Демилитаризация ва денацификация

Бу икки сўз охирги пайтларда оммавий ахборот воситаларида жуда кўп қўлланяпти.

Демилитаризация сўзи имло ва изоҳи луғатга, энциклопедияга киритилган. Лекин денацификация сўзи ушбу луғатларнинг ҳеч биридан жой олмаган.

Демилитаризация инкорни билдирувчи де- олдқўшимчаси ва лотинча militaris – ҳарбий сўзидан олинган. Бирор давлат ёки ҳудудда армия сақлашни, қурол-яроғ ишлаб чиқаришни, истеҳкомлар, ҳарбий базалар қуришни ман этиш; қуролсизлантиришни англатади. Халқаро ҳуқуққа кўра, муайян ҳудуддаги ҳарбий истеҳкомлар ва иншоотларни йўқотиш ҳамда шу ҳудудда ҳарбий базалар ва қуролли кучлар сақлашни тақиқлаш халқаро шартномага биноан амалга оширилади.

Денацификация олмонча entnazifizierung – нацизмни йўқотиш сўзидан. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Германия ва Австрияда жамият, маданият, матбуот, иқтисодиёт, таълим, ҳуқуқ ва сиёсатни миллатчи (нацист)ларнинг ғояларидан тозалашга қаратилган чора-тадбирларни англатади.

#Сўраган_эдингиз

@oriftolib

Пирог русчада ҳам худди шу шаклга эга. У пир – зиёфат, базм сўзидан ясалган, сўзма-сўз зиёфат нони деган маънони англатади. Ўзбекчада қийма, мева, қиём ва шу кабилар солиб, пишириладиган егуликни билдиради:

Қовурилган кўкдан кўк сомса, кўк чучвара, кўк пирог каби таомлар тайёрланади.
К. Маҳмудов, “Ўзбек тансиқ таомлари”.

#Ўзбекчалашган_ўзлашмалар

@oriftolib

Илмни баҳс-мунозаралар, бировни қойил қолдириш, фойда, шон-шуҳрат, мансаб ёки шу каби мақсадлар учун эмас, бошқаларга фойдаси тегадиган киши бўлиш учун ўрганиш керак.

Френсис Бекон,
инглиз тарихчиси ва сиёсатчиси

@oriftolib

Naq va naqd

Bu ikki soʻz bir oʻzakdan, toʻgʻrirogʻi, naq soʻzi naqdning talaffuzda oʻzgargan shakli. Biroq ular boshqa-boshqa maʼnolarni ifodalaydi.

Naq soʻzi oʻzbek tilida 5 xil maʼnoga ega:

1️⃣ Aytilganning, koʻzda tutilganning oʻzginasi; xuddi, ayni: gapning naq onasini aytdingiz-qoʻydingiz.

2️⃣ Qoq, ayni, xuddi: naq yarim kechada, naq shu paytda.

3️⃣ Oz boʻlmasa; deyarli: naq yiqila yozdim.

4️⃣ Rosa, obdan: naq terga tushirib yubordi.

5️⃣ Boʻlmasa, aks holda: aravakash bola, otingni tort, naq tezagini doʻppingga solib beraman!

Naqd soʻzi esa uch xil maʼnoda qoʻllanadi:

1️⃣ Pulini darhol toʻlash sharti bilan boʻlgan yoki boʻladigan savdo muomalasi: naqdga olish, naqdga sotish.

2️⃣ Qoʻlda, ixtiyorda bor, foydalanish yoki muomalaga kiritish uchun tayyor: naqd pul, arava naqd, naqd mablagʻ.

3️⃣ Aniq, hal boʻlgan, tayyor: oʻqishga kirishi naqdga oʻxshaydi.

📌 Demak:

Naq yiqilay dedim, naq yarim tunda, faqat naqdga sotaman, naqd pul ✅

Naqd yiqilay dedim, naqd yarim tunda, faqat naqqa sotaman, naq pul ❌

@oriftolib

​Read between the lines

Таржимада энг қийини – ибораларни ўгириш. Чунки бирор ҳаракат ва ҳолатни ифодаловчи ибора бошқа бир тилда умуман бўлмаслиги ҳам мумкин. Инглизчадан таржима қилинган бир матн таҳририда шундай ҳолатга учрадим. Инглизча read between the lines иборасини таржимон қаторлар орасидан ўқинг деб таржима қилибди. Сўзма-сўз шундай, лекин ўзбекчада бу сўзлар кўзланган маънони мутлақо ифодаламайди.

