“Inson” soʻzini qoʻllashdagi xatolar
@oriftolib
Togʻgami yoki toqqa?
Imlo masalasida bahslarga koʻp sabab boʻladigan holatlardan biri joʻnalish kelishi qoʻshimchasini ishlatish bilan bogʻliq. Chunki kiril yozuvidagi tartib bilan lotin yozuvidagi qoida farqlanadi.
Farq gʻ yoki g tovushi bilan tugagan soʻzlarda kuzatiladi. Kirilda talaffuzga eʼtibor qaratilsa, lotinda soʻz oxiridagi tovush hal qiluvchi boʻladi. Masalan, togʻ + ga soʻzini soʻzlashuvda toqqa deb aytamiz. Kirilda xuddi shu shaklda yozamiz. Lekin lotinda togʻga deb yoziladi. Chunki imlo qoidalariga koʻra:
1️⃣ k undoshi bilan tugagan soʻzlarga qoʻshilganda bu qoʻshimchaning bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yoʻlakka, elakka, bilakka, tilakka kabi.
2️⃣ q undoshi bilan tugagan soʻzlarga qoʻshilganda bu qoʻshimchaning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqa, uzoqqa kabi.
3️⃣ Qolgan barcha hollarda, soʻz qanday tovush bilan tugashidan va bu qoʻshimchaning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qatʼi nazar, g yoziladi: bargga, pedagogga, bugʻga, sogʻga kabi.
Birinchi va ikkinchi qoidalar kirilga ham taalluqli. Farq faqat uchinchi qoidada.
📌 Demak:
Togʻga, Chortoqqa, qishloqqa, etikka, terakka, bargga ✅
Toqqa, Chortoqga, qishloqga, etikga, terakga, barkka ❌
Тоққа, Чортоққа, қишлоққа, этикка, теракка, баркка ✅
Тоғга, Чортоқга, қишлоқга, этикга, теракга, баргга ❌
🔄 Mavzuga aloqador:
👉 Bargga yoki barkka? (© @xatoliklar)
👉 Hujjatni oluvchi qanday aks ettirilishi kerak?
#Soʻragan_edingiz
@oriftolib
Imlo masalasida bahslarga koʻp sabab boʻladigan holatlardan biri joʻnalish kelishi qoʻshimchasini ishlatish bilan bogʻliq. Chunki kiril yozuvidagi tartib bilan lotin yozuvidagi qoida farqlanadi.
Farq gʻ yoki g tovushi bilan tugagan soʻzlarda kuzatiladi. Kirilda talaffuzga eʼtibor qaratilsa, lotinda soʻz oxiridagi tovush hal qiluvchi boʻladi. Masalan, togʻ + ga soʻzini soʻzlashuvda toqqa deb aytamiz. Kirilda xuddi shu shaklda yozamiz. Lekin lotinda togʻga deb yoziladi. Chunki imlo qoidalariga koʻra:
1️⃣ k undoshi bilan tugagan soʻzlarga qoʻshilganda bu qoʻshimchaning bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yoʻlakka, elakka, bilakka, tilakka kabi.
2️⃣ q undoshi bilan tugagan soʻzlarga qoʻshilganda bu qoʻshimchaning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqa, uzoqqa kabi.
3️⃣ Qolgan barcha hollarda, soʻz qanday tovush bilan tugashidan va bu qoʻshimchaning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qatʼi nazar, g yoziladi: bargga, pedagogga, bugʻga, sogʻga kabi.
Birinchi va ikkinchi qoidalar kirilga ham taalluqli. Farq faqat uchinchi qoidada.
📌 Demak:
Togʻga, Chortoqqa, qishloqqa, etikka, terakka, bargga ✅
Toqqa, Chortoqga, qishloqga, etikga, terakga, barkka ❌
Тоққа, Чортоққа, қишлоққа, этикка, теракка, баркка ✅
Тоғга, Чортоқга, қишлоқга, этикга, теракга, баргга ❌
🔄 Mavzuga aloqador:
👉 Bargga yoki barkka? (© @xatoliklar)
👉 Hujjatni oluvchi qanday aks ettirilishi kerak?
#Soʻragan_edingiz
@oriftolib
Qay biri toʻgʻri?
Anonymous Quiz
22%
Polietelin paketlar
53%
Polietilen paketlar
24%
Poletilin paketlar
Sendvich
Orasiga qiyma va boshqa masalliqlar solingan non boʻlagi. Oksford lugʻatiga koʻra, bu soʻz manbalarda ilk bor 1762-yili qoʻllangan. Bu soʻzning paydo boʻlishi ingliz diplomati, lord Jon Montegyu Sendvich (1718–1792) nomiga borib taqaladi. U yaxna goʻshtni qovurilgan non boʻlaklari orasiga solib yeyishni xush koʻrgan. Bu turdagi taom Buyuk Britaniya va Amerikada hozir ham juda sevib isteʼmol qilinadi.
