Sirli-sehrli tushlar
(hikoyadan parcha)
Kecha institutga hujjat topshirgani bordim. O‘sha yerda Dildorani uchratdim. Yuragimning tub-tubidagi ismsiz dardlar qayta bosh ko‘tardi, uch yil oldingi sirli-sehrli xotiralar tasavvurimda asta-sekin jonlandi.
Go‘yo yam-yashillikka, nurga ko‘milgan moviy diyorga tushib qolganday edim. Biroq to‘satdan turgan shiddatli shamol hamma narsani ag‘dar-to‘ntar qilib yubordi, menga uch asrday tuyulgan uch yil mobaynida asrab-avaylab yurgan tuyg‘u-xayollarim o‘t tushgan somon g‘aramidek lahzada yonib kul bo‘ldi. Ulardan alam-iztirob kuligina qoldi, xolos…
***
Bor-yo‘q voqealar – shu.
Odam ba’zan bitta tushni takror-takror ko‘rishi mumkin. Balki sizdayam shunday bo‘lgandir, kichkinaligimda bir xil yoki davomli tushlarni ko‘rib turardim. Kecha Dildorani uchratgan paytim xira tuman ichida qolgan, eng qiziq joyida uzilgan tushimning davomini ko‘raman deb o‘ylagan edim. Biroq…
Men bir paytlar orzu qilgan, ko‘nglimni allalagan tuyg‘ular sarob bo‘lib chiqdi. Tushida juda katta boylikka ega bo‘lib turganda uyg‘onib ketgan kambag‘alday dilimni ojizlik va alam egallab oldi…
________________________________
“Sirli-sehrli tushlar” – ilk hikoyam. 2006-yili yozishni boshlab, tashlab qo‘ygandim. 2007-yili tugatganman. Bugun hikoyaga bir qur ko‘z tashlab, tuyg‘ulari toza o‘smirligimni, osmoni bepayon dalalarni, orzularga to‘la bolalik kunlarimni esladim.
Hikoyadagi ba’zi syujetlar real voqealarga asoslangan, lekin asosiy syujet badiiy to‘qima. O‘zim va yaqin bir do‘stimning hayotida yuz bergan voqealardan tugun, yechim, turli ziddiyatlarni yasashda foydalanganman.
Qiziqqanlar hikoyani mana bu sahifada to‘liq o‘qib chiqishi mumkin.
@oriftolib
(hikoyadan parcha)
Kecha institutga hujjat topshirgani bordim. O‘sha yerda Dildorani uchratdim. Yuragimning tub-tubidagi ismsiz dardlar qayta bosh ko‘tardi, uch yil oldingi sirli-sehrli xotiralar tasavvurimda asta-sekin jonlandi.
Go‘yo yam-yashillikka, nurga ko‘milgan moviy diyorga tushib qolganday edim. Biroq to‘satdan turgan shiddatli shamol hamma narsani ag‘dar-to‘ntar qilib yubordi, menga uch asrday tuyulgan uch yil mobaynida asrab-avaylab yurgan tuyg‘u-xayollarim o‘t tushgan somon g‘aramidek lahzada yonib kul bo‘ldi. Ulardan alam-iztirob kuligina qoldi, xolos…
***
Bor-yo‘q voqealar – shu.
Odam ba’zan bitta tushni takror-takror ko‘rishi mumkin. Balki sizdayam shunday bo‘lgandir, kichkinaligimda bir xil yoki davomli tushlarni ko‘rib turardim. Kecha Dildorani uchratgan paytim xira tuman ichida qolgan, eng qiziq joyida uzilgan tushimning davomini ko‘raman deb o‘ylagan edim. Biroq…
Men bir paytlar orzu qilgan, ko‘nglimni allalagan tuyg‘ular sarob bo‘lib chiqdi. Tushida juda katta boylikka ega bo‘lib turganda uyg‘onib ketgan kambag‘alday dilimni ojizlik va alam egallab oldi…
________________________________
“Sirli-sehrli tushlar” – ilk hikoyam. 2006-yili yozishni boshlab, tashlab qo‘ygandim. 2007-yili tugatganman. Bugun hikoyaga bir qur ko‘z tashlab, tuyg‘ulari toza o‘smirligimni, osmoni bepayon dalalarni, orzularga to‘la bolalik kunlarimni esladim.
Hikoyadagi ba’zi syujetlar real voqealarga asoslangan, lekin asosiy syujet badiiy to‘qima. O‘zim va yaqin bir do‘stimning hayotida yuz bergan voqealardan tugun, yechim, turli ziddiyatlarni yasashda foydalanganman.
Qiziqqanlar hikoyani mana bu sahifada to‘liq o‘qib chiqishi mumkin.
@oriftolib
Javlon Jovliyev hikoyasi rus tilida
Yangi davr o‘zbek yozuvchilari ichida Javlon Jovliyevning hikoyalarini alohida e’tibor bilan o‘qiyman. Uslubining ravonligi, tasviri tiniqligi, o‘quvchida his-tuyg‘u va munosabat uyg‘ota olishi bilan e’tiborga molik.
Javlonning menga o‘zgacha ta’sir etgan hikoyalaridan biri – «“Assalamu aleykum” yoxud Myanma fojiasi»dir. Shu hikoya rus tiliga tarjima qilinib, “Kamerton” adabiy-tarixiy jurnalida nashr etilibdi. Tarjimon – Lira Pirjanova.
Yozuvchini bu muvaffaqiyat bilan tabriklayman va yaxshi hikoyalari bundan-da ko‘payishiga tilakdoshman.
Hikoyani o‘zbekchada o‘qish:
http://kh-davron.uz/kutubxona/qoshimcha/inson-tarixi/xurshid-davron-unutma-javlon-jovliyev-assalamu-aleykum-yoxud-myanma-fojeasi.html
Hikoyani ruschadada o‘qish:
https://webkamerton.ru/2020/01/assalamu-aleykum-ili-tragediya-myanmy
Yangi davr o‘zbek yozuvchilari ichida Javlon Jovliyevning hikoyalarini alohida e’tibor bilan o‘qiyman. Uslubining ravonligi, tasviri tiniqligi, o‘quvchida his-tuyg‘u va munosabat uyg‘ota olishi bilan e’tiborga molik.
