Fikr hamma narsaning boshidir. Fikrlarni boshqarish mumkin. Shu bois ham barkamollikka erishishda eng muhimi – fikrlar ustida ishlashdir.

Lev Tolstoy

@oriftolib

​“Ажрим” сўзини тўғри қўллаш керак

Ажрим сўзи икки хил маънога эга:

1️⃣ Икки ўртадаги иш юзасидан хулосавий натижа; келишув, келиштирув: муаммо бўйича ажримга эришилди.
2️⃣ Суд қарори: суд ажримни эълон қилди, ажримдан норозилар йўқ.

Ажрим қилмоқ ибораси ҳам икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Келишмовчиликни, низоли ҳолатни бир ёқлик қилиш: ўзаро ажрим қилиб олинди.
2️⃣ Томонлар иши юзасидан ҳукм чиқариш: буни суд ажрим қилади.

❗️ Бу сўзни ажрашиш маъносида ишлатиш жуда кўп учрайди. Ҳатто оммавий ахборот воситалари, расмий сайтларда ҳам бу каби ҳолатлар учраб туради. Бироқ бу хато, чунки сўзда бундай маъно йўқ.

Қуйида ажрим сўзи ажралиш, ажрашиш маъносида янглиш қўлланган жумлалардан мисоллар келтирилади:

Ёшлар ўртасида оилавий ажримларнинг олдини олиш масаласига эътибор қаратилади. ❌
Ёшлар ўртасида оилавий ажралишларнинг олдини олиш масаласига эътибор қаратилади. ✅

Ажрим масалалари қандай кўриб чиқилади? ❌
Ажралиш масалалари қандай кўриб чиқилади? ✅

Ажримлар сони кўп бўлган ҳудудлар маълум қилинди ❌
Ажралишлар сони кўп бўлган ҳудудлар маълум қилинди ✅

Фарзанд бўлмаса, ажрим қандай амалга оширилади? ❌
Фарзанд бўлмаса, ажрашиш қандай кечади? ✅

Мазмунга қараб ажралиш сўзи ўрнида никоҳни бекор қилиш, никоҳни тугатиш, никоҳни бузиш, қўйди-чиқди каби ибораларни ишлатиш мумкин.

@oriftolib

Чунки: вергул керакми ёки йўқ?

Таҳрир ва корректура жараёнида энг кўп кўзга ташланадиган хатолардан бири чунки сўзидан сўнг вергул қўллашдир.

❗️ Чунки боғловчиси ўзидан сўнг вергул талаб қилмайди. Икки гапни боғлаб, жумла ичида келганда эса ундан олдин вергул қўйилади. Бу вергул икки гапни ажратишга хизмат қилади.

Қоракўз дадасини жуда яхши кўради. Чунки унинг саволларига дадажониси эринмай жавоб берарди.
“Саодат”.

Чунки аёллар жангу жадалдан жуда безган эдилар.
П. Қодиров, Юлдузли тунлар.

Янги сўзлар жуда кўп чиқди, чунки халқ оғзаки ижоди ниҳоятда бой.
Газетадан.

Ҳусайн оқариб кетди-ю, лекин индамади, чунки бўрилар орасида эканини яхши биларди.
Ойбек, Нур қидириб.

@oriftolib

Ялқовлар ҳар қандай соҳада қобилиятсиздир.

Франсуа Волтер,
француз адиби

@oriftolib

Алишер Навоий ҳикматларидан

🔹 Билки, гадодур тама этган киши.
🔹 Ёлғон айтқучи ғафлатдадур.
🔹 Ёмонларға лутфу карам – яхшиларға мужиби зарару алам.
🔹 Кулгу адаб таркига белгу дурур.
🔹 Кўп деган кўп янгилур.
🔹 Мазлумға бахшойиш кўргузки, золимдан осойиш кўргайсен.
🔹 Телба қулоғиға панд – қуюн оёғиға банд.
🔹 Улки буюруб, ўзи қилмағай – ҳеч кимга фойда ва асар анинг сўзи қилмағай.
🔹 Хўб йиртуқ тўн била ҳам хўб, гул ямоғлиқ чопони била маҳбуб.