Кембриж луғатига кўра, бу ибора бирор кишининг айтган гапи ёки ёзганларидан унинг ҳақиқий ҳис ва ниятларини англаб олишни билдиради. Бошқа таърифга асосан, бевосита акс этмаган, лекин сўзлар орасига жо бўлган маънони тушуниб олишни ифодалайди.

Рус тилида бу иборага шаклан мос читать между строк деган ибора бор. Маъноси инглизча идиома билан бир хил. Назаримда бу ибора рус тилига анча олдин кирган, чунки Пушкин ҳам уни ишлатган экан.

Хўш, уни ўзбекчага қандай таржима қилиш керак? Ўзбекчада айнан шу маънони ифодаловчи ибора йўқ, лекин мазмунни бемалол акс эттириш мумкин. Ўрнига қараб бу иборани мағзини чақмоқ, пайқамоқ, уқмоқ, фаҳмламоқ, асли маънони ўқимоқ каби сўзлар билан ўгириш мумкин.

Мен таҳрир қилган матнда бу ибора ички сарлавҳа бўлиб келган. “Қаторлар орасидан ўқинг” деб таржима қилинган жумлани “Моҳиятни ҳис қилинг” деб таҳрирладим. Чунки бу ерда бола берган саволлар аслида нимани англатиши ва шунга кўра иш тутиш ҳақида сўз боради.

👉 Бу иборани яна қандай ўгириш мумкин деб ўйлайсиз? Таржима жараёнида шундай ҳолатларга дуч келганмисиз? Изоҳларда қолдиринг.

P. S. Имкони бўлса, иборани ибора, мақолни мақол билан ўгириш керак. Имкони йўқ ҳолатларда эса мазмунни бериш зарур. Ўзбекчадаги жуда кўп ибора ва тушунчаларни ҳам бошқа тилларда ифодалаш қийин. Буни ўзбекчадан ўгирадиган таржимонлар яхши билади. Ўзбекчага таржима қиладиган одамга баъзан ўзбек тили ожиздек кўриниши мумкин. Аслида бундай эмас. Ҳар қандай тилга ўгираётган таржимон қийинчиликка учрайди ва бу табиий.

@oriftolib

Чалкаштирувчи паронимлар – бизни шакли ва талаффузи билан адаштирадиган сўзлар

Паронимлар талаффузи яқин, лекин маъноси турлича бўлган сўзлардир. Баъзан уларнинг кўриниши ва айтилиши бизни чалғитади. Ҳатто сўз билан ишловчи профессионал мутахассислар – муҳаррир, мусаҳҳиҳ, адиб, журналист ва копирайтер кабилар ҳам уларни қўллашда хатоларга йўл қўяди, чалкаштиради.

Daryo.uz нашрининг “Тилимизни биламизми?” рукнида бу гал ана шундай сўзлар ҳақида тўхталдим.

👉 https://daryo.uz/2022/03/09/tilimizni-bilamizmi-chalkashtiruvchi-paronimlar-bizni-shakli-va-talaffuzi-bilan-adashtiradigan-sozlar/

@oriftolib

“Академнашр”ни зиёрат қилиб келдим

“Академнашр” сифатли китоблари билан ҳурмат-эътиборга сазовор бўлган. Шу пайтгача нашриётнинг китобларини ўзидан сотиб олмагандим. Бугунга насиб қилган экан. Айниқса, Муҳаммад Ризобек Хоксорнинг “Мунтахабул луғот” ва “Зубдул луғот”дан иборат Алишер Навоий асарлари луғати чинакам хазина бўлди.

Қосимжон Содиқовнинг “Қутадғу билиг” бўйича тайёрлаган луғати керак эди. Афсус, йўқ экан.

Кўпроқ китоб олмоқчи бўлсангиз, бевосита нашриётдан ё унинг дўконидан олинг. Биринчи қўл. Пулингиз тежалади, ёнга қолган пулга яна бошқа китоб сотиб олаверасиз.

Айтганча, “Академнашр” китобларига онлайн буюртма берса ҳам бўлади. Балки, кейинги гал интернетдан буюртма берарман. Ўзи телеграм каналга нашриётда бор китоблар ва уларнинг нархини кўрсатиб ҳар ҳафта нархнома ташлаб туришса, яхши бўларди. Нархнома харидорда рағбат уйғотади.

Хуллас, тавсия этаман.