Javlonning menga o‘zgacha ta’sir etgan hikoyalaridan biri – «“Assalamu aleykum” yoxud Myanma fojiasi»dir. Shu hikoya rus tiliga tarjima qilinib, “Kamerton” adabiy-tarixiy jurnalida nashr etilibdi. Tarjimon – Lira Pirjanova.
Yozuvchini bu muvaffaqiyat bilan tabriklayman va yaxshi hikoyalari bundan-da ko‘payishiga tilakdoshman.
Hikoyani o‘zbekchada o‘qish:
http://kh-davron.uz/kutubxona/qoshimcha/inson-tarixi/xurshid-davron-unutma-javlon-jovliyev-assalamu-aleykum-yoxud-myanma-fojeasi.html
Hikoyani ruschadada o‘qish:
https://webkamerton.ru/2020/01/assalamu-aleykum-ili-tragediya-myanmy
Grafomaniya – yozish kasali
Izzat Sultonning “Adabiyot nazariyasi” kitobini o‘qiyotib ajoyib bir ma’lumotga duch keldim. Olim Alisher Navoiy, Onore Balzak, Lev Tolstoy, Maksim Gorkiy, Rabindranath Thakur kabi yozuvchilarning sermahsulligi, ulkan meros qoldirganini ta’kidlar ekan, nosog‘lom sermahsullik haqida ham to‘xtalib o‘tadi va “Daroz Firdavsiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan bir e’jodkorni misol keltiradi.
To‘g‘risi, yozish kasaliga mubtalo bo‘lgan kishilarni o‘zim ham hayotda ko‘p ko‘rganman. Bu kasallikning turli ko‘rinishlari bor: ayrimlar ko‘p yozadi va yozgani bo‘sh ekanini ham biladi – bezararroq shakli; ko‘p yozadi va yozmishlari shedevr ekanini da’vo qiladi – og‘ir shakli; pensiyaga chiqqach yoki ijodkor shuhratiga mahliyolik natijasida birdan yozishni boshlaydi, bir nechalab kitob chiqaradi va tahririyatlarga borganda ana shu chiqargan kitoblarini pisanda qiladi va hokazo. Uyalmasdan “O‘zbek she’riyatda Erkin Vohidov, Abdulla Oripov yaxshi ijod qilishdi. Mana, ulardan keyin men ketyapman”, deydiganlari ham bor.
Xullas, yozish kasaliga chalinganlar tarixda ham bo‘lgan ekan. Izzat Sulton domla bunga shunday misol keltiradi:
“Adabiyotda nosog‘lom sermahsullik ham uchraydiki, uni haqiqiy san’atkorning jiddiy ijodiy ishidan farq etish kerak. Ba’zi kishilar talant sohibi bo‘lmasalar ham, havaskorlik yoki shuhratparastlik oqibatida adabiyotga kirib qoladilar. Bunday kishilar ko‘pincha to‘xtovsiz yozish tashnaligiga mubtalo bo‘lib, asar ustiga asar yoza beradilar. Bu – ruhiy xastalikning bir turi hisoblanadi va grafomaniya deb ataladi (yunoncha “grafo” – yozish va “maniya” – ehtiros, telbalik so‘zlaridan yasalgan).
“Kratkaya lit. ensiklopediya”da to‘g‘ri ko‘rsatilganidek, grafomaniya odatda yozuvchi mehnatining yengilligi va hammaning qo‘lidan keladigan ish ekanligi haqidagi noto‘g‘ri tasavvurlar zaminida, shuningdek, kishining o‘z ijodiy qobiliyatiga ortiqcha baho berishi natijasida paydo bo‘ladi. Grafomaniya sharoit, masalan, asarni bosib chiqarish borasida cheksiz imkoniyatlar mavjudligi natijasida ham ro‘yobga chiqadi. XIX asrda Rossiyada graf D. I. Xvostov o‘zining grafomanligi bilan mashhur edi.
O‘rta Osiyoda o‘rta asrlarda shoirlik da’vo etuvchi bir iste’dodsiz kishi Firdavsiyning “Shohnoma”sidan ham uzun, ammo bemaza asar yaratib, “Daroz Firdavsiy” degan kulgili nom bilan mashhur bo‘lgan va zamona shohiga hajviya yozib (xuddi Firdavsiy Mahmud G‘aznaviyga hajviya yozganidek), shoh uni ta’qib etmasa ham, qochib, yashirinib yurgan edi...
Grafomaniya ba’zan professional yozuvchining asarida uslubning nuqsonlaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi: talantli yozuvchi san’aning majburiy talablaridan biri bo‘lgan qisqalikdan chekinib, “ezmalanishi” ham grafomaniyaning bir ko‘rinishidir”.
Uvol tushunchasi har sohada kerak bo‘lganidek, adabiyotda ham juda zarur. Behuda sarflangan vaqt, mablag‘ va so‘zning javobgarligi bor. Buni qo‘liga qalam olgan har bir kishi, hatto professional ijodkor ham yodda tutishi zarur deb o‘ylayman.
Orif Tolib
Izzat Sultonning “Adabiyot nazariyasi” kitobini o‘qiyotib ajoyib bir ma’lumotga duch keldim. Olim Alisher Navoiy, Onore Balzak, Lev Tolstoy, Maksim Gorkiy, Rabindranath Thakur kabi yozuvchilarning sermahsulligi, ulkan meros qoldirganini ta’kidlar ekan, nosog‘lom sermahsullik haqida ham to‘xtalib o‘tadi va “Daroz Firdavsiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan bir e’jodkorni misol keltiradi.
