Лозиманда

Сўзлашув тилида лозиманда дейиладиган бу сўзнинг асли – лозимомада. Арабча лозим ва форсча омада сўзларидан ясалган, луғавий маъноси – қилиниши, бажарилиши керак бўлган (нарса) демакдир. Ўзбекчада аёллар тўй, туғуруқ, меҳмондорчилик каби маросимларга олиб бориладиган бирор буюм, кийим-кечак, пишириқ каби совғаларни англатади:

Лозимандани яхшилаб берсангиз, бормасим борми?
Т. Алимов, Совға.

Бу гап ҳамроҳ бўлган беш аёлга ҳам маъқул тушиб, дастурхон тузаб, ҳар қайсиси ўз лозимомадасини ғамлаб жўнади.
“Ёдгор”.

👉 Ҳозир жонли тилда тўйма-тўй, маросимма-маросим юрадиган, ишлатилмайдиган буюмлар, кийилмайдиган кийимларга ҳам лозиманда сўзи ишлатиляпти:

Э, буни ҳеч ким киймайди, лозиманда-ку бу!

Қанақа тўн керак сизга, ўғлим, кийишгами ё лозимандагами?

📖 Изоҳли луғатдан фойдаланилди.

@oriftolib

Жангу жадалми ё жанги жадал?

Мен сўз қўллаши ва таҳририни жиддий ҳурмат қиладиган ёзувчи ва муҳаррирлар орасида жангу жадал сўзини жанги жадал тарзида ишлатадиганлар бор. Уларнинг далили кучли: жадал сўзи ўзбекчада тез, шошилинч деган маънони билдиради, бундан келиб чиқилса, шиддатли жанг маъносида жанги жадал бўлади, жангу жадал эмас.

Лекин мен жангу жадал ҳам хато эмас деб ҳисоблайман. Далилим бор.

Жадал сўзи кураш, тортишиш маъноларига ҳам эга, жангу жадал эса жанг ва курашлар маъносида. Гарчи жадал сўзи бугунги тилда фақат тез, шошилинч маъносида ишлатилаётган бўлса-да, жангу жадал ибораси таркибида аслиятдаги маъносини сақлаб қола олган.

📌 Демак,

Жанг-жадал ✅
Жангу жадал ✅
Жанги жадал ✅

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

​​#Имлоси_қийин_сўзлар
Заҳар
Харажат
Муҳтож
Сахий
Акция
Ҳижрон
Тазйиқ
Яшинтопалоқ
Бекинмачоқ ва беркинмачоқ
Шахдам

#Imlosi_qiyin_soʻzlar
Zahar
Xarajat
Muhtoj
Saxiy
Aksiya
Hijron
Tazyiq
Yashintopaloq
Bekinmachoq va berkinmachoq
Shaxdam

@oriftolib

​Арабча синиқ кўплик ва ўзбекча кўплик

Обуначилардан бири аждод сўзи араб тилида кўпликда экани, аждодлар ўзбекчага айни мазмунда ўгирилса, аждодларлар бўлиб қолишини ёзибди. Тўғри. Араб тилида синиқ кўплик деган усул бор. Сўздаги ундошлар сақланади ва унлилар ўзгартирилади – кўплик ясалади. Ундошларнинг ўрни алмашиши, баъзан бир-икки ундош орттирилиши ҳам мумкин. Аждод ҳам шундай. Бирлиги – жадд, бобо деган маънони билдиради. Аждод – боболар.

Қатма-қат кўплик ҳақида гап кетганда ахборотлар сўзини ҳам мисол келтиришади. Ахбор ўзи – хабарнинг кўплиги. Уни янаям кўпайтириб, ахборотга айлантирамиз. Кейин ўзбекчада ҳам -лар қўшамиз. Шундай қилиб, хабарларларлар ҳосил бўлади 😄.

Лекин битта лекини бор-да. Араб тилидаги кўплик мазмуни ўзбек тилида англашилмайди. Арабчада кўплик бўлган бўлиши мумкин, лекин у ўзбекчада бирликдаги сўз. Тилнинг табиати шундай. Жазирамада иссиқ чой ичиш ғалати кўринади, лекин табиатимиз шундай. Бизга шуниси маъқул.

Қуйида шундай сўзлардан баъзилари эътиборингизга ҳавола этиляпти.

Шунга ўхшаш яна қандай сўзларни биласиз? Изоҳларда қолдиринг.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Расул Ҳамзатов

***
Кимдадир бирор-бир камчилик кўрсак,
Дарров айблаймиз, дарров тутаймиз.
Ҳар неки иллат бор – барини, бешак,
Эскилардан қолган сарқит атаймиз.

