“Ҳою ҳавас” – аслида хато
Х ва ҳ борасида ҳатто луғат тузувчи мутахассислар ҳам адашиб туриши ҳақида айтган эдим. Ҳою ҳавас сўзида ҳам худди шу ҳолатни кузатишимиз мумкин. Луғатларга бир хилда ҳою ҳавас шаклида киргани учун сўзнинг шу шакли сўровномада тўғри деб олинган. Аслида бу шаклда ёзиш хато. Хатолик бирикманинг биринчи қисмида – ҳою сўзида. Нега?
Дастлаб бу сўзнинг маъноси нима эканини билиб оламиз. Хо сўзи форсчадан олинган бўлиб, аслиятда хоҳловчи, истовчи; истак, ният маъноларини англатади. Истамоқ маъноси билдирувчи хостан феълидан ясалган. Хоҳ, хоҳиш, хоҳламоқ сўзлари айни шу ўзакдан. Бу сўзларнинг барчасида х ҳарфи қўллангани ҳолда, негадир ҳою ҳавасда ҳ ҳарфи ишлатилган.
Балки, бошида луғатларга киритишда хато қилинган-у, бу янглишлик бугунгача сақланиб келаётгандир. Чунки 1976 йилги имло луғат ва изоҳли луғатга айнан шундай ҳ ли шаклда киритилган.
1995, 2013 йилдаги луғатларда эса бу сўз йўқ. Ҳолбуки, бу ибора тилда кўп ишлатилади.
Изоҳли луғатнинг 2020 йилги нашрини ҳам қараб кўрдим, хато ҳолича турибди.
Аслиятда хостан феълида хе ҳарфи ишлатилган ва бу ҳарф ўзбек имлосида барча ҳолатларда х шаклида ёзилади.
Бу бирикмани хойи ҳавас кўринишида, форсий изофа билан қўллаш ҳам хато. Бунда ҳаваснинг хоҳиши деган мантиқсиз маъно ҳосил бўлиб қолади. Хою ҳавас истак ва ҳаваслар деган маънони англатади. Шу шаклда маъно тўғри, мантиқли ифодаланади.
Билмадим, эҳтимол, ҳою ҳавас кейинги нашрларда хою ҳавас қилиб тузатилар. Ёки бу энди ғалати машҳурга айланди деб ҳисоблашармикан луғатшуносларимиз? Менимча, бу ғалати машҳурга мос ҳолат эмас.
📌 Демак:
Хою ҳавас ✅
@oriftolib
Х ва ҳ борасида ҳатто луғат тузувчи мутахассислар ҳам адашиб туриши ҳақида айтган эдим. Ҳою ҳавас сўзида ҳам худди шу ҳолатни кузатишимиз мумкин. Луғатларга бир хилда ҳою ҳавас шаклида киргани учун сўзнинг шу шакли сўровномада тўғри деб олинган. Аслида бу шаклда ёзиш хато. Хатолик бирикманинг биринчи қисмида – ҳою сўзида. Нега?
Дастлаб бу сўзнинг маъноси нима эканини билиб оламиз. Хо сўзи форсчадан олинган бўлиб, аслиятда хоҳловчи, истовчи; истак, ният маъноларини англатади. Истамоқ маъноси билдирувчи хостан феълидан ясалган. Хоҳ, хоҳиш, хоҳламоқ сўзлари айни шу ўзакдан. Бу сўзларнинг барчасида х ҳарфи қўллангани ҳолда, негадир ҳою ҳавасда ҳ ҳарфи ишлатилган.
Балки, бошида луғатларга киритишда хато қилинган-у, бу янглишлик бугунгача сақланиб келаётгандир. Чунки 1976 йилги имло луғат ва изоҳли луғатга айнан шундай ҳ ли шаклда киритилган.
1995, 2013 йилдаги луғатларда эса бу сўз йўқ. Ҳолбуки, бу ибора тилда кўп ишлатилади.
Изоҳли луғатнинг 2020 йилги нашрини ҳам қараб кўрдим, хато ҳолича турибди.
Аслиятда хостан феълида хе ҳарфи ишлатилган ва бу ҳарф ўзбек имлосида барча ҳолатларда х шаклида ёзилади.
Бу бирикмани хойи ҳавас кўринишида, форсий изофа билан қўллаш ҳам хато. Бунда ҳаваснинг хоҳиши деган мантиқсиз маъно ҳосил бўлиб қолади. Хою ҳавас истак ва ҳаваслар деган маънони англатади. Шу шаклда маъно тўғри, мантиқли ифодаланади.