To‘g‘risi, yozish kasaliga mubtalo bo‘lgan kishilarni o‘zim ham hayotda ko‘p ko‘rganman. Bu kasallikning turli ko‘rinishlari bor: ayrimlar ko‘p yozadi va yozgani bo‘sh ekanini ham biladi – bezararroq shakli; ko‘p yozadi va yozmishlari shedevr ekanini da’vo qiladi – og‘ir shakli; pensiyaga chiqqach yoki ijodkor shuhratiga mahliyolik natijasida birdan yozishni boshlaydi, bir nechalab kitob chiqaradi va tahririyatlarga borganda ana shu chiqargan kitoblarini pisanda qiladi va hokazo. Uyalmasdan “O‘zbek she’riyatda Erkin Vohidov, Abdulla Oripov yaxshi ijod qilishdi. Mana, ulardan keyin men ketyapman”, deydiganlari ham bor.
Xullas, yozish kasaliga chalinganlar tarixda ham bo‘lgan ekan. Izzat Sulton domla bunga shunday misol keltiradi:
“Adabiyotda nosog‘lom sermahsullik ham uchraydiki, uni haqiqiy san’atkorning jiddiy ijodiy ishidan farq etish kerak. Ba’zi kishilar talant sohibi bo‘lmasalar ham, havaskorlik yoki shuhratparastlik oqibatida adabiyotga kirib qoladilar. Bunday kishilar ko‘pincha to‘xtovsiz yozish tashnaligiga mubtalo bo‘lib, asar ustiga asar yoza beradilar. Bu – ruhiy xastalikning bir turi hisoblanadi va grafomaniya deb ataladi (yunoncha “grafo” – yozish va “maniya” – ehtiros, telbalik so‘zlaridan yasalgan).
“Kratkaya lit. ensiklopediya”da to‘g‘ri ko‘rsatilganidek, grafomaniya odatda yozuvchi mehnatining yengilligi va hammaning qo‘lidan keladigan ish ekanligi haqidagi noto‘g‘ri tasavvurlar zaminida, shuningdek, kishining o‘z ijodiy qobiliyatiga ortiqcha baho berishi natijasida paydo bo‘ladi. Grafomaniya sharoit, masalan, asarni bosib chiqarish borasida cheksiz imkoniyatlar mavjudligi natijasida ham ro‘yobga chiqadi. XIX asrda Rossiyada graf D. I. Xvostov o‘zining grafomanligi bilan mashhur edi.
O‘rta Osiyoda o‘rta asrlarda shoirlik da’vo etuvchi bir iste’dodsiz kishi Firdavsiyning “Shohnoma”sidan ham uzun, ammo bemaza asar yaratib, “Daroz Firdavsiy” degan kulgili nom bilan mashhur bo‘lgan va zamona shohiga hajviya yozib (xuddi Firdavsiy Mahmud G‘aznaviyga hajviya yozganidek), shoh uni ta’qib etmasa ham, qochib, yashirinib yurgan edi...
Grafomaniya ba’zan professional yozuvchining asarida uslubning nuqsonlaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi: talantli yozuvchi san’aning majburiy talablaridan biri bo‘lgan qisqalikdan chekinib, “ezmalanishi” ham grafomaniyaning bir ko‘rinishidir”.
Uvol tushunchasi har sohada kerak bo‘lganidek, adabiyotda ham juda zarur. Behuda sarflangan vaqt, mablag‘ va so‘zning javobgarligi bor. Buni qo‘liga qalam olgan har bir kishi, hatto professional ijodkor ham yodda tutishi zarur deb o‘ylayman.
Orif Tolib
Birovga orqa qilib, o‘zingizda bo‘lgan talantning ruhiga fotiha o‘qiy ko‘rmangiz. Bir soatda emas, o‘n soatda yozish, bir qayta emas, o‘n qayta tuzatish kishining yordamiga termulishga qaraganda ham foydali, ham umidlidir.
Abdulla Qodiriy
@oriftolib
Abdulla Qodiriy
@oriftolib
Александр Дюма (1802–1870) французтилли ёзувчилар ичида дунё бўйича энг кўп ўқувчига эга адиблардан биридир.
“Граф Монте Кристо”, “Уч мушкетёр” сингари саргузашт асарлари билан дунёга машҳур адиб жуда ғалати одатга амал қилган.
У ҳар куни соат еттида Ғалаба аркаси остида олма еган. Бир қарашда ўта мантиқсиз кўринадиган ушбу машғулотнинг ташкилотчиси Дюманинг шахсий дўхтири эди. Бу тадбирга ёзувчининг тартибсиз ҳаёти сабаб бўлган. У носоғлом турмуш тарзи туфайли уйқусизлик дардига чалинганди. Эрталаб соат олтида туриб, еттигача арка ёнига етиб бориш ва у ерда олма ейиш учун Дюма эртароқ ётиши, кун тартибига риоя этиши керак бўлган.
@oriftolib
“Граф Монте Кристо”, “Уч мушкетёр” сингари саргузашт асарлари билан дунёга машҳур адиб жуда ғалати одатга амал қилган.
У ҳар куни соат еттида Ғалаба аркаси остида олма еган. Бир қарашда ўта мантиқсиз кўринадиган ушбу машғулотнинг ташкилотчиси Дюманинг шахсий дўхтири эди. Бу тадбирга ёзувчининг тартибсиз ҳаёти сабаб бўлган. У носоғлом турмуш тарзи туфайли уйқусизлик дардига чалинганди. Эрталаб соат олтида туриб, еттигача арка ёнига етиб бориш ва у ерда олма ейиш учун Дюма эртароқ ётиши, кун тартибига риоя этиши керак бўлган.
@oriftolib
Fikr beruvchi asar
Ijodkorman degan odam o‘qib-o‘rganishi shart bo‘lgan kitoblar bor. Ana shunday kitoblarning boshida "Devonu lug‘otit turk" turadi, menimcha. Mahmud Qoshg‘ariy bu asarini ming yil oldin yozgan. Biroq "Devon"dagi so‘z va iboralar, matallar va maqollarning ildizi yana ming yillar keyinga borib taqaladi. Qoshg‘ariy juda katta hududni kezib, turli turkiy qavmlarning tili, urf-odati, turmushini sinchiklab o‘rgangan. Bu asar juda katta mehnat va izlanish mevasi ekanini, tilshunos o‘z ishiga puxta yondashganini mutolaa jarayonida anglab, his qilib borasiz...