#Mashhur_eponimlar
@oriftolib
Orasiga qiyma va boshqa masalliqlar solingan non boʻlagi. Oksford lugʻatiga koʻra, bu soʻz manbalarda ilk bor 1762-yili qoʻllangan. Bu soʻzning paydo boʻlishi ingliz diplomati, lord Jon Montegyu Sendvich (1718–1792) nomiga borib taqaladi. U yaxna goʻshtni qovurilgan non boʻlaklari orasiga solib yeyishni xush koʻrgan. Bu turdagi taom Buyuk Britaniya va Amerikada hozir ham juda sevib isteʼmol qilinadi.
#Mashhur_eponimlar
@oriftolib
Qay biri toʻgʻri?
Anonymous Quiz
52%
Qamchi bilan urdi.
12%
Qamchin bilan urdi.
36%
Ikkovi ham toʻgʻri.
Fartuk va galstuk
Bir qarashda maʼnosi bir-biridan ancha uzoq boʻlgan bu ikki soʻz aslida qarindosh.
Fartuk oʻzbek tilida uch xil maʼnoda qoʻllanadi:
1️⃣ Odatda kiyimni iflos qilmaslik uchun uning ustidan kiyiladigan yoki ish paytida belga bogʻlab olinadigan ish kiyimi; peshband.
2️⃣ Oʻquvchi qizlarning rasmiy maktab kiyimi ustidan kiyiladigan oq yoki qora rangdagi yengil kiyimi.
3️⃣ Soʻzlashuv tilida: etak.
Galstuk esa koʻylak yoqasi ostidan oʻtkazib, oldini tugun yoki bant qilib taqiladigan mato, yaʼni boʻyinbogʻdir.
Fartuk rus tiliga nemis tilidan polyak tili orqali XVII asrda oʻtgan. Vortuch nemischada oldga tutilgan mato, etak maʼnosini bildiradi. Vor – old, tuch – mato.
Galstuk rus tilida XVIII asrlardan qoʻllana boshlagan. U dastlab galzduk shakliga ega boʻlgan, chunki holland tilidagi halsdoek shaklidan oʻzlashgan. Biroq keyinchalik nemischa halstuch shaklidan olingan galstux shakli ommalashgan. Vaqt oʻtib, galstux galstukka oʻzgargan. Nemischa halstuch boʻyin matosi, boʻyinbogʻ degan maʼnoni anglatadi. Hals – boʻyin, tuch – mato.
Har ikki soʻz oʻzbekchaga rus tili orqali kirgan.
@oriftolib
Bir qarashda maʼnosi bir-biridan ancha uzoq boʻlgan bu ikki soʻz aslida qarindosh.
Fartuk oʻzbek tilida uch xil maʼnoda qoʻllanadi:
1️⃣ Odatda kiyimni iflos qilmaslik uchun uning ustidan kiyiladigan yoki ish paytida belga bogʻlab olinadigan ish kiyimi; peshband.
2️⃣ Oʻquvchi qizlarning rasmiy maktab kiyimi ustidan kiyiladigan oq yoki qora rangdagi yengil kiyimi.
3️⃣ Soʻzlashuv tilida: etak.
Galstuk esa koʻylak yoqasi ostidan oʻtkazib, oldini tugun yoki bant qilib taqiladigan mato, yaʼni boʻyinbogʻdir.
Fartuk rus tiliga nemis tilidan polyak tili orqali XVII asrda oʻtgan. Vortuch nemischada oldga tutilgan mato, etak maʼnosini bildiradi. Vor – old, tuch – mato.
Galstuk rus tilida XVIII asrlardan qoʻllana boshlagan. U dastlab galzduk shakliga ega boʻlgan, chunki holland tilidagi halsdoek shaklidan oʻzlashgan. Biroq keyinchalik nemischa halstuch shaklidan olingan galstux shakli ommalashgan. Vaqt oʻtib, galstux galstukka oʻzgargan. Nemischa halstuch boʻyin matosi, boʻyinbogʻ degan maʼnoni anglatadi. Hals – boʻyin, tuch – mato.
Har ikki soʻz oʻzbekchaga rus tili orqali kirgan.
@oriftolib
Tushunsalar, sevadilar: matbuot tilining 100 yillik oʻzgarishi
Daryo.uz nashrining “Kun matbuoti tarixi” ruknini men ham qiziqib kuzatib boryapman. Menga eng avvalo matbuot tili qiziq. Bundan 100 yo 90 yillar avval matbuot mavzulari qip-qizil propaganda boʻlsa ham, tili birmuncha shirali va xalqona ekani eʼtiborimni tortdi.