Билмадим, эҳтимол, ҳою ҳавас кейинги нашрларда хою ҳавас қилиб тузатилар. Ёки бу энди ғалати машҳурга айланди деб ҳисоблашармикан луғатшуносларимиз? Менимча, бу ғалати машҳурга мос ҳолат эмас.
📌 Демак:
Хою ҳавас ✅
@oriftolib
👍2
Евросиё
Ер шаридаги энг катта материк, икки қитъа – Европа ва Осиёдан иборат.
Ер майдони 54,9 миллион квадрат километр, шундан 2,75 миллион квадрат километри ороллардан иборат.
Евросиёни ғарбдан Атлантика, шимолдан Шимолий Муз, жанубдан Ҳинд, шарқдан Тинч океанлари ва уларнинг чекка денгизлари ўраб олган.
Миллий энциклопедияга кўра, қуруқликнинг яхлитлиги, кўпгина иқлимий жараёнларнинг умумийлиги, органик дунё тараққиётининг ва бошқа табиий-тарихий ҳодисаларнинг ўхшашлиги Европа билан Осиёни ягона ном – Евросиё деб аташга имкон беради.
Евросиё тушунчасини геология ва география фанларига 1883 йили Эдуард Зюсс киритган.
2019 йилги маълумотга кўра, материкда 5,349 млрд киши яшайди, бу Ер шари аҳолисининг 70 фоиздан ортиғини ташкил этади.
Айни пайтда материкдан 93 та мустақил давлат жой олган.
📌 Демак:
Евросиё материги ✅
Евроосиё материги, Евро-Осиё материги ❌
@oriftolib
Ер шаридаги энг катта материк, икки қитъа – Европа ва Осиёдан иборат.
Ер майдони 54,9 миллион квадрат километр, шундан 2,75 миллион квадрат километри ороллардан иборат.
Евросиёни ғарбдан Атлантика, шимолдан Шимолий Муз, жанубдан Ҳинд, шарқдан Тинч океанлари ва уларнинг чекка денгизлари ўраб олган.
Миллий энциклопедияга кўра, қуруқликнинг яхлитлиги, кўпгина иқлимий жараёнларнинг умумийлиги, органик дунё тараққиётининг ва бошқа табиий-тарихий ҳодисаларнинг ўхшашлиги Европа билан Осиёни ягона ном – Евросиё деб аташга имкон беради.
Евросиё тушунчасини геология ва география фанларига 1883 йили Эдуард Зюсс киритган.
2019 йилги маълумотга кўра, материкда 5,349 млрд киши яшайди, бу Ер шари аҳолисининг 70 фоиздан ортиғини ташкил этади.
Айни пайтда материкдан 93 та мустақил давлат жой олган.
📌 Демак:
Евросиё материги ✅
Евроосиё материги, Евро-Осиё материги ❌
@oriftolib
👍5
Bir kosa sut
Hovard maktabdan bo‘shagan paytlari uyma-uy yurib narsa sotadigan faqir bir bola edi. Bir kuni eshikma-eshik ko‘p chopgan bo‘lsa-da, hech narsa sotolmadi. Qorni juda ochqab, holdan toydi. Cho‘ntagidagi o‘n sent hech narsaga yetmasdi.
Nihoyat navbatdagi uydan yegani narsa so‘rashga qaror qildi. Biroq eshikni yosh qiz ochgani sababli uyalib, suv so‘rashga kuchi yetdi xolos. Qiz uning ochqaganini anglagandi. U suv o‘rniga bir kosa sut olib chiqdi. Hovard sutni shoshmay, ho‘plab-ho‘plab ichdi, so‘ng:
– Necha pul bo‘ladi? – deb so‘radi.
Qiz:
– Hech nima kerak emas, tekinga. Onam qilgan yaxshiligingga pul olmagin deb o‘rgatganlar, – deb javob berdi.
Bola:
– Chin ko‘nglimdan rahmat aytaman, – dedi va ketdi.
Yillar ketidan yillar o‘tdi. Hovard dastlab o‘rta maktabni, so‘ng litseyni, keyin esa universitetni tugatdi. Yillar o‘taverdi.
Bir kuni Jon Hopkins universiteti tibbiyot fakultetining ginekologik onkologiya bo‘limiga og‘ir bir xastani olib kelishdi. Qahramonimiz Hovard Kelli bu mashhur tibbiyot dargohining ta’sischilaridan biri edi. Boshqa shifoxonadagi do‘xtirlar bemorni davolash tugul, unga hatto to‘g‘ri tashxis ham qo‘ya olmagan edi.
Do‘xtir Kelli bemorning ma’lumot varaqasini ko‘zdan kechirayotib uning qayerdan kelganini bilgach, xotirasida bolaligi o‘tgan ko‘chalar, mashaqqatli kechmishi jonlandi. Ko‘rikka kirgach esa, xastani bir ko‘rishdayoq tanidi. Bu ayol uzoq yillar oldin unga suv o‘rniga sut bergan o‘sha qiz edi.