@oriftolib

Увулдириқ нима?

Баъзан ўз сўзимиз бўла туриб, чет сўзни маъқул кўрамиз. Ўз сўзимиздан камдан-кам ёки фақат ёзма тилда – адабиёт ва публицистикада фойдаланамиз. Увулдириқ ана шундай сўзлардан. Изоҳли луғатга кўра, у балиқ ва бошқа баъзи сувда яшовчи жониворларнинг тухумчалари, уруғини англатади. Амалиётда асосан балиқ уруғи маъносида қўлланади:

Босилиб, увулдириғи ситилиб чиққан балиқлар.

Қовоқ хумчадаги сутдан оқлаб, увулдириқ суркалган кулчани синдириб, меҳмоннинг олдига қўйди.
А. Мухтор, Қорақалпоқ қиссаси.

Қадимги туркий тилда майдаламоқ, парчаламоқ маъносидаги увмоқ сўзи бўлган. Ҳозирги ўзбек тилида қўлланадиган ува, увада, уват, увоқ каби сўзлар ана шу ўзакдан ясалган. Фикримча, увилдириқ ҳам худди шу ўзакдан. Чунки у ҳам майда бўлади.

📌 Демак:

Увулдириқ ✅
Увилдириқ, увилдуруқ, увилдуриқ, увулдуруқ, увулдуриқ ❌

@oriftolib

Энг қийин нарса ўзингга талабчан бўлишдир.

Антон Макаренко,
рус педагоги ва ёзувчиси

@oriftolib

Исми шариф: “шариф” нима?

Исми шариф – изофали бирикма. Дарди бедаво, нуқтаи назар, таржимаи ҳол, адойи тамом, шаҳри азим кабилар изофали бирикмалардир. Форсий изофаларда олдин от, кейин сифат келади, ўзбекчада бунинг тескариси. Солиштиринг: шаҳри азим – азим шаҳар, дарди бедаво – давосиз дард.

Исми шариф бирикмаси таркибидиги исм шахсий номни билдиради. Шариф сўзи араб тилидан кирган, ўзбекчада муқаддас, азиз; табаррук маъноларида қўлланади. Исми шариф – азиз исм, табаррук исм дегани:

Менким, Марғилон ҳокими Ўтаббой қушбеги, ўз ҳукмимни хоқон ибн хоқон жаноби олий Худоёрхон исми шарифларидан эшиттираман.
А. Қодирий, Ўтган кунлар.

❗️ Бу бирикма кўпинча исм-фамилия, исми ва фамилияси ёки исми ва отаисми маъносида қўлланади. Лекин бу – хато. Чунки шариф сўзининг фамилия ёки отаисм деган маъноси йўқ. Бу хато шунчалик оммалашиб кетганидан ҳатто қонунлар тилига ҳам кўчиб ўтган. Русча отчество сўзини ўзбек тилида отаисм сўзи ифодалайди. Айни шаклдаги сўз луғатларимизга энди кирди. Олдин ота исми, отасининг исми, ота оти, отасининг оти каби бирикмалардан фойдаланилган.

Шариф сўзини отаисм ўрнида қўллаш ғалати машҳурга айланиб бўлди, шу маънода қўллайверайлик, десак, бу луғатларда ҳам акс этиши керак. Ҳозирча изоҳли луғатда сўз бундай маънода изоҳланмаган.

Юқоридагилардан келиб чиқсак, ФИО қисқартмаси ўрнида ФИШ қисқартмасини ишлатиш ҳам хато.

📌 Демак:

Исми шариф ✅
Исми-шариф, исм-шариф ❌

@oriftolib

Одамнинг маҳорати вақт ва сабр қоришиғидан бошқа нарса эмас.