Анов – мансаб қули, буниси – қулоқ,
Доим ёзиб юрар юмалоқ хатлар.
Аммо ўтмишга бир ташлангиз нигоҳ,
Бу сўзлар бўлмаган олдинги пайтлар!

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

Русчасини ўқиш

@oriftolib

​Халтура

Бу сўз ўзбек тилида тартибсиз равишда, юзаки қилинадиган хом ишни билдиради. Бизга рус тилидан ўтган, асли лотинча chartularium сўзидан.

Насронийлар одатига кўра, руҳоний арвоҳларга дуо қилаётганда ўқийдиган хотирлаш рўйхати лотинчада шу сўз билан аталган. У рус тилига ўзлашган дастлабки пайтлар – XV асрда шу маънода қўлланган бўлса, XVII аср охирига келиб марҳумни хотирлаш ва дафн маросими маъносида ишлатила бошлаган. Кейинроқ текин овқат маъносини касб этган. Бунга маросимларда таом улашилгани сабаб бўлган, менимча.

Хом-хатала, чала иш маъносига эса XX аср биринчи ярмида эга бўлган. Фасмер луғатида айтилишича, бу мазмунда дастлаб театр аҳли орасида жаргон сифатида ишлатилган. Кейинчалик халқ тилига кўчган.

@oriftolib

​Япон халқ мақолларидан

Японлар – Япониянинг асосий аҳолиси. Бразилия, АҚШ, Хитой, Филиппин, Канада, Перу, Австралия ва бошқа мамлакатларда ҳам яшайди. Япон тилида сўзлашади. Умумий адади – 130 миллион атрофида.

🔹 Абжир қўлдан ҳам сув тўкилиши мумкин.
🔹 Адолат – энг яхши сиёсатдир.
🔹 Арзон нарсани сотиб олиш пулни йўқотишдир.
🔹 Ахлоқсизлик пулдан ҳам, кучдан ҳам айиради.
🔹 Баҳона ва пластирни истаган жойга ёпиштириш мумкин.
🔹 Бировга зулм қилма, шунда бутун умр қўрқувда яшамайсан.
🔹 Бирор киши ҳақида гумонга боришдан олдин етти марта текшир.
🔹 Денгиздаги қароқчилар тоғдаги қароқчиларни жиноятда айблайди.
🔹 Илмда қисқа йўллар йўқ.
🔹 Катта хиёнат садоқатга ўхшаш қиёфада бўлади.
🔹 Куч ҳақ бўлган жойда ҳақ ноҳақдир.
🔹 Меъёридан ошган хурсандчилик қайғу келтиради.

@oriftolib

​Мўнди

“Бўзчи белбоққа ёлчимас, кулол – мўндига” деган мақолни эшитган бўлсангиз керак. Хўш, мақолдаги мўнди нимани англатади?

Мўнди – сопол кўза тури: оғзи тор, қорни кенг шаклда, дастасиз бўлади. Одатда суюқлик, асосан ёғ солиб қўйишда фойдаланилган.

Фарғона шевасида аёл-қизлар тилида қора мўнди деган ибора ишлатилади. Ҳақорат маъноси бор. Одатда хотин-қизларга ёқмаган, бирор ножўя ҳаракати сабабли уларнинг ғазабига дучор бўлганларга нисбатан ишлатилади. Менимча, бу иборанинг пайдо бўлишига илгарилари мўндиларда кўпинча ёғ сақлангани сабаб бўлган. Биласиз, мой сақланадиган идишлар ёғ тўкилаверганидан ялтираб, қорайиб кетади. Мўндилар ҳам шундай бўлган.

Энди яғири чиқиб кетган кўзани тасаввур қилинг. Ҳа, аёлларнинг кўзига ёмон кўринмаган маъқул 😄.

@oriftolib

Қулоқчин “наушник”ми?

Эшитган бўлсангиз керак, турли шоулар, кўрсатув ва эшиттиришларда “наушник” маъносида қулоқчин сўзи ишлатилади. Менимча, қачондир кимдир шундай ўзбекчалаштирган-у, сўнг шу вариант урфга кириб кетган. Баъзида қулоқлик сўзи ҳам қўлланади. Хўш, шундай аташ тўғрими?

Изоҳли луғатга кўра, қулоқчин тушириб қўйиладиган қулоқлари бор иссиқ телпак. Қулоқлик эса телпак ва қалпоқларнинг ана шунақа қулоқ-ёпқичларига кетадиган етарли миқдордаги материал.

Унда наушникни нима деб аташ мумкин? Шахсий фикрим шу: агар одамлар қулоқчин ёки қулоқликни наушникка нисбатан ишлатаётган бўлса ва бу тилга сингса, кўпроқ қўлланаётганини қабул қилиш ва луғатларга, истеъмолга киритиш керак.