@oriftolib

Пол рус тилида ҳам айни шаклга эга. Қадимги рус тилида ер; замин, асос маъноларида ишлатилган бу сўз ҳозир русчада ҳам, ўзбекчада ҳам хонадаги оёқ босиб юриладиган ва ўтириладиган сатҳни англатади:

Қурбонбой, хотинларнинг ҳайҳайлашига қарамай, полни ҳам ўзи ювди, гиламни ҳам ўзи кўчага олиб чиқиб, қоқиб келди.
С. Аҳмад, “Сайланма”.

#Ўзбекчалашган_ўзлашмалар

@oriftolib

Хийла ва ҳийла

Талаффузда ҳ ва х товушларини кўп ўринда фарқламаймиз. Жумладан, шу икки сўзда ҳам. Бу эса имлога ҳам кўчиб ўтади ва сўзларни бир-бирининг ўрнида янглиш ишлатиб юборамиз. Аслида хийла ва ҳийла маъно жиҳатидан кескин фарқланади.

Хийла сўзи маълум даражада, бирмунча, анча; бирмунча фурсат, анча вақт маъноларини англатади: хийла ёш, хийла яхшиланди, хийла кутиб қолдик, хийладан кейин келди.

Ҳийла сўзи эса алдаш учун ишлатилган йўл; алдовчи, чалғитувчи иш, тадбир, хатти-ҳаракат; найранг, фириб маъноларига эга: ҳийла ишлатди, ҳийла билан қочди.

📌 Демак:

Хийла тажрибасиз экансиз, хийла вақт кутди, хийлагина катта ҳовли ✅
Ҳийла тажрибасиз экансиз, ҳийла вақт кутди, ҳийлагина катта ҳовли ❌

Ҳийла қилди, ҳийла ишлатди, урушда ҳийлалардан ҳам фойдаланилади ✅
Хийла қилди, хийла ишлатди, урушда хийлалардан ҳам фойдаланилади ❌

@oriftolib

​“Бойкот” ва унинг қизиқ тарихи

Сўнгги кунларда оммавий ахборот воситалари кўп қўллаган сўзлардан бири бойкот бўлди.

Бойкот алоҳида шахс, ташкилот ёки давлатни назар-эътибордан четда қолдириш, яккалаб қўйиш мақсадида у билан муносабатларни тўлиқ ёки қисман тўхтатишдан иборат сиёсий ва иқтисодий курашни англатади.

Бойкот ўзбек тилига рус тили орқали кирган. Русчага немис тили воситасида ўтган. Асли – инглизча сўз. Унинг илдизи киши номига бориб тақалади.

1880 йили Ирландияда ерларни ижарага беришда адолат ўрнатиш, ерни эркин олди-сотди қилиш учун кураш бошланади. Ирландия миллий ер кенгаши ҳукуматга таъсир кўрсатиш учун маҳаллий ишчиларни чақириб олади. Ҳосил йиғиш тўхтатилади. Британиялик ер агенти Чарльз Каннингем Бойкот (Charles Cunningham Boycott) бу ишташлаш жараёнига фаол қаршилик қилади. Кенгаш Бойкотни яккалашни бошлайди. Қўшнилар у билан муомала қилишни, дўконлар эса амалдорга нарса сотишни тўхтатади. Одамлар Бойкот билан кўришмасликка ва жамоат жойларида унга яқин ўтирмасликка ҳаракат қила бошлайди.

Бойкотга қарши бу кампания Британия матбуотида катта шов-шув кўтаради, газеталар Ғарбий Ирландияга мухбирларини жўнатади. Ҳукумат ҳосил йиғишга мунтазам армия ва полицияни жалб қилади. Ҳисоб-китобларга кўра, 500 фунт-стерлинг турадиган ҳосилни йиғиш камида 10 000 фунт-стерлингга тушади. Бойкот эса Ирландияни шу йили тарк этади.

Шундай қилиб, бойкот қилиш сиёсий норозилик ва тинч қаршиликнинг стандарт услубига айланади.

@oriftolib

​Юлдуз туркумлари номи қандай ёзилади?

Савол:

Катта Айиқ, Кичик Айиқ юлдузлар туркумининг номида айиқ сўзи кичик ҳарф билан ёзиладими ёки катта?