So‘zning tarixi, kelib chiqishi, o‘zgarishi, bir so‘z bilan aytganda hayot yo‘lini o‘rganar ekansiz, yangi-yangi topilmalarga duch kelasiz. Tilimizga forscha va arabcha so‘zlar juda ko‘p kirgan. Bugun bundan afsus chekib o‘tirishning umuman hojati va foydasi yo‘q. Chunki ular ham endi bizniki, til boyligimiz. Tillar doimo o‘zaro aloqada, bir-biridan so‘z olib turadi. O‘zimizning ming-minglab so‘zlarimiz ham boshqa tillarga o‘tgan. Bu tabiiy hol. Biroq bir narsani unutmaslik kerak: boshqa tildan kirayotgan so‘z o‘zimizda bor bo‘lgan so‘zni siqib chiqarmasligi shart. Bu boyish emas, qashshoqlashishdir. "Devon"ni o‘qiyotib, yana bir narsadan cheksiz quvondim: Mahmud Qoshg‘ariy ham xuddi shunday qarashda bo‘lgan ekan.
Hayot doimo yangilanishda. Mohiyat o‘zgarmasa-da, vositalar o‘zgarib turadi. Yangi paydo bo‘lgan narsalarga, tushunchalarga ot qo‘ya olish tilning kuchini, saviyasini ko‘rsatadi. Nom qo‘yishda bir zamonlar foydalanib, keyin ishlatilmay qo‘yilgan so‘zlardan ham keng foydalanish mumkin. Bunda "Devonu lug‘otit turk" kabi asarlar tengsiz manba vazifasini o‘taydi.
"Devon"ni o‘qish jarayonida juda ko‘p narsalarni o‘zim uchun kashf etdim. Shulardan biri haqida aytib beray. Mahmud Qoshg‘ariy "o‘pmoq" so‘zini bir necha ma’nolarda, jumladan, "ichmoq" ma’nosida ham izohlaydi. Buni o‘qidimu ba’zi so‘zlarning ildizini topganday bo‘ldim. Turkiy tillarda so‘z oldida tovush orttirilishi yoki tushib qolishi kuzatiladi. Bu hodisani Qoshg‘ariy ham ayrim o‘rinlarda ta’kidlab ketadi. "O‘pmoq" so‘zi ham vaqtlar o‘tib bir "h" orttirib olgan. "H" tovushi o‘zbek tiliga boshqa tillardan kirmagan. Bu tovush qatnashgan so‘zlarni "Devon"da ko‘p uchratdim, hatto "f" tovushli turkiy so‘zlar ham ko‘p ekan. Maktab darsligida "f" tovushi faqat o‘zlashgan so‘zlardagina bor, deb o‘qigandim. Bu men uchun yaxshi yangilik bo‘ldi. Xullas, "ho‘p"ga qaytamiz. Bu so‘z hozirgi tilimizda ham ko‘p qo‘llanadi, ba’zida shakli o‘zgargan, ba’zida saqlangan holda. Masalan:
1. Farg‘ona shevasida "cho‘milish" so‘zi bilan bir qatorda "ho‘pitish" so‘zi keng ishlatiladi.
2. Ho‘plamoq – choy, suvni qultumlab ichmoq.
3. Ko‘pincha ariqdan, ko‘lmakdan sakrab o‘tilayotganda "ho‘ppa" deyiladi. Bu so‘zning ham asli-nasli "suv" ma’nosidagi "ho‘p"ga borib taqaladi, menimcha.
4. Yop – soy, katta suv yo‘li, kanal. Xorazm shevasida anhor va kanallar shu so‘zda ifodalanadi.
5. Yoprilmoq – suv qoplaganday egallamoq. Yopiq, yopmoq, yoppasiga kabi so‘zlarning ham o‘zagi shundan.
6. Yopishmoq – suv tekkan, namlangan narsa bir-biriga yopishib qoladi.
7. O‘pirmoq – katta suv yoki selning o‘zan va dambalarni, yo‘lida duch kelgan narsani buzib ketishi, o‘rnida o‘yiq hosil qilishi. O‘pqonning o‘zagi shundan.
8. Suv tekkan narsa ho‘l bo‘ladi. "Ho‘l" va "ho‘p" o‘zakdosh ekaniga shubham yo‘q.
9. Islom dini kelishidan oldin turkiy qavmlar turli mahalliy tushunchalarga e’tiqod qilgan. Ularda "Erhubbi" – suv ma’budi timsoli bor. Bu so‘zni Muqimiyning "Tanobchilar" asarida ham uchratishimiz mumkin. Mantiqan olganda, "hubbi" "ho‘p"dan hosil bo‘lgan.
Bu – birgina misol. Bunaqa so‘zlarni yana juda ko‘p keltirish mumkin.
"Devonu lug‘otit turk" so‘z bilimdonligini oshiradigan, fikr beradigan asar. Bunday kitoblarni o‘qiganda katta zavq tuyasiz. Bu zavq sizni izlanishga, yozishga undaydi, ilhom beradi.
"Ma’naviy hayot" jurnalining 2015 yil 2-sonida chop etilgan.
@oriftolib
Ijodkorman degan odam o‘qib-o‘rganishi shart bo‘lgan kitoblar bor. Ana shunday kitoblarning boshida "Devonu lug‘otit turk" turadi, menimcha. Mahmud Qoshg‘ariy bu asarini ming yil oldin yozgan. Biroq "Devon"dagi so‘z va iboralar, matallar va maqollarning ildizi yana ming yillar keyinga borib taqaladi. Qoshg‘ariy juda katta hududni kezib, turli turkiy qavmlarning tili, urf-odati, turmushini sinchiklab o‘rgangan. Bu asar juda katta mehnat va izlanish mevasi ekanini, tilshunos o‘z ishiga puxta yondashganini mutolaa jarayonida anglab, his qilib borasiz...