Uzoq yillar oldingi yaxshilikni eslagan do‘xtir Kelli bor ilm-mahoratini ishga solib, kasalni davolashga kirishdi. Nihoyat Alloh shifo berdi, ayol og‘ir xastalikdan qutuldi.
Shifoxonadan javob beriladigan kuni ayolni davolash bilan bog‘liq barcha xarajatlar hisob-kitob qilingan qog‘oz rahbarga – Hovard Kelli huzuriga olib kirildi. Hisob qog‘ozini ko‘rgan do‘xtir unga bir narsalar yozdi va qog‘ozni ayolning xonasiga yubordi. Ayol qo‘rqa-pisa qog‘ozni ochdi. Bu singari davolanish juda katta pul turishini u yaxshi bilardi. Bo‘ynimga anchagina katta qarz ilindi deb o‘ylardi u.
Qog‘ozda haqiqatan ham o‘n minglab dollarlik raqamlar yozilgan edi. Biroq uning ostida do‘xtir Kelli imzosi bilan bir izoh yozib qo‘yilgandi:
"Xarajatlar bir kosa sut bilan to‘lab qo‘yilgan".
👉 Ibratli hikoyalardan
@oriftolib
Hovard maktabdan bo‘shagan paytlari uyma-uy yurib narsa sotadigan faqir bir bola edi. Bir kuni eshikma-eshik ko‘p chopgan bo‘lsa-da, hech narsa sotolmadi. Qorni juda ochqab, holdan toydi. Cho‘ntagidagi o‘n sent hech narsaga yetmasdi.
Nihoyat navbatdagi uydan yegani narsa so‘rashga qaror qildi. Biroq eshikni yosh qiz ochgani sababli uyalib, suv so‘rashga kuchi yetdi xolos. Qiz uning ochqaganini anglagandi. U suv o‘rniga bir kosa sut olib chiqdi. Hovard sutni shoshmay, ho‘plab-ho‘plab ichdi, so‘ng:
– Necha pul bo‘ladi? – deb so‘radi.
Qiz:
– Hech nima kerak emas, tekinga. Onam qilgan yaxshiligingga pul olmagin deb o‘rgatganlar, – deb javob berdi.
Bola:
– Chin ko‘nglimdan rahmat aytaman, – dedi va ketdi.
Yillar ketidan yillar o‘tdi. Hovard dastlab o‘rta maktabni, so‘ng litseyni, keyin esa universitetni tugatdi. Yillar o‘taverdi.
Bir kuni Jon Hopkins universiteti tibbiyot fakultetining ginekologik onkologiya bo‘limiga og‘ir bir xastani olib kelishdi. Qahramonimiz Hovard Kelli bu mashhur tibbiyot dargohining ta’sischilaridan biri edi. Boshqa shifoxonadagi do‘xtirlar bemorni davolash tugul, unga hatto to‘g‘ri tashxis ham qo‘ya olmagan edi.
Do‘xtir Kelli bemorning ma’lumot varaqasini ko‘zdan kechirayotib uning qayerdan kelganini bilgach, xotirasida bolaligi o‘tgan ko‘chalar, mashaqqatli kechmishi jonlandi. Ko‘rikka kirgach esa, xastani bir ko‘rishdayoq tanidi. Bu ayol uzoq yillar oldin unga suv o‘rniga sut bergan o‘sha qiz edi.
Uzoq yillar oldingi yaxshilikni eslagan do‘xtir Kelli bor ilm-mahoratini ishga solib, kasalni davolashga kirishdi. Nihoyat Alloh shifo berdi, ayol og‘ir xastalikdan qutuldi.
Shifoxonadan javob beriladigan kuni ayolni davolash bilan bog‘liq barcha xarajatlar hisob-kitob qilingan qog‘oz rahbarga – Hovard Kelli huzuriga olib kirildi. Hisob qog‘ozini ko‘rgan do‘xtir unga bir narsalar yozdi va qog‘ozni ayolning xonasiga yubordi. Ayol qo‘rqa-pisa qog‘ozni ochdi. Bu singari davolanish juda katta pul turishini u yaxshi bilardi. Bo‘ynimga anchagina katta qarz ilindi deb o‘ylardi u.
Qog‘ozda haqiqatan ham o‘n minglab dollarlik raqamlar yozilgan edi. Biroq uning ostida do‘xtir Kelli imzosi bilan bir izoh yozib qo‘yilgandi:
"Xarajatlar bir kosa sut bilan to‘lab qo‘yilgan".