Жавоб:

Юлдуз туркумлари номини ёзишда изоҳли луғат чалкашликларга йўл қўйган. Масалан, Катта Айиқ сўзида айиқни бош ҳарф билан берган. Лекин унинг икки синонимида кейинги сўз кичик ҳарф билан бошланган: Етти оғайни, Етти қароқчи.
Миллий энциклопедия эса Катта Айиқда ҳам, унинг маънодошларида ҳам барча сўзларни бош ҳарф билан ёзган.

Ўзбек тилининг асосий имло қоидаларига кўра, юлдуз ва сайёралар, бошқа хил осмон жисмларининг атоқли оти бош ҳарф билан ёзилиши керак. Шу бандда мисол тариқасида берилган Ойдаги рельеф номи – Тинчлик денгизи бирикмасида иккинчи сўз кичик ҳарф билан ёзилган. Бироқ қоидада осмон жисмларининг атоқли оти бош ҳарф билан ёзилиши белгиланган. Балки, релъефнинг оти Тинчликдир, денгиз сўзи атоқли от таркибига кирмас. Бу рельеф ҳақида миллий энциклопедиядан ҳам, интернетдан ҳам маълумот топа олмадим. Бошқа барча мисолларда номлар бир сўздан иборат.

Атоқли от баъзан икки ёки ундан ортиқ сўздан иборат бўлиши мумкин. Масалан, сифатловчили жой номларида сифатловчи ҳам бош ҳарф билан ёзилади: Шимолий Кавказ, Марказий Қизилқум каби. Океанлар номини ёзишда ҳам шунга ўхшаш ҳолат: Шимолий Муз океани. Бу ерда океан сўзи атоқли от таркибига кирмайди. Океаннинг номи – Шимолий Муз. Бояги Тинчлик денгизи бирикмаси шунга ўхшайди. Шуларга таянадиган бўлсак, юлдуз туркумлари номида ҳам ҳар бир сўзни бош ҳарф билан ёзиш мантиқан тўғри бўлади.

Албатта, бу – қиёсий хулоса. Янгиланадиган имло қоидаларида шу ва шу каби ҳолатларга ойдинлик киритиш керак. Имло қоидалари тилдаги вазиятларни иложи борича кенгроқ, тўлароқ қамраб олиши зарур.

📌 Демак, ҳозирча:

Катта Айиқ, Етти Оғайни, Катта Етти Оғайни юлдузлари, Катта Айиқ юлдуз туркуми ✅

#Сўраган_эдингиз

@oriftolib

​Бағдодми ёки Боғдод?

Бу топонимни ёзишда кўп хато қилинади. Хўш, аслида қандай ёзган тўғри?

Ироқ пойтахти Бағдод номи узоқ тарихга эга. Бу ном милоддан олдинги IX асрларга оид оссурий миххатларида учрайди. Бағдод шаҳри ўрнида қадимдан одамлар яшаб келган.

Бағдод топонимининг келиб чиқиши ҳақида ҳар хил қарашлар бор. Википедияга кўра, у ўрта форс тилидаги боғ ва дод сўзларидан олинган бўлиб, Худо берган, Худонинг инъоми маъносини англатади. Қадимги форс тилида боғ сўзи Худони англатган. Бу сўз славянчада бог, ҳиндчада бҳаг кўринишига эга бўлган.

Боғ сўзи қатнашган бошқа тонимлар ҳам бор. Афғонистондаги Боғлон ва Баграм, Эрондаги Боғшан, Грузиядаги Багдати шаҳарлари номида катта эҳтимол билан ана шу боғ сўзи қатнашган.

Бошқа бир камроқ тарқалган вариант ҳам бор: боғ – боғ, дод – берилган. Яъни совға қилинган, инъом этилган боғ маъносида.

Ҳозирги Бағдод шаҳрига VIII асрда аббосий халифа Абу Жаъфар Мансур асос солган. У шаҳарни Мадинатус Салом – тинчлик шаҳри деб атайди. Бироқ оддий одамлар шаҳарни шу жойларнинг эски номи билан аташда давом этади. XI асрга келиб Бағдод шаҳарнинг асосий номига айланади.

Шаҳар номи форс тилидан араб тилига ўтган ва товуш ўзгаришларига учраган. Ўзбек тилига арабчадан кирган.

Фарғона вилоятидаги туманлардан бирининг маркази ҳам Бағдод деб аталади. Бағдод шаҳарчаси 1894–1962 йилларда Серово деб номланган. Маҳаллий халқ, асосан ёши катталар орасида шаҳарчани баъзан шундай аташ ҳозир ҳам учраб туради.