So‘zning tarixi, kelib chiqishi, o‘zgarishi, bir so‘z bilan aytganda hayot yo‘lini o‘rganar ekansiz, yangi-yangi topilmalarga duch kelasiz. Tilimizga forscha va arabcha so‘zlar juda ko‘p kirgan. Bugun bundan afsus chekib o‘tirishning umuman hojati va foydasi yo‘q. Chunki ular ham endi bizniki, til boyligimiz. Tillar doimo o‘zaro aloqada, bir-biridan so‘z olib turadi. O‘zimizning ming-minglab so‘zlarimiz ham boshqa tillarga o‘tgan. Bu tabiiy hol. Biroq bir narsani unutmaslik kerak: boshqa tildan kirayotgan so‘z o‘zimizda bor bo‘lgan so‘zni siqib chiqarmasligi shart. Bu boyish emas, qashshoqlashishdir. "Devon"ni o‘qiyotib, yana bir narsadan cheksiz quvondim: Mahmud Qoshg‘ariy ham xuddi shunday qarashda bo‘lgan ekan.
Hayot doimo yangilanishda. Mohiyat o‘zgarmasa-da, vositalar o‘zgarib turadi. Yangi paydo bo‘lgan narsalarga, tushunchalarga ot qo‘ya olish tilning kuchini, saviyasini ko‘rsatadi. Nom qo‘yishda bir zamonlar foydalanib, keyin ishlatilmay qo‘yilgan so‘zlardan ham keng foydalanish mumkin. Bunda "Devonu lug‘otit turk" kabi asarlar tengsiz manba vazifasini o‘taydi.
"Devon"ni o‘qish jarayonida juda ko‘p narsalarni o‘zim uchun kashf etdim. Shulardan biri haqida aytib beray. Mahmud Qoshg‘ariy "o‘pmoq" so‘zini bir necha ma’nolarda, jumladan, "ichmoq" ma’nosida ham izohlaydi. Buni o‘qidimu ba’zi so‘zlarning ildizini topganday bo‘ldim. Turkiy tillarda so‘z oldida tovush orttirilishi yoki tushib qolishi kuzatiladi. Bu hodisani Qoshg‘ariy ham ayrim o‘rinlarda ta’kidlab ketadi. "O‘pmoq" so‘zi ham vaqtlar o‘tib bir "h" orttirib olgan. "H" tovushi o‘zbek tiliga boshqa tillardan kirmagan. Bu tovush qatnashgan so‘zlarni "Devon"da ko‘p uchratdim, hatto "f" tovushli turkiy so‘zlar ham ko‘p ekan. Maktab darsligida "f" tovushi faqat o‘zlashgan so‘zlardagina bor, deb o‘qigandim. Bu men uchun yaxshi yangilik bo‘ldi. Xullas, "ho‘p"ga qaytamiz. Bu so‘z hozirgi tilimizda ham ko‘p qo‘llanadi, ba’zida shakli o‘zgargan, ba’zida saqlangan holda. Masalan:
1. Farg‘ona shevasida "cho‘milish" so‘zi bilan bir qatorda "ho‘pitish" so‘zi keng ishlatiladi.
2. Ho‘plamoq – choy, suvni qultumlab ichmoq.
3. Ko‘pincha ariqdan, ko‘lmakdan sakrab o‘tilayotganda "ho‘ppa" deyiladi. Bu so‘zning ham asli-nasli "suv" ma’nosidagi "ho‘p"ga borib taqaladi, menimcha.
4. Yop – soy, katta suv yo‘li, kanal. Xorazm shevasida anhor va kanallar shu so‘zda ifodalanadi.
5. Yoprilmoq – suv qoplaganday egallamoq. Yopiq, yopmoq, yoppasiga kabi so‘zlarning ham o‘zagi shundan.
6. Yopishmoq – suv tekkan, namlangan narsa bir-biriga yopishib qoladi.
7. O‘pirmoq – katta suv yoki selning o‘zan va dambalarni, yo‘lida duch kelgan narsani buzib ketishi, o‘rnida o‘yiq hosil qilishi. O‘pqonning o‘zagi shundan.
8. Suv tekkan narsa ho‘l bo‘ladi. "Ho‘l" va "ho‘p" o‘zakdosh ekaniga shubham yo‘q.
9. Islom dini kelishidan oldin turkiy qavmlar turli mahalliy tushunchalarga e’tiqod qilgan. Ularda "Erhubbi" – suv ma’budi timsoli bor. Bu so‘zni Muqimiyning "Tanobchilar" asarida ham uchratishimiz mumkin. Mantiqan olganda, "hubbi" "ho‘p"dan hosil bo‘lgan.
Bu – birgina misol. Bunaqa so‘zlarni yana juda ko‘p keltirish mumkin.
"Devonu lug‘otit turk" so‘z bilimdonligini oshiradigan, fikr beradigan asar. Bunday kitoblarni o‘qiganda katta zavq tuyasiz. Bu zavq sizni izlanishga, yozishga undaydi, ilhom beradi.
"Ma’naviy hayot" jurnalining 2015 yil 2-sonida chop etilgan.
@oriftolib
Луғат бойлигини қандай ошириш мумкин?
Ўзини маданиятли санайдиган ҳар бир одам она тилини пухта билиши керак. Ўз тилингда айтилган нарсани тушунмай туриш жуда уятли ҳолат. Хўш, тилни яхши билиш учун нима қилиш керак? Бунинг учун биринчи навбатда луғат бойлигимиз кўп бўлиши керак. Луғат бойлиги биз биладиган сўзлар жамланмасидир. Демак, кўп сўз билишимиз зарур.
Луғат бойлигимиздаги сўзлар икки хил бўлади: фаол ва кам қўлланадиган. Фаол сўзлар биз оғзаки ва ёзма нутқда ишлатадиган сўзлардир. Кам қўлланадиган луғат эса биз у ёки бу даражада тушунадиган, маъносини тўлиқ билмайдиган, нутқда қўлламайдиган сўзлардир.
Луғат бойлиги кўп бўлган одам тил товланишларини, унинг ўзига хослигини, оҳангини, маъно нозикликларини ҳам яхши билса, юракдан ҳис қила олса, чинакам тил билимдонига айланади. Бу йўлда биринчи қадамни ташлаш – луғат бойлигини ошириш учун нималар қилиш керак? Қуйида шу ҳақда сўз боради.