👉 Ibratli hikoyalardan
@oriftolib
👍7
Қай бири тўғри?
Anonymous Quiz
80%
Учаласи келди | Uchalasi keldi
20%
Уччаласи келди | Uchchalasi keldi
👍1
Йогурт
Тилимизда олдин тез-тез қўлланган, кейин бошқа тилларга ўтиб, яна қайтиб келган жаҳонгашта сўзлар бор. Шулардан бири – йогурт.
Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғатит турк” асарида бу сўз йўғрут шаклида, қатиқ маъносида келади. Асарда қатиқ сўзи ҳам худди шу маънода ишлатилган ўринлар бор. Демак, қадимда бу икки сўз маънодош сифатида қўлланган.
Сўзнинг йогурт кўриниши бизга рус тилидан ўтган. Рус тилига эса Европа тилларидан кирган. Бу сўз инглизчада yogurt, французчада yaourt шаклида учрайди. Бу тилларга эса турк тилидан ўтган.
Ҳозир йогурт жем, мева консерваси, шоколод, какао ва бошқа қўшимчалар аралаштирилган, қаймоқли кремга ўхшаш сут-қатиқ маҳсулотини англатади. Оддий ивитилган қатиқ, кефир ва шу каби қатиқсимонларга 🙃 ҳам йогурт сўзини ишлатса бўлади.
Бугунги ўзбек тилидаги йўғирмоқ, йўғрилмоқ сўзлари йогурт билан тарихан ўзакдош. Йўғирмоқ аралаштирмоқ, қўшмоқ дегани. Сут ва оқлиқ аралашиши, қўшилиши натижасида йогурт ҳосил бўлади.
Сўзнинг йўғурт шакли ҳам луғатга кирган ва бу кўринишда ишлатиш хато эмас.
📌 Демак:
Йогурт, йўғурт ✅
@oriftolib
Тилимизда олдин тез-тез қўлланган, кейин бошқа тилларга ўтиб, яна қайтиб келган жаҳонгашта сўзлар бор. Шулардан бири – йогурт.
Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғатит турк” асарида бу сўз йўғрут шаклида, қатиқ маъносида келади. Асарда қатиқ сўзи ҳам худди шу маънода ишлатилган ўринлар бор. Демак, қадимда бу икки сўз маънодош сифатида қўлланган.
Сўзнинг йогурт кўриниши бизга рус тилидан ўтган. Рус тилига эса Европа тилларидан кирган. Бу сўз инглизчада yogurt, французчада yaourt шаклида учрайди. Бу тилларга эса турк тилидан ўтган.
Ҳозир йогурт жем, мева консерваси, шоколод, какао ва бошқа қўшимчалар аралаштирилган, қаймоқли кремга ўхшаш сут-қатиқ маҳсулотини англатади. Оддий ивитилган қатиқ, кефир ва шу каби қатиқсимонларга 🙃 ҳам йогурт сўзини ишлатса бўлади.
Бугунги ўзбек тилидаги йўғирмоқ, йўғрилмоқ сўзлари йогурт билан тарихан ўзакдош. Йўғирмоқ аралаштирмоқ, қўшмоқ дегани. Сут ва оқлиқ аралашиши, қўшилиши натижасида йогурт ҳосил бўлади.
Сўзнинг йўғурт шакли ҳам луғатга кирган ва бу кўринишда ишлатиш хато эмас.
📌 Демак:
Йогурт, йўғурт ✅
@oriftolib
👍1
Odatda: vergul kerakmi yoki yoʻq?
Odatda soʻzidan soʻng vergul ishlatilgan holatlar koʻp koʻzga tashlanadi. Aslida bu soʻz vergul talab qilmaydi.
Ushbu soʻz ravish turkumiga oid va odat boʻyicha, odatga koʻra degan maʼnoni anglatadi. Kirish soʻz yoki modal soʻz emas. Ravishlar esa vergul soʻraydigan soʻzlar toifasiga kirmaydi:
Odatda kichiklar kattalarga salom beradi.
Odatda har qanday hikoyaning ham boshi, oʻrtasi, adogʻi boʻladi.
N. Safarov, Olovli izlar.
Bahs ketayotganda odatda baqirgan tomon yutqazadi.
F. Musajonov, Himmat.
Oʻrmonjon odatda ish sustroq yoki yomonroq ketayotgan uchastkalarga borar edi.
A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari.
@oriftolib
Odatda soʻzidan soʻng vergul ishlatilgan holatlar koʻp koʻzga tashlanadi. Aslida bu soʻz vergul talab qilmaydi.