Masalan, 1932-yil 14-apreldagi “Qizil Oʻzbekiston” gazetasidan iqtibos:
«Karmana rayon Marjonxotin shoʻrosidagi “Oxunboboyev” kolxoziga Mamatov degan mushtumzoʻr ikki oʻgʻli bilan joylashib olgan. Bu sinfiy dushmanlar kolxozga zarba berayotirlar. Kolxozning 22 dona zotli qoʻylarini yoʻqotdilar. Koʻklam ishlarining gʻildiragiga tayoq tiqish uchun urinmoqdalar. Bu mushtumzoʻrlarni tezdan tozalash kerak».
Maqolaning nomi ham qiziq: “Mushtumzoʻr oʻz zotlarini kolxozga tortmoqda”.
Bugun shu matnni matbuotimiz taxminan bunday bergan boʻlardi:
«Karmana tuman Marjonxotin kengashidagi “Oxunboboyev” nomli kolxozda Mamatov ismli shaxs ikki oʻgʻli bilan istiqomat qiladi. Mazkur tinchligimizni koʻrolmaydigan, kimlarningdir nogʻorasiga oʻynovchi shaxslar kolxozga zarba berish maqsadida gʻayriqonuniy faoliyat bilan muntazam shugʻullanib kelmoqdalar. Xususan, ushbu oila jinoiy maqsadlarda oʻzaro til biriktirib kolxozning 22 bosh zotli qoʻyini gʻaraz maqsadlari yoʻlida talon-taroj qilgani aniqlandi. Hozirda ular bahorgi qishloq xoʻjalik faoliyatiga, ayniqsa, ekin-tikin ishlariga zarar yetkazish uchun tinmay harakat qilmoqdalar. Bu gʻaraz maqsadli shaxslarni tegishli javobgarlikka tortish uchun masʼul tashkilotlardan zarur xatti-harakatlarni kutib qolamiz».
Sarlavhasi ham hoynahoy “Karmanada jinoiy faoliyat bilan shugʻullanib kelayotgan oila fosh etildi” tarzida boʻlarmidi...
Balki bundan ham siyqaroq boʻlardi, lekin men tusha olgan daraja shu hozircha))
Nima demoqchiman?
Til tafakkurni aks ettiruvchi oyna. Bundan 100 yillar avval matbuot tili sodda, xalqona boʻlgan. Murakkab ifodalar, qoʻshma gaplar emas, sodda, aniq ifodalar ustunlik qilgan. U paytlar “amalga oshirish”magan, shunchaki “qilishgan”, “talon-taroj qilish”magan – yoʻqotishgan, “istiqomat qilish”magan – joylashishgan, yashashgan. 30-yillardagi “Qizil Oʻzbekiston” til va uslubiyot nuqtayi nazaridan hali 1907-10 yillarda boshlangan oʻzbek jadid matbuoti tilini butkul yoʻqotmagan, uning qisman tashuvchisi edi. Balki shuning uchun ham odamlar matbuotni koʻplashib qiziqib oʻqishgan va tushunishgan. Keyin esa matbuot tili xuddi qonunchilik tilidek rasmiylashdi, qiyofasizlashdi, sovuqlashdi, xalqdan yiroqlashdi – balki bugun majburiy obunaga qaramlik sabablaridan biri shudir.
Sizni tushunmasalar – sevmaydilar!
Manba: @shahnozxon
@oriftolib
Daryo.uz nashrining “Kun matbuoti tarixi” ruknini men ham qiziqib kuzatib boryapman. Menga eng avvalo matbuot tili qiziq. Bundan 100 yo 90 yillar avval matbuot mavzulari qip-qizil propaganda boʻlsa ham, tili birmuncha shirali va xalqona ekani eʼtiborimni tortdi.
Masalan, 1932-yil 14-apreldagi “Qizil Oʻzbekiston” gazetasidan iqtibos:
«Karmana rayon Marjonxotin shoʻrosidagi “Oxunboboyev” kolxoziga Mamatov degan mushtumzoʻr ikki oʻgʻli bilan joylashib olgan. Bu sinfiy dushmanlar kolxozga zarba berayotirlar. Kolxozning 22 dona zotli qoʻylarini yoʻqotdilar. Koʻklam ishlarining gʻildiragiga tayoq tiqish uchun urinmoqdalar. Bu mushtumzoʻrlarni tezdan tozalash kerak».
Maqolaning nomi ham qiziq: “Mushtumzoʻr oʻz zotlarini kolxozga tortmoqda”.