Китоблар, мақолалар ва бадиий адабиётларни кўп ўқинг. Энг муҳими, уларнинг маъно-мазмунига жиддий назар ташланг. Ўқиганларингизни касбдошларингиз ёки қизиққанларга айтиб беринг.
Матнда тушунарсиз сўзга дуч келсангиз, гапнинг умумий мазмунидан маъносини чақиб оламан деманг. Изоҳли луғатни очиб, сўзнинг асл маъносини ўрганинг. Хаёлингизда шу сўз қатнашган гаплар тузинг.
Ўзингизни қизиқтирган соҳага оид сўзларни луғатдан кўчириб, қайд қоғозларга ёзиб чиқинг. Қайдварақчани ҳамиша ўзингиз билан олиб юринг. Чунки бўш вақтларда унга қараб, сўзларни эсга олиш, ёдлаш мумкин.
Янги ўрганилган сўзларни қофияга солиб кўринг, улар иштирокида гаплар тузинг. У англатадиган маънони тасаввурингизда шакллантиришга ҳаракат қилинг.
Бирор-бир сўзни ўзлаштиргандан кейин қайдқоғозни янгисига алмаштиринг. Янги сўзни ўрганишга киришинг.
Ишингиз самарали бўлишини истасангиз, бирданига кўп сўзни ёдлашга киришманг. Бошида кунига 7-8 та сўз кифоя. Кейинроқ қанча сўзни ўзлаштиришга қурбингиз етиши ўз-ўзидан ойдинлашади.
Ўрганилган сўзларни амалда қўллаб кўринг. Шунда улар хотирада мустаҳкам ўрнашиб қолади.
Ориф Толиб
2014
Ўзини маданиятли санайдиган ҳар бир одам она тилини пухта билиши керак. Ўз тилингда айтилган нарсани тушунмай туриш жуда уятли ҳолат. Хўш, тилни яхши билиш учун нима қилиш керак? Бунинг учун биринчи навбатда луғат бойлигимиз кўп бўлиши керак. Луғат бойлиги биз биладиган сўзлар жамланмасидир. Демак, кўп сўз билишимиз зарур.
Луғат бойлигимиздаги сўзлар икки хил бўлади: фаол ва кам қўлланадиган. Фаол сўзлар биз оғзаки ва ёзма нутқда ишлатадиган сўзлардир. Кам қўлланадиган луғат эса биз у ёки бу даражада тушунадиган, маъносини тўлиқ билмайдиган, нутқда қўлламайдиган сўзлардир.
Луғат бойлиги кўп бўлган одам тил товланишларини, унинг ўзига хослигини, оҳангини, маъно нозикликларини ҳам яхши билса, юракдан ҳис қила олса, чинакам тил билимдонига айланади. Бу йўлда биринчи қадамни ташлаш – луғат бойлигини ошириш учун нималар қилиш керак? Қуйида шу ҳақда сўз боради.
Китоблар, мақолалар ва бадиий адабиётларни кўп ўқинг. Энг муҳими, уларнинг маъно-мазмунига жиддий назар ташланг. Ўқиганларингизни касбдошларингиз ёки қизиққанларга айтиб беринг.
Матнда тушунарсиз сўзга дуч келсангиз, гапнинг умумий мазмунидан маъносини чақиб оламан деманг. Изоҳли луғатни очиб, сўзнинг асл маъносини ўрганинг. Хаёлингизда шу сўз қатнашган гаплар тузинг.
Ўзингизни қизиқтирган соҳага оид сўзларни луғатдан кўчириб, қайд қоғозларга ёзиб чиқинг. Қайдварақчани ҳамиша ўзингиз билан олиб юринг. Чунки бўш вақтларда унга қараб, сўзларни эсга олиш, ёдлаш мумкин.
Янги ўрганилган сўзларни қофияга солиб кўринг, улар иштирокида гаплар тузинг. У англатадиган маънони тасаввурингизда шакллантиришга ҳаракат қилинг.
Бирор-бир сўзни ўзлаштиргандан кейин қайдқоғозни янгисига алмаштиринг. Янги сўзни ўрганишга киришинг.
Ишингиз самарали бўлишини истасангиз, бирданига кўп сўзни ёдлашга киришманг. Бошида кунига 7-8 та сўз кифоя. Кейинроқ қанча сўзни ўзлаштиришга қурбингиз етиши ўз-ўзидан ойдинлашади.
Ўрганилган сўзларни амалда қўллаб кўринг. Шунда улар хотирада мустаҳкам ўрнашиб қолади.
Ориф Толиб
2014
Николай Гогол (1809–1852) тик туриб ёзган.
Мемуарчи Павел Анненков эсдаликларида улуғ ёзувчи “конторка” деб аталадиган баланд столда ишлаганини таъкидлайди.
Аслида, бу ноёб ҳолат эмас. Виржиния Вулф, Эрнест Ҳемингуэй ва Томас Вулф каби ижодкорлар тик ҳолда ёзгани маълум. Бироқ Гоголь шахсига қизиқиш кучли бўлгани, у ҳақида ҳар хил мишмишлар тўқилгани сабаб бу ҳолатга ҳам ғайриоддий ҳол сифатида қаралган, турли маънолар юкланган.
Мемуарчи Павел Анненков эсдаликларида улуғ ёзувчи “конторка” деб аталадиган баланд столда ишлаганини таъкидлайди.
Аслида, бу ноёб ҳолат эмас. Виржиния Вулф, Эрнест Ҳемингуэй ва Томас Вулф каби ижодкорлар тик ҳолда ёзгани маълум. Бироқ Гоголь шахсига қизиқиш кучли бўлгани, у ҳақида ҳар хил мишмишлар тўқилгани сабаб бу ҳолатга ҳам ғайриоддий ҳол сифатида қаралган, турли маънолар юкланган.