Ushbu soʻz ravish turkumiga oid va odat boʻyicha, odatga koʻra degan maʼnoni anglatadi. Kirish soʻz yoki modal soʻz emas. Ravishlar esa vergul soʻraydigan soʻzlar toifasiga kirmaydi:
Odatda kichiklar kattalarga salom beradi.
Odatda har qanday hikoyaning ham boshi, oʻrtasi, adogʻi boʻladi.
N. Safarov, Olovli izlar.
Bahs ketayotganda odatda baqirgan tomon yutqazadi.
F. Musajonov, Himmat.
Oʻrmonjon odatda ish sustroq yoki yomonroq ketayotgan uchastkalarga borar edi.
A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari.
@oriftolib
👍7🔥2
Axloqsizlik nonushtani Boylik bilan, tushlikni Kambagʻallik bilan, kechlikni Faqirlik bilan qiladi va Sharmandalik bilan uyquga yotadi.
Benjamin Franklin
@oriftolib
Benjamin Franklin
@oriftolib
👍3
👍1
Тестнинг “инжиғи”
Ўқувчилар билимини қаттиқ синаб юборадиган тест экан. Бунақа саволларга жавоб топадиган боланинг IQ даражаси ҳам бирдан кўтарилиб кетса керак.
Бундан ўн беш йиллар олдин абитуриентларни синдиришга қаратилган шунақа саволлар кўп бўларди. “Лекин охирги пайтларда тестлар енгиллашган” деган гапларни эшитгандим.
Ҳар ҳолда, бу ДТМ тести эмас деган гумондаман. Лотинча биртирноқларда, тиниш белгиларини қўллашда ва имлода хатолар бор. Давлат тест марказидан бундай даражадаги тест чиқмаса керак. Яна билмадим.
@oriftolib
Ўқувчилар билимини қаттиқ синаб юборадиган тест экан. Бунақа саволларга жавоб топадиган боланинг IQ даражаси ҳам бирдан кўтарилиб кетса керак.
Бундан ўн беш йиллар олдин абитуриентларни синдиришга қаратилган шунақа саволлар кўп бўларди. “Лекин охирги пайтларда тестлар енгиллашган” деган гапларни эшитгандим.
Ҳар ҳолда, бу ДТМ тести эмас деган гумондаман. Лотинча биртирноқларда, тиниш белгиларини қўллашда ва имлода хатолар бор. Давлат тест марказидан бундай даражадаги тест чиқмаса керак. Яна билмадим.
@oriftolib
Ислоҳталаб қоидалар: -ганда ва вергул
Нашрларда тез-тез кўзга ташланадиган, ҳатто пунктация ҳақидаги қўлланмаларга қоида сифатида кирган бир ҳолатга эътибор қаратамиз. Мавжуд тартибга кўра, гапда -ган қўшимчаси билан ясалган ва ўрин-пайт келишиги қўшимчасини олган сифатдошлар ўзига тобе сўзлар билан кенгайиб келганда улардан кейин вергул қўйилади:
Ёз келганда, синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Мен шу ўринда вергул мутлақо ортиқча деб ҳисоблайман. Нега? Вергул феъллар билан одатда иш-ҳаракат кетма-кетлигида, бир ҳаракат иккинчисидан кейин рўй бериши англашилган ҳолатларда ишлатилади:
Ёз келгач, синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Ёз келиб, таътил бошланса, синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Юқоридаги икки гапда бир ҳаракатдан сўнг бошқаси амалга ошяпти. -ганда қўшимчали гап қурилишларида бу ҳолат кузатилмайди. Бунда бир пайтдаги иш-ҳаракат англашилади. Солиштиринг:
Ёзда синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Ёз келганда синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Тепадаги икки гапнинг мазмун-моҳияти бир хил. Ёзда ва ёз келганда қачон? сўроғига жавоб бўляпти. Иш-ҳаракат биринма-кетин эмас. Энди -ганда қўшимчаси ўрнига шу маънони ифода этувчи сўзни қўйиб кўрамиз:
Ёз келган пайт синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Бу гапда вергул керак эмаслиги яққол кўриниб турибди. Унинг қўшимчали шаклида ҳам вергул ортиқча.
-ганда қўшимчали феълдан кейин умуман вергул ишлатмаслик керакми? Йўқ, вергул қўйиладиган битта ҳолат бор. Феъл шарт мазмунини ифодалганда вергул талаб қилади:
Агар ҳозир ёз бўлганида, тоққа саёҳатга чиқардик.
Нега бу ўринда вергул керак? Чунки бу ерда бир ҳаракат бажарилиши учун бошқа ҳаракат шарт қилиб қўйиляпти. Гапнинг ҳозирги замон шаклида ҳам вергул ишлатамиз:
Агар ҳаволар исиб кетиб, ёз эрта келса, тоққа саёҳатга чиқамиз.
