​Uzbek is on ))

Поезд вагонларида “Oʻzbekiston” сўзидаги Oʻ ҳарфи белгиси хато ёзилганига кўп кўзим тушган. “Ўзбекистон темир йўллари” поездларига Oʻ ҳарфи белгиси фавқулодда хато ёзилади. Oʼ тарзидаги хатоликни кўп кўрганмиз. Лекин Oʽ кўринишида ёзиш жуда кам учрайди. Нега бунақа ёзишади – ҳайронман.

Тахминимча, бошида, лотин ёзувига янги ўтилган пайтлари “Oʽzbekiston” деб хато ёзилган ва шу кунгача ана шу адашиш такрорланиб келяпти.

Лекин тўғри ёзилган ҳолатлар ҳам бор. Гуглга қидирув берсангиз, бунга ўзингиз гувоҳ бўласиз.

Юқоридаги расмда эса бирйўла T ҳарфи ҳам тушиб қолибди. Менимча, ҳарфлар ёпиштирилмаган. Бўёқ билан ёзилганга ўхшаяпти. Демак, ҳарф тўкилиб тушмаган. Имловий хатога йўл қўйилган.

Ҳеч қурса, Oʻzbekiston сўзини тўғри ёзишга эътибор қаратиш зарур. Алифбо ислоҳидан сўнг шу ёзувларни ўзгартириш, ўзгартиришдан олдин сўзнинг тўғри ёзилганини бирорта саводли мутахассис назаридан ўтказиб олиш керак.

Лотин алифбоси ислоҳ қилинса, Oʻ ҳарфининг белгиси билан боғлиқ муаммолардан халос бўламиз. Аммо саводдаги камчиликларни алифбо ҳал қилиб бера олмайди. Уни масъулият, ўқиш-ўрганиш билан ҳал этиш мумкин, холос.

* Расм обуначилардан.

Изоҳ:
Word дастуридаги белгилар ичидан вагонлардаги белгига айнан мосини тополмадим. Бунақа символ Юникодда ҳам йўқ, шекилли. Шунинг учун яқинроқ белгини танладим. Аcлида вагонлардаги белги ʻ белгисининг аксланган кўринишидир.

@oriftolib

​Момақаймоқ – қоқиўт

Момақаймоқ – сариқ тўпгулли, шамолда учиб кетадиган тўзғоқ уруғли ўт. Унинг қоқиўт деган номи ҳам бор. Битта тушунчани ифодалагани учун қўшиб ёзилади.

Болалар момақаймоқнинг тўзғоқларини пуфлаб, учириб ўйнайди. Бу ўсимлик апрелдаёқ гуллайди. Гулини узиб олсангиз, поясидан сут ёки қаймоққа ўхшаш суюқлик чиқади. Шу сабабли унга момақаймоқ номи берилгани эҳтимоли катта.

Русчада бу ўсимлик одуванчик дейилади. Машҳур рус луғатшуноси В. Дал фикрича, бу сўз обдуть – пуфлаб тозаламоқ сўзидан олинган. От қўйишда ўзбеклар ўсимлик поясидаги хусусиятга эътибор қаратган бўлса, руслар тўзғоғининг шамолда учишига асосланган экан.

Тўзғоқдаги уруғ шамолда узоқ масофаларга кетгани учун ўсимликликдан анча олис ерларда униб чиқиши мумкин.

Википедия маълумотига кўра, қоқиўт ёғинли ҳавода ва кечқурун гулсаватчасини, яъни тўпгулини беркитиб олади.

Бир маълумотни ўқиб ҳайрон қолдим: бу ўсимлик қадимдан жуда кўп жойларда истеъмол қилиб келинар экан. Тиббиёт ва косметикада қўлланишини тўғри тушунса бўлади, лекин ейилиши мен учун янгилик бўлди.

📌 Демак:

Момақаймоқ, қоқиўт ✅
Момоқаймоқ, қоқи ўт ❌

@oriftolib

​Болакайнинг сабоғи

Бир чол ўғлиникига кўчиб келди. Ўғли уйланган, тўрт яшар фарзанди ҳам бор эди. Чолнинг ёши бир жойга бориб қолган, қўллари қалтирар, кўзлари хира кўрар, оёқларини зўрға судраб юрарди. Оила дастурхон атрофига тўпланган пайтлари қариянинг аҳволи янада ёмонлашарди. Қошиғидан тўкилган овқатлар полгача тушар, пиёласидаги ширчой дастурхонни доғларга тўлдириб борарди. Буни кўриб хуноби ошган ўғил ва келин ўзаро маслаҳатлашишди:

– Нимадир қилмасак бўлмайди, – деди ўғил. – Чапиллатиб овқат ейиши, сут тўкиши, овқатларни ҳар томонга сочиб юбориши жонимга тегди.

Эр-хотин хона бурчагига битта кичик хонтахта қўйишга қарор қилди. Қария шу ерда бир ўзи овқатлана бошлади. Икки марта коса синдирганидан кейин, тунука талинкада овқат сузиб берадиган бўлишди. Бир куни бехосдан ўғилнинг кўзи отасига тушиб қолди: бечора қариянинг кўзларида милт-милт ёш айланар, хонтахтанинг четига тикилганича тишсиз милкларида овқатни у ёқдан бу ёққа олиб ўтирарди. Ўғилнинг юрагида кимдир бош кўтариб, мана шу мажолсиз чол сенинг отанг-ку, уни бир четга суриб қўйгани уялмайсанми, дегандай бўлди. Бироқ у бу ҳайқириққа эътибор бермади. Фақат чолни камроқ тергайдиган бўлди.