Энг рейтинги баланд касблар ўнталиги
Жамиятда ўз ўрнини топмоқчи бўлган одам муносиб хулқ-атвор, касб-ҳунар ва зарур билим-кўникмаларга эга бўлиши шарт. Бусиз кўзланган натижага эриша олмайди. Ривожланган мамлакатларда бошқа жабҳаларда бўлгани каби меҳнат бозорида ҳам рақобат жуда кучли. Тараққиёт йўлидан шахдам одимлаётган мамлакатимизда ҳам малакали мутахассисларга, янги ихтисослик эгаларига талаб кундан-кун ортиб боряпти. Муваффақиятга эришмоқчи бўлган ҳар қандай иш берувчи чет тилларни пухта ўзлаштирган, билимини амалиётда қўллай оладиган, гуруҳ ичида ишлаш қобилиятига ва шахсий фазилатларга эга мутахассисни ўз жамоасида кўришни истайди.
Глобаллашув стандартларни, шарт-шароитларни бир-бирига яқинлаштиради, бирлаштиради. Бугун ривожланган мамлакатларда энг кўп талаб қилинаётган касблар тез орада юртимизда ҳам алоҳида мавқе-эътибор қозониши аниқ. Қуйида дунёда энг кўп сўраладиган мутахассисликлар ўнталиги билан танишасиз. Уларнинг кўпчилигига, айниқса IT ва нанотехнология, кимё соҳаси мутахассисларига талаб мамлакатимизда ҳам тобора ошиб боряпти.
...
Бу рўйхат, албатта, нисбий. Чунки минтақа ва мамлакатнинг ички шарт-шароитига кўра мутахассисларга эҳтиёж фарқланади. Молиячилар, менежерлар, генетиклар, таржимонлар, аграр соҳа мутахассисларига ҳам кўп мамлакатларда талаб юқори. Бундан ташқари, тор мутахассислик эгалари, яъни бирор соҳанинг алоҳида йўналишида фаолият кўрсатувчилар иш берувчиларнинг доимий диққат-эътиборида бўлади.
Рейтинги баланд мутахассисликларнинг ноқулай томонлари ҳам бор. Етакчи соҳаларга ихтисослашган ўқув юртларига киришда катта рақобат бўлади. Таълим бериш нархи нисбатан юқори. Талаба илм даргоҳини тугатганидан кейин яна катта рақобат билан юзлашади. Рейтинги баланд йўналишларда таълим олганлар бора-бора бошқа йўналишдагиларга қараганда кўпайиб кетади, шу сабабли ишга қабул қилиш меъёрлари ўзгариб, янги-янги тартиб ва талаблар қўшилади.
Аслида, ҳар бир касб-ҳунарнинг ҳаётда ўз ўрни, аҳамияти бор. Қайси соҳани танлашингиздан қатъи назар, чуқур билим ва тажрибага, кўникмага эга бўлишингиз, шахсий фазилатларингиз сизнинг истиқболингизни таъминловчи асосий мезондир.
Мақолани тўлиқ ўқиш:
https://oriftolib.uz/?p=2510
Жамиятда ўз ўрнини топмоқчи бўлган одам муносиб хулқ-атвор, касб-ҳунар ва зарур билим-кўникмаларга эга бўлиши шарт. Бусиз кўзланган натижага эриша олмайди. Ривожланган мамлакатларда бошқа жабҳаларда бўлгани каби меҳнат бозорида ҳам рақобат жуда кучли. Тараққиёт йўлидан шахдам одимлаётган мамлакатимизда ҳам малакали мутахассисларга, янги ихтисослик эгаларига талаб кундан-кун ортиб боряпти. Муваффақиятга эришмоқчи бўлган ҳар қандай иш берувчи чет тилларни пухта ўзлаштирган, билимини амалиётда қўллай оладиган, гуруҳ ичида ишлаш қобилиятига ва шахсий фазилатларга эга мутахассисни ўз жамоасида кўришни истайди.
Глобаллашув стандартларни, шарт-шароитларни бир-бирига яқинлаштиради, бирлаштиради. Бугун ривожланган мамлакатларда энг кўп талаб қилинаётган касблар тез орада юртимизда ҳам алоҳида мавқе-эътибор қозониши аниқ. Қуйида дунёда энг кўп сўраладиган мутахассисликлар ўнталиги билан танишасиз. Уларнинг кўпчилигига, айниқса IT ва нанотехнология, кимё соҳаси мутахассисларига талаб мамлакатимизда ҳам тобора ошиб боряпти.
...
Бу рўйхат, албатта, нисбий. Чунки минтақа ва мамлакатнинг ички шарт-шароитига кўра мутахассисларга эҳтиёж фарқланади. Молиячилар, менежерлар, генетиклар, таржимонлар, аграр соҳа мутахассисларига ҳам кўп мамлакатларда талаб юқори. Бундан ташқари, тор мутахассислик эгалари, яъни бирор соҳанинг алоҳида йўналишида фаолият кўрсатувчилар иш берувчиларнинг доимий диққат-эътиборида бўлади.
Рейтинги баланд мутахассисликларнинг ноқулай томонлари ҳам бор. Етакчи соҳаларга ихтисослашган ўқув юртларига киришда катта рақобат бўлади. Таълим бериш нархи нисбатан юқори. Талаба илм даргоҳини тугатганидан кейин яна катта рақобат билан юзлашади. Рейтинги баланд йўналишларда таълим олганлар бора-бора бошқа йўналишдагиларга қараганда кўпайиб кетади, шу сабабли ишга қабул қилиш меъёрлари ўзгариб, янги-янги тартиб ва талаблар қўшилади.
Аслида, ҳар бир касб-ҳунарнинг ҳаётда ўз ўрни, аҳамияти бор. Қайси соҳани танлашингиздан қатъи назар, чуқур билим ва тажрибага, кўникмага эга бўлишингиз, шахсий фазилатларингиз сизнинг истиқболингизни таъминловчи асосий мезондир.
Мақолани тўлиқ ўқиш:
https://oriftolib.uz/?p=2510
Шерлок Холмснинг прототипи ким?