Пунктуация қоидаларига кўра, шарт маъносидаги қўшма гаплар вергул билан ажратилади.
Биз ўрганган мисолдагига ўхшаш ҳолатларда вергул ишлатилиши қатъий қоидага айланмаган. Жуда кўп нашриётлар, газета-журналлар, электрон нашрлар шундай баҳсли ўринларда ўз қоидаларига амал қилади. Бундай тартиб кўпинча муҳаррирларнинг шахсий танлови, қарашларига кўра ўрнатилади. Бу эса қоидалар ислоҳга муҳтож эканининг яна бир белгисидир.
Мўъжиза рўй бериб, лотин алифбоси ислоҳи тез орада якунига етса, имло ва пунктуация қоидаларини, луғатларни ҳам жиддий кўриб чиқиш керак. Бу жараёнда жамоатчилик, айниқса, мутахассисларнинг фикри инобатга олиниши зарур.
📌 Тилшунослар, муҳаррир ва мусаҳҳиҳлар, бошқа соҳа мутахассислари бу борада ўз таклиф ва мулоҳазаларини билдирса, нур устига нур бўларди. Мутасаддилар ва ҳурматли олимларимиз бундай фикрларга хайриҳоҳлик билан ёндашадилар деган умиддаман.
@oriftolib
Нашрларда тез-тез кўзга ташланадиган, ҳатто пунктация ҳақидаги қўлланмаларга қоида сифатида кирган бир ҳолатга эътибор қаратамиз. Мавжуд тартибга кўра, гапда -ган қўшимчаси билан ясалган ва ўрин-пайт келишиги қўшимчасини олган сифатдошлар ўзига тобе сўзлар билан кенгайиб келганда улардан кейин вергул қўйилади:
Ёз келганда, синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Мен шу ўринда вергул мутлақо ортиқча деб ҳисоблайман. Нега? Вергул феъллар билан одатда иш-ҳаракат кетма-кетлигида, бир ҳаракат иккинчисидан кейин рўй бериши англашилган ҳолатларда ишлатилади:
Ёз келгач, синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Ёз келиб, таътил бошланса, синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Юқоридаги икки гапда бир ҳаракатдан сўнг бошқаси амалга ошяпти. -ганда қўшимчали гап қурилишларида бу ҳолат кузатилмайди. Бунда бир пайтдаги иш-ҳаракат англашилади. Солиштиринг:
Ёзда синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Ёз келганда синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Тепадаги икки гапнинг мазмун-моҳияти бир хил. Ёзда ва ёз келганда қачон? сўроғига жавоб бўляпти. Иш-ҳаракат биринма-кетин эмас. Энди -ганда қўшимчаси ўрнига шу маънони ифода этувчи сўзни қўйиб кўрамиз:
Ёз келган пайт синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.
Бу гапда вергул керак эмаслиги яққол кўриниб турибди. Унинг қўшимчали шаклида ҳам вергул ортиқча.
-ганда қўшимчали феълдан кейин умуман вергул ишлатмаслик керакми? Йўқ, вергул қўйиладиган битта ҳолат бор. Феъл шарт мазмунини ифодалганда вергул талаб қилади:
Агар ҳозир ёз бўлганида, тоққа саёҳатга чиқардик.
Нега бу ўринда вергул керак? Чунки бу ерда бир ҳаракат бажарилиши учун бошқа ҳаракат шарт қилиб қўйиляпти. Гапнинг ҳозирги замон шаклида ҳам вергул ишлатамиз:
Агар ҳаволар исиб кетиб, ёз эрта келса, тоққа саёҳатга чиқамиз.
Пунктуация қоидаларига кўра, шарт маъносидаги қўшма гаплар вергул билан ажратилади.
Биз ўрганган мисолдагига ўхшаш ҳолатларда вергул ишлатилиши қатъий қоидага айланмаган. Жуда кўп нашриётлар, газета-журналлар, электрон нашрлар шундай баҳсли ўринларда ўз қоидаларига амал қилади. Бундай тартиб кўпинча муҳаррирларнинг шахсий танлови, қарашларига кўра ўрнатилади. Бу эса қоидалар ислоҳга муҳтож эканининг яна бир белгисидир.
Мўъжиза рўй бериб, лотин алифбоси ислоҳи тез орада якунига етса, имло ва пунктуация қоидаларини, луғатларни ҳам жиддий кўриб чиқиш керак. Бу жараёнда жамоатчилик, айниқса, мутахассисларнинг фикри инобатга олиниши зарур.