Bugun shu matnni matbuotimiz taxminan bunday bergan boʻlardi:
«Karmana tuman Marjonxotin kengashidagi “Oxunboboyev” nomli kolxozda Mamatov ismli shaxs ikki oʻgʻli bilan istiqomat qiladi. Mazkur tinchligimizni koʻrolmaydigan, kimlarningdir nogʻorasiga oʻynovchi shaxslar kolxozga zarba berish maqsadida gʻayriqonuniy faoliyat bilan muntazam shugʻullanib kelmoqdalar. Xususan, ushbu oila jinoiy maqsadlarda oʻzaro til biriktirib kolxozning 22 bosh zotli qoʻyini gʻaraz maqsadlari yoʻlida talon-taroj qilgani aniqlandi. Hozirda ular bahorgi qishloq xoʻjalik faoliyatiga, ayniqsa, ekin-tikin ishlariga zarar yetkazish uchun tinmay harakat qilmoqdalar. Bu gʻaraz maqsadli shaxslarni tegishli javobgarlikka tortish uchun masʼul tashkilotlardan zarur xatti-harakatlarni kutib qolamiz».
Sarlavhasi ham hoynahoy “Karmanada jinoiy faoliyat bilan shugʻullanib kelayotgan oila fosh etildi” tarzida boʻlarmidi...
Balki bundan ham siyqaroq boʻlardi, lekin men tusha olgan daraja shu hozircha))
Nima demoqchiman?
Til tafakkurni aks ettiruvchi oyna. Bundan 100 yillar avval matbuot tili sodda, xalqona boʻlgan. Murakkab ifodalar, qoʻshma gaplar emas, sodda, aniq ifodalar ustunlik qilgan. U paytlar “amalga oshirish”magan, shunchaki “qilishgan”, “talon-taroj qilish”magan – yoʻqotishgan, “istiqomat qilish”magan – joylashishgan, yashashgan. 30-yillardagi “Qizil Oʻzbekiston” til va uslubiyot nuqtayi nazaridan hali 1907-10 yillarda boshlangan oʻzbek jadid matbuoti tilini butkul yoʻqotmagan, uning qisman tashuvchisi edi. Balki shuning uchun ham odamlar matbuotni koʻplashib qiziqib oʻqishgan va tushunishgan. Keyin esa matbuot tili xuddi qonunchilik tilidek rasmiylashdi, qiyofasizlashdi, sovuqlashdi, xalqdan yiroqlashdi – balki bugun majburiy obunaga qaramlik sabablaridan biri shudir.
Sizni tushunmasalar – sevmaydilar!
Manba: @shahnozxon
@oriftolib
Xuligan
Oʻzbekchada bezori degani. Bu soʻzning kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Shulardan biriga koʻra, bu soʻz XIX asrda Londonda yashagan asli irlandiyalik Patrik Hulihan (Patrick Houlihan) ismidan kelib chiqqan. U koʻchabezorilik, oʻgʻrilik va kissavurlik bilan shugʻullangan. Muxtasar Oksford lugʻatiga koʻra, xuligan 1890 yillarda mashhur boʻlgan bir qoʻshiqdagi toʻpolonchi irland oilasi nomiga borib taqaladi.
Ushbu soʻz ilk bor 1894 yili London politsiyasi hisobotlarida paydo boʻlgan. Londonning Lambet tumanida bezorilik qiladigan bolalar toʻdasi the Hooligan Boys (Huligan bolalari), keyinroq esa OʻHooligan Boys (OʼHuligan bolalari) deya atalgan.
Keyinchalik bu soʻz turli toʻdalarga qoʻshilib, bezorilik qiladigan, lekin oʻgʻrilik qilmaydigan yigitlarga nisbatan qoʻllangan. XX asrda xuligan juda koʻp tillarga koʻchib oʻtib, baynalmilal soʻzga aylandi.
#Mashhur_eponimlar
@oriftolib
Oʻzbekchada bezori degani. Bu soʻzning kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Shulardan biriga koʻra, bu soʻz XIX asrda Londonda yashagan asli irlandiyalik Patrik Hulihan (Patrick Houlihan) ismidan kelib chiqqan. U koʻchabezorilik, oʻgʻrilik va kissavurlik bilan shugʻullangan. Muxtasar Oksford lugʻatiga koʻra, xuligan 1890 yillarda mashhur boʻlgan bir qoʻshiqdagi toʻpolonchi irland oilasi nomiga borib taqaladi.
Ushbu soʻz ilk bor 1894 yili London politsiyasi hisobotlarida paydo boʻlgan. Londonning Lambet tumanida bezorilik qiladigan bolalar toʻdasi the Hooligan Boys (Huligan bolalari), keyinroq esa OʻHooligan Boys (OʼHuligan bolalari) deya atalgan.
Keyinchalik bu soʻz turli toʻdalarga qoʻshilib, bezorilik qiladigan, lekin oʻgʻrilik qilmaydigan yigitlarga nisbatan qoʻllangan. XX asrda xuligan juda koʻp tillarga koʻchib oʻtib, baynalmilal soʻzga aylandi.
#Mashhur_eponimlar
@oriftolib