Машҳур ёзувчи ўзининг машҳур изқуварини тасвирлар экан, унинг ташқи кўриниши ва одатларини устозидан олади. Масалан, қаҳрамонининг озғинлиги, бўйчанлиги, энгак тузилиши, ўткир нигоҳи, хирилдоқ овози доктор Беллга хос белгилардан эди.
Конан Дойл профессорни шундай тасвирлайди: “Белл ташқи тузилиши жиҳатидан ҳам, ақлий жиҳатдан ҳам жуда ноёб инсон эди. У новча, чайир, қалин сочли, узун бурунли, зийрак, ўткир нигоҳли, елкалари озғин, юрганда силкиниб қадам ташлайдиган, овози кескин киши эди”.
...
Доктор Белл шогирдининг ижодини мунтазам кузатиб боради. Одамлар профессор таниқли изқуварнинг ҳаётдаги тимсоли эканини бирпасда пайқайди. Унинг ўзидан бу ҳақда сўраганларида у ҳар сафар: “Қўйсаларинг-чи! Бу даражага етишга менга йўл бўлсин. Холмснинг ҳақиқий прототипи Артурнинг ўзи”, дея камтарлик билан жавоб беради.
Бу гапда ҳам жон бор. Чунки ҳали жиноятларни очиш борасида бирор-бир қўлланма ёки китоб бўлмаган пайтда ёзувчи турли жумбоқларга қаҳрамони қиёфасида жавоб топган-ку.
Мақолани тўлиқ ўқиш:
https://oriftolib.uz/?p=846
Машҳур ёзувчи ўзининг машҳур изқуварини тасвирлар экан, унинг ташқи кўриниши ва одатларини устозидан олади. Масалан, қаҳрамонининг озғинлиги, бўйчанлиги, энгак тузилиши, ўткир нигоҳи, хирилдоқ овози доктор Беллга хос белгилардан эди.
Конан Дойл профессорни шундай тасвирлайди: “Белл ташқи тузилиши жиҳатидан ҳам, ақлий жиҳатдан ҳам жуда ноёб инсон эди. У новча, чайир, қалин сочли, узун бурунли, зийрак, ўткир нигоҳли, елкалари озғин, юрганда силкиниб қадам ташлайдиган, овози кескин киши эди”.
...
Доктор Белл шогирдининг ижодини мунтазам кузатиб боради. Одамлар профессор таниқли изқуварнинг ҳаётдаги тимсоли эканини бирпасда пайқайди. Унинг ўзидан бу ҳақда сўраганларида у ҳар сафар: “Қўйсаларинг-чи! Бу даражага етишга менга йўл бўлсин. Холмснинг ҳақиқий прототипи Артурнинг ўзи”, дея камтарлик билан жавоб беради.
Бу гапда ҳам жон бор. Чунки ҳали жиноятларни очиш борасида бирор-бир қўлланма ёки китоб бўлмаган пайтда ёзувчи турли жумбоқларга қаҳрамони қиёфасида жавоб топган-ку.
Мақолани тўлиқ ўқиш:
https://oriftolib.uz/?p=846
Тилга ҳурматнинг пойдевори миллатга ҳурматдан қурилади
Ҳозир қизимга мултфилм қўйиб бериш учун телевизорни ёққандим. Халқаро пресс-клубда тил масаласига оид чиқишлар бўляпти экан. “Узрепорт” ва “Ўзбекистон24” канали эфирга узат.
Таниқли адабиётшунос олим Қозоқбой Йўлдошев жуда яхши гапларни гапирди. Афсуски, ортиқ кўролмадим. Қизим телевизор кимники эканини яна бир бор исботлаб 😅, “Болажон”га ўтказдириб олди.
Домланинг таъкидлашича, бу масалада давлатнинг қатъий позицияси керак, масалага амалий ечим топиш зарур, мутасаддиларнинг ўзларини ечим топаётгандай қилиб кўрсатишларидан эса фойда йўқ. Ўзбек тилига ҳурматсизлик, хусусан корхоналарга, иншоотларга чет тилида ном бериш аслида ўзбекни, шу миллатни ҳурмат қилмасликдир. Бу ном ким учун? Одамлар учун. Бошқаларга топиладиган иззат-эътибор ўзбекка йўқми?
Олим иложи борича ҳиссиётини ифодаламасликка уринди. Лекин бу масалада, тилимизнинг ҳозирги ҳолатида ҳиссиётга берилмасликнинг иложи йўқ.
Домланинг гапига қўшиламан. Аниқ, амалий ҳаракатлар керак. Акс ҳолда бундай дебатлар, чиқишлар, оҳ-воҳларнинг сезиларли фойдаси тегишига ишонмайман.
@oriftolib
Ҳозир қизимга мултфилм қўйиб бериш учун телевизорни ёққандим. Халқаро пресс-клубда тил масаласига оид чиқишлар бўляпти экан. “Узрепорт” ва “Ўзбекистон24” канали эфирга узат.
Таниқли адабиётшунос олим Қозоқбой Йўлдошев жуда яхши гапларни гапирди. Афсуски, ортиқ кўролмадим. Қизим телевизор кимники эканини яна бир бор исботлаб 😅, “Болажон”га ўтказдириб олди.
Домланинг таъкидлашича, бу масалада давлатнинг қатъий позицияси керак, масалага амалий ечим топиш зарур, мутасаддиларнинг ўзларини ечим топаётгандай қилиб кўрсатишларидан эса фойда йўқ. Ўзбек тилига ҳурматсизлик, хусусан корхоналарга, иншоотларга чет тилида ном бериш аслида ўзбекни, шу миллатни ҳурмат қилмасликдир. Бу ном ким учун? Одамлар учун. Бошқаларга топиладиган иззат-эътибор ўзбекка йўқми?
Олим иложи борича ҳиссиётини ифодаламасликка уринди. Лекин бу масалада, тилимизнинг ҳозирги ҳолатида ҳиссиётга берилмасликнинг иложи йўқ.
Домланинг гапига қўшиламан. Аниқ, амалий ҳаракатлар керак. Акс ҳолда бундай дебатлар, чиқишлар, оҳ-воҳларнинг сезиларли фойдаси тегишига ишонмайман.
@oriftolib