📌 Тилшунослар, муҳаррир ва мусаҳҳиҳлар, бошқа соҳа мутахассислари бу борада ўз таклиф ва мулоҳазаларини билдирса, нур устига нур бўларди. Мутасаддилар ва ҳурматли олимларимиз бундай фикрларга хайриҳоҳлик билан ёндашадилар деган умиддаман.
@oriftolib
👍3
Чигиртканинг товуши
Ню йорклик бир киши ҳинду дўсти билан шаҳар кўчаларини айланиб юрарди. Ҳинду бирданига тўхтади.
– Чигиртканинг товушини эшитяпман! – деди у ҳайратланиб.
– Жинни бўлганмисан, – деди бунга жавобан ошнаси теварак атрофга ишора қилиб.
Уларнинг ёнгинасидан гувиллаб уловлар ўтар, нарироқда қурувчилар ишлар, кўчани тўлдирган одамлар қайларгадир шошар эди.
– Лекин мен эшитяпман, – фикрида қатъий туриб олди ҳинду.
У тўғри банк биноси ёнидаги гулзорга қараб кетди. Гулларнинг остида ҳақиқатан ҳам бир чириллоқ чигиртка бор экан.
– Қойил-е! – деб ҳайратланди шаҳарлик. – Эшитиш қобилиятинг даҳшат-ку!
– Э, йўқ, оғайни, – деб кулди ҳинду, – гап бунда эмас. Қараб тур...
У шундай деди-да, йўлакка бир ҳовуч танга сочиб юборди. Йўлда кетаётганлар дарров ҳар ёққа аланглаб, пуллари тушиб қолмаганини текшириш учун чўнтакларини тита бошладилар.
– Кўрдингми, – деди ҳинду ошнасига, – сезгиларинг нимага мосланган бўлса, ўшани албатта эшитасан.
Баъзида ахборотларнинг шиддатли оқимидан керакли фикрни, ёрқин ғояни ажратиб олиш қийин кечади. Бошида аҳмоқонароқ, ишончсизроқ кўринган ғоялар охир-оқибат катта натижаларга сабаб бўлади. Бунинг учун сезгиларимизни тўғри мослай олишимиз ва керакли товушларни эшита билишимиз керак. Биринчи қарашда бажариб бўлмайдигандай кўринаётган ғоя – ҳинду эшитиб, шаҳарлик умуман сезмаган чигиртка товушининг худди ўзи. Одатий фикрлаш, қабул қилиш усулини ёриб ўтиш ҳамиша ҳам осон кечмайди. Лекин бу катта мақсадларни кўзлаганлар учун жуда фойдали ва ўта-ўта кераклидир.
@oriftolib
Ню йорклик бир киши ҳинду дўсти билан шаҳар кўчаларини айланиб юрарди. Ҳинду бирданига тўхтади.
– Чигиртканинг товушини эшитяпман! – деди у ҳайратланиб.
– Жинни бўлганмисан, – деди бунга жавобан ошнаси теварак атрофга ишора қилиб.
Уларнинг ёнгинасидан гувиллаб уловлар ўтар, нарироқда қурувчилар ишлар, кўчани тўлдирган одамлар қайларгадир шошар эди.
– Лекин мен эшитяпман, – фикрида қатъий туриб олди ҳинду.
У тўғри банк биноси ёнидаги гулзорга қараб кетди. Гулларнинг остида ҳақиқатан ҳам бир чириллоқ чигиртка бор экан.
– Қойил-е! – деб ҳайратланди шаҳарлик. – Эшитиш қобилиятинг даҳшат-ку!
– Э, йўқ, оғайни, – деб кулди ҳинду, – гап бунда эмас. Қараб тур...
У шундай деди-да, йўлакка бир ҳовуч танга сочиб юборди. Йўлда кетаётганлар дарров ҳар ёққа аланглаб, пуллари тушиб қолмаганини текшириш учун чўнтакларини тита бошладилар.
– Кўрдингми, – деди ҳинду ошнасига, – сезгиларинг нимага мосланган бўлса, ўшани албатта эшитасан.
Баъзида ахборотларнинг шиддатли оқимидан керакли фикрни, ёрқин ғояни ажратиб олиш қийин кечади. Бошида аҳмоқонароқ, ишончсизроқ кўринган ғоялар охир-оқибат катта натижаларга сабаб бўлади. Бунинг учун сезгиларимизни тўғри мослай олишимиз ва керакли товушларни эшита билишимиз керак. Биринчи қарашда бажариб бўлмайдигандай кўринаётган ғоя – ҳинду эшитиб, шаҳарлик умуман сезмаган чигиртка товушининг худди ўзи. Одатий фикрлаш, қабул қилиш усулини ёриб ўтиш ҳамиша ҳам осон кечмайди. Лекин бу катта мақсадларни кўзлаганлар учун жуда фойдали ва ўта-ўта кераклидир.