Йўқ, бу иккови ҳам бўлмайди, дейилса, карнайча дейиш мумкин.

Сиз нима дейсиз? Фикрингизни изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

Yondashmoqmi yoki yondoshmoq?

Yondosh degan soʻz bor. Yonma-yon, bir-biriga bogʻliq, parallel kabi maʼnolarni anglatadi: yondosh qishloq, bir-biriga yondosh.

Yondashmoq esa yonma-yon kelmoq, yaqinlashmoq, maʼlum bir nuqtai nazardan qaramoq degani: yondashib oʻtirmoq, muammoga jiddiy yodashmoq.

Imlo lugʻatida yondoshmoq soʻzi berilmagan. Izohli lugʻatning oldingi nashrlarida yondoshmoq yondashmoqning koʻrinishi sifatida koʻrsatilgan edi. Olti jildda va lotin imlosida bosilgan yangi nashrida bu xato toʻgʻrilanibdi va soʻz yondashmoq shaklida berilibdi. Demak, feʼlning faqatgina yondashmoq varianti toʻgʻri.

❗️ Yonma-yon maʼnosidagi yondosh soʻzini yondash shaklida qoʻllab boʻlmaydi. Feʼl boʻlganda esa ishlatish mumkin (yaxshiga yondash).

📌 Demak:

Yondosh uy ✅
Yondash uy ❌

Yondashmoq ✅
Yondashmoq ❌

Yondashuv ✅
Yondoshuv ❌

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib

​Калиш

Сал ғалатироқ эшитилиши мумкин, лекин калиш миллий кийим эмас. Ҳа, шундай. Бунга унинг этимологияси ҳам гувоҳлик беради.

Калиш тилимизга рус тилидан кирган. Руслар уни калоши ёки галоши деб атайди. Русчага француз ёки немис тилидан ўтган.

Калиш сўзининг этимологияси ҳақида турли қарашлар бор. Биринчи фикрга кўра, у юнонча kalopodion – ёғоч бошмоқ сўзидан; бошқа версияга кўра, лотинча caliga – этик сўзидан; учинчи қарашга кўра эса, лотинча gallica – галл пойабзали сўзидан келиб чиққан.

Ўрганишларимга кўра, калишларнинг ўлкамиздаги тарихи 100-150 йилни ташкил этади. У Туркистонда XX аср бошларида оммалаша бошлаган. Бошида уни халқ, айниқса, косиблар яхши кутиб олмаган. Калиш совет даврида рус маданияти белгиси сифатида тарғиб ҳам қилинган.

Хўш, калиш бизники эмас экан, олдин ота-боболаримиз калиш ўрнида нима кийишган? Жавоб оддий – кавуш кийишган. Бугун кавуш кийиш ёши катталар орасида яна оммалашиб боряпти. Уни маҳси билан ҳам, маҳсисиз ҳам кийса бўлади.

Калиш замонавий кийим саналмаса-да, оммабоплиги рост. Оммабоплигининг асосий сабаби эса – арзонлиги. Олдин жуда арзон ва захни кўп ўтказадиган қуйма калишлар ҳам бўларди. Ҳозир эса Қамчиқ довонида инсталляцияси қўйилган ва кейин олдириб ташланган калишга ўхшашлари ишлаб чиқарилади, холос.

@oriftolib

Hotamtoy

Oʻzbek tilida saxovatli, qoʻli ochiq, oliyjanob maʼnolarida qoʻllanuvchi hotamtoy va hotam soʻzlarining ildizi tarixiy shaxsga – Hotam Toiyga borib taqaladi. U Yamandagi toy qabilasining boshligʻi, mashhur lashkarboshi va shoir boʻlgan. Adolatu insofi, saxiyligi va yaxshiligi bilan dastlab atrofdagi qabilalar, keyin butun Arabiston va Sharq xalqlari orasida shuhrat qozongan. Baʼzi manbalarda uning nomi Hotim shaklida berilgan. Toʻliq ismi – Abu Safona Hotam ibn Abdulloh ibn Saʼd Toiy.

Kishilar nomi soʻz va iboralarga, atamalarga aylanib ketishi tilda bor hodisa. Garchi Hotam Toiy milodiy VI asr oxiri – VII asr boshlarida yashagan tarixiy shaxs boʻlsa-da, u koʻpincha afsonaviy qahramon sifatida talqin qilinadi. Sharq xalqlari ogʻzaki ijodi va yozma adabiyotida Hotam Toiy haqida koʻplab afsona va rivoyatlar, qissa va dostonlar, hatto “Hotamnoma” kitobi yaratilgan.

Maʼlumot uchun: Hotam Toiyning oʻgʻli Adiy ibn Hotam Paygʻambarimiz sollallohu alayhi vasallamning sahobalaridan boʻlgan.

@oriftolib