Миллий энциклопедияда ҳам, энциклопедик луғатда ҳам Ироқ пойтахти ва Фарғонадаги туман номи Бағдод шаклида берилган.

📌 Демак:

Бағдод шаҳри, Бағдод шаҳарчаси, Бағдод тумани ✅
Боғдод шаҳри, Боғдод шаҳарчаси, Боғдод тумани ❌

@oriftolib

Миххат нима?

Бу сўз мих ва хат сўзлари қўшилишидан ҳосил бўлган. Қадимги Олд Осиёда қўлланган, мих ёки поначаларга ўхшаш белги-ҳарфлари лой тахтачаларга ўйиб ёзилган идеографик ёзув турини билдиради.

Миллий энциклопедияга кўра, бу ёзувни милоддан олдинги 3-мингйиллик бошларида шумерлар яратган. Бунда айрим буюмлар ва умумий тушунчаларнинг номи расмлар билан ифодаланган. Масалан, оёқ тасвири юриш, туриш, олиб кетиш маъноларини англатган. Бундай белгилар миқдори 1000 тагача етган. Шумер миххати дастлаб юқоридан пастга, кейинчалик горизонтал ҳолда – чапдан ўнгга қараб ёзилган.

Вақтлар ўтиши билан ёзув такомиллашган, белгилари камайган ва бошқа халқлар орасида ҳам ёйилган.

Миххатда ёзилган жуда кўп битиклар ўрганилган, мазмуни бугунги тилга ўгирилган.

@oriftolib

Гина-кудурат

Шунақа жуфт сўз бор. Уни гина-кудрат, гина қудрат шаклида хато ишлатиш кўп учрайди.

Гина сўзи хафалик, норозилик; кек; шикоят, арзи ҳол маъноларини англатади. Кудурат эса кўнгил ғашлик, хафаликни билдиради.

Гина-кудурат ҳар хил гина ва норозиликлар маъносига эга:

Онанинг гина-кудурати саратон ёмғиридек тез ўтиб бўлган эди.
Шуҳрат, Шинелли йиллар.

Отақўзи, ўғли билан тоғаси ўртасидаги гина-кудурат кўпга чўзилмас, деб умид қиларди.
О. Ёқубов, Диёнат.

Изоҳли луғатга кўра, ушбу жуфт сўзнинг гина-гудрат, гина-гудур каби шакллари бор. Лекин гина-кудрат ёки гина-қудрат шакли йўқ.

📌 Демак:

Гина-кудурат ✅
Гина-кудрат, гина-қудрат ❌

@oriftolib

​Инсон ва одам

Баъзи маънодош сўзларнинг жуда нозик маъно фарқлари бор. Бирининг ўрнида бошқасини қўллаш тўғри эмас. Бу қоида инсон, одам, киши, шахс, кимса сўзларига ҳам тегишли. Ушбу мақолачада асосий эътиборни инсон сўзига қаратамиз.

Бу маънодошлардан кимса сўзи салбий маънода қўлланиши мумкин. “Изоҳли луғат”да берилган мисолларда ижобий-нейтрал маънода ишлатилган. Инсон сўзида бошқа маънодошларига нисбатан улуғворлик, юксаклик бор. Аммо уни ҳам салбий маънода қўллаш мумкин: “Хў, инсон, бу нима номаъқулчилик, тилсиз жониворда нима қасдингиз бор?!”

Инсон сўзи ўрнида кўп ҳолларда одам сўзини ишлатиш мумин. Лекин киши, шахс, кимса сўзларининг ўз хос ўринлари бор. Дейлик, шахс жамият билан боғлиқ ҳолларда, кишининг ўзлигини намоён этиши каби вазиятларда қўлланади. Масалан:

1️⃣ Инсон зоти (одамзот) қадам қўймаган оролча топилди.

2️⃣ Ҳар бир инсон (одам, киши) таълим-тарбияга жиддий эътибор қаратиши керак. (Бу ўринда инсон ёки одамдан кўра киши сўзини ишлатган маъқул. Аммо инсон ва одам сўзини ишлатиш ҳам хато эмас.)

3️⃣ Инсон – азиз, инсон – мукаррам. (Бу ўринда ҳатто одам сўзини ишлатиш ҳам унчалик тўғри эмас. Бошқа синонимларни эса мутлақо ишлатиб бўлмайди.)

Давоми:
👉 “Инсон” сўзини қўллашдаги хатолар

@oriftolib