Оноре де Балзак

@oriftolib

Муҳокамаларнинг “севимли” саволи: “sentabr”ми ёки “sentyabr”?

#Сўраган_эдингиз

Савол:
1-синф “Ўқиш ва она тили саводхонлиги” китобида sentyabr, oktyabr деб ёзилган экан. 2-синфларни ўқитаётган шеригим шу қоида бўйича sentyabr деб ёзилишга ўтган деб ўқувчиларига шундай ёздирибди. Шу тўғрими? Қачон ўзгариб улгурди? Муаллифлардан аниқ жавоб кутамиз, чунки аниқлик киритилмаса, ҳамма ҳар хил талқинда ёзяпти.

Жавоб:
Бу саволга олдин ҳам тўхталганмиз, оммавий ахборот воситаларида алоҳида чиқишлар ҳам қилинган. Луғатларимизда турлича берилган сўзлар булар билангина чекланмайди. Дарсликлар таҳририда ва имлосида эса якдиллик керак. Савол ва танқидларимизга “алифбо ислоҳ қилинса, бу хатоликлар ҳам тузатилади” деган мазмунда расмий жавоб берилди. Қайси луғатдан фойдаланиш масаласи эса очиқ қолдирилди.

Дарсликларда бу сўз хилма-хил ёзилаётгани танқидларга кўп учраган. Ягона имло услубини қўллаш, чалкашликларнинг олдини олиш учун янги дарсликларни нашрга тайёрлашда 2013 йили “Академнашр” нашриётида чоп этилган имло луғатига асосланилди. Бу луғат 85 000 дан ортиқ сўзни ўз ичига олади. Унда саволда сўралган сўз sentyabr кўринишида берилган. Нега бундай ёзилаётганига муаллифлар луғатнинг кириш қисмида тўхталиб ўтган.

Нима учун сўзни sentabr шаклида берган луғатдан фойдаланилмади? 1995 йили “Ўқитувчи” нашриётида чоп этилган луғатда сўзлар анчагина кам. Ҳатто kompyuter сўзи ҳам киритилмаган. Қайта нашрларда бу сўзга жой берилган бўлса-да, дарсликларда учрайдиган жуда кўп сўз ва атамалар ушбу луғатда акс этмаган.

Яна бир хато қараш бор: кўпчилик 1995 йилги луғатни Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлаган деб ўйлайди. Вазирлар Маҳкамаси имло қоидаларини тасдиқлаган, луғатни эмас.

❗️ Гарчи sentabr, oktabr шакли ҳам хато бўлмаса-да, турфахиллик юзага келмаслиги учун sentyabr, oktyabr шаклида ёзиш ва ўргатиш тавсия этилади. Бундан бошқа баҳсли сўзларни беришда ҳам барча дарсликларда бир хил имло услуби қўлланяпти.

Имло ва луғатлардаги камчиликларни тузатишга масъул бўлган ташкилот ҳамда муассасалар шу ва шу каби масалаларга тезроқ нуқта қўйса, қатъий, мантиқли қарор қабул қилса, кун тартибидан тушмайдиган бундай саволларга ҳам барҳам бериларди.

Республика таълим маркази айни вазиятда энг асосли деб топилган ечимлардан фойдаланяпти.

Ориф Толиб,
Республика таълим маркази мутахассиси

@oriftolib

Ёхуд

Ёхуд ёки, ё маъносини англатади, асосан китобий тилда қўлланади. У кўпинча ёҳуд шаклида хато ёзилади. Бу сўзда х ҳарфи бор, ҳ эмас:

Бир-икки шеър ёхуд бир драма асар ёзиб, адабиётнинг бутун масаласини тушунаман, деб даъво қилувчи кишилар ҳам йўқ эмасди.
Н. Сафаров, Оловли излар.

📌 Демак:

Ёхуд ✅
Ёҳуд ❌

@oriftolib