@oriftolib
💯1
Нақд пул фойдалироқ
Нақд пул орқали тўлов қилиш ҳамиша тежамкорликни келтириб чиқаради. Харидор бу борада қанча пул сарфлаганини аниқ билиб туради ва ақчаларга эътиборсиз бўлмайди. Пластик карточка орқали қилинган тўловга одатда инсонлар унчалик ҳам аҳамият бермайди ва пулларни шу даражада осон сарфлаб юборилганини ҳам сезмайди.
Лана Жарвис,
блогер
Ҳақиқатан ҳам шундай. Кўп пул топишингиз мумкин, лекин сарфлашни билмасангиз, яна пул муаммосига дуч келаверасиз. Кам пул топадиганлар учун эса тежамкорлик қатъий қоида бўлиши керак.
@oriftolib
Нақд пул орқали тўлов қилиш ҳамиша тежамкорликни келтириб чиқаради. Харидор бу борада қанча пул сарфлаганини аниқ билиб туради ва ақчаларга эътиборсиз бўлмайди. Пластик карточка орқали қилинган тўловга одатда инсонлар унчалик ҳам аҳамият бермайди ва пулларни шу даражада осон сарфлаб юборилганини ҳам сезмайди.
Лана Жарвис,
блогер
Ҳақиқатан ҳам шундай. Кўп пул топишингиз мумкин, лекин сарфлашни билмасангиз, яна пул муаммосига дуч келаверасиз. Кам пул топадиганлар учун эса тежамкорлик қатъий қоида бўлиши керак.
@oriftolib
Қитъа ва материк: фарқи нимада?
Қитъа – Ер юзидаги қуруқликларнинг атрофидаги ороллар билан бирга шартли равишда ажратилган қисмлари. Қуруқликнинг қитъаларга бўлинишини материкларга бўлинишидан фарқлаш керак. Қитъаларнинг баъзилари материкларга тўғри келади. Европа ва Осиё қитъалари 1 та материк, Америка қитъаси эса 2 та материкдан иборат.
Миллий энциклопедияга кўра, айрим олимлар Тинч океаннинг жануби-ғарбида жойлашган барча оролларни – Океанияни ҳам баъзан 7-қитъа ҳисоблайди.
Гоҳида Арктикани ҳам алоҳида қитъа деб санашади.
Материклар эса Ер шарининг денгиз ва океанлар билан қуршаб олинган энг йирик қуруқликларидир. 6 материк бор: Евросиё, Шимолий Америка, Жанубий Америка, Африка, Австралия ва Антарктида.
Дунёни қисмларга бўлиш анча баҳсли мавзу. Турли маданиятлар ва анъаналарга кўра, бир нечта вариантлар бор. Кимдир жаҳонда 4 та материк бор деса, кимдир 7 та материк бор деган фикрда. Масалан, Хитой, Ҳиндистон, Ғарбий Европа ва инглиз тилли мамлакатларда 7 та материк бор деб ҳисоблашади.
Демак, материклар – сув билан ўралган катта қуруқлик, қитъалар эса шартли равишда бўлинган йирик қуруқликлардир.
@oriftolib
Қитъа – Ер юзидаги қуруқликларнинг атрофидаги ороллар билан бирга шартли равишда ажратилган қисмлари. Қуруқликнинг қитъаларга бўлинишини материкларга бўлинишидан фарқлаш керак. Қитъаларнинг баъзилари материкларга тўғри келади. Европа ва Осиё қитъалари 1 та материк, Америка қитъаси эса 2 та материкдан иборат.
Миллий энциклопедияга кўра, айрим олимлар Тинч океаннинг жануби-ғарбида жойлашган барча оролларни – Океанияни ҳам баъзан 7-қитъа ҳисоблайди.
Гоҳида Арктикани ҳам алоҳида қитъа деб санашади.
Материклар эса Ер шарининг денгиз ва океанлар билан қуршаб олинган энг йирик қуруқликларидир. 6 материк бор: Евросиё, Шимолий Америка, Жанубий Америка, Африка, Австралия ва Антарктида.
Дунёни қисмларга бўлиш анча баҳсли мавзу. Турли маданиятлар ва анъаналарга кўра, бир нечта вариантлар бор. Кимдир жаҳонда 4 та материк бор деса, кимдир 7 та материк бор деган фикрда. Масалан, Хитой, Ҳиндистон, Ғарбий Европа ва инглиз тилли мамлакатларда 7 та материк бор деб ҳисоблашади.
Демак, материклар – сув билан ўралган катта қуруқлик, қитъалар эса шартли равишда бўлинган йирик қуруқликлардир.
@oriftolib