Тўрт ёшли невара ён-атрофида бўлаётган воқеаларни жимгина кузатарди.

Бир куни ишдан қайтган ота боласи ўйинчоқларини ёйиб олиб ўйнаётганини кўрди. У болғачаси билан ёғоч косачасини урар, косача зарб таъсирида у ёқ-бу ёққа юмалаб кетарди.

– Нима қиляпсан, ўғлим? – деб сўради ота меҳр билан.

– Аям билан сизга талинка ясаяпман. Катта бўлсам, сизларга овқат солиб бераман, – деди болакай ғурур билан. Сўнг бир жилмайиб қўйди-да, яна ўз ишига киришди.

Унинг гаплари ота-онасини қаттиқ ҳаяжонга туширди, икковлари ҳам мум тишлаган, нима дейишни билишмасди. Уларнинг кўзларидан қайноқ-қайноқ ёшлар томди. Гарчи бирор оғиз сўз айтишмаган бўлса-да, нима қилиш кераклигини яхши англаб туришарди.

Кечки овқат пайти ўғил қария отасининг қўлидан ушлаб, дастурхон бошига олиб келди. Яхши сўзлар айтиб, кўнглини олди, ухлаш пайти ўринга ҳам ўзи етаклаб бориб ётқизиб қўйди.

Энди қариянинг қўлидан қошиқ тушиб кетса ёки сутчойи тўкилса, ўғил ҳам, келин ҳам асабийлашмасди. Келин тушиб кетган қошиқни янгисига алиштириб берар, ўғил эса кўпинча отасини ўзи овқатлантириб қўярди.

@oriftolib

Барча мўмин-мусулмонларга Рамазон қутлуғ бўлсин!

Аллоҳ таоло тутаётган рўзаларимизни қабул қилиб, гуноҳларимизни кечирсин.

Рамазондан ҳам руҳан, ҳам жисман тозариб, покланиб чиқишимизни насиб этсин.

@oriftolib

“Ramazon” soʻzining maʼnosi nima?

Ramazon qamariya yil hisobida toʻqqizinchi oyning nomidir. Ramazon soʻzi arabcha ramzau oʻzagidan olingan va lugʻatda oʻta issiq maʼnosini bildiradi.

Ramazon soʻzining oʻzagi boʻlgan ramz soʻzi esa qizimoq, qizib choʻgʻ boʻlmoq, kuydirmoq kabi maʼnolarni beradi.

Ulamolar bu lugʻaviy maʼnoni voqelik va balogʻat ilmi nuqtai nazaridan sharhlaganlar. Ramazon voqelikda roʻza tutish ilk dafʼada oʻta issiq vaqtga toʻgʻri kelganini bildiradi. Balogʻat ilmiga koʻra esa, xuddi issiq maʼdanning zangini kuydirganidek, Ramazon ham uning roʻzasini tutganlarning gunohlarini kuydirib, oʻzlarini sayqallab poklaydi degan mazmunga ega.

@oriftolib

​Тинч океан

Бу океан номини ёзишда кўп хато қиламиз. Ўзим ҳам Тинч океани деб ёзиш хатолигини билгунимга қадар шундай ёзардим. Нега Тинч океан деган сўз тўғри?

Тинч сўзи сифат саналади ва сифатловчидан кейинги от эгалик қўшимчасини олмайди. Масалан, яшил дафтар, катта китоб каби бирикмаларни яшил дафтари, катта китоби демаймиз. Бу шаклда ишлатадиган бўлсак, олдинроқда эгалик қўшимчаси талаб этадиган от ёки отлашган сўз керак:

Ўқувчининг яшил дафтари бор.

Агар от тушиб қоладиган бўлса ҳам, унинг борлигини мазмундан билиб турамиз:

Яшил дафтари бор.

Демак, кимнингдир яшил дафтари бор.

Юқоридаги жумлаларда дафтар сўзидаги эгалик қўшимчасини ўқувчи сўзи ёки гапда акс этмаган яширин эга талаб қиляпти. Агар эга бўлмаса, эгалик қўшимчаси ҳам керак эмас.

Тинч океан сўзи инглиз тилида Pacific Ocean, русчада Тихий океан бўлади. Ҳар икки тилда ҳам тинч сўзи сифат бўлиб келяпти. Демак, Тинч номли океан деган мазмун англашилмаяпти.

Тинч океан бирикмаси қандай океан? сўроғига жавоб бўлади. Эътибор берсангиз, Шимолий Муз океани номида шимолий сўзи сифат бўлса-да, ундан кейин муз сўзи келяпти. Муз от сўз туркумига мансуб ва ундан кейинги сўз эгалик қўшимчаси олиши – тўғри.

Нимагадир Жанубий океан номида Тинч океандаги каби хатога йўл қўймаймиз. Уни Жанубий океани деб атамаймиз.

Агар Тинч океани дейишни тўғри деб қабул қиладиган бўлсак, Жанубий океанни Жанубий океани, Қора денгизни Қора денгизи дейишимиз керак. Бу эса ўзбек тили нуқтаи назаридан хатодир.

Тинч океани дейиш жуда урф бўлган. Ҳатто ўзбекча Википедия ҳам, Google ҳам бу иборада хатога йўл қўяди. Бироқ миллий энциклопедияда уммон номи тўғри ёзилган: Тинч океан.

📌 Демак:

Тинч океан ✅
Тинч океани ❌

@oriftolib

Soʻngi yoki soʻnggi?

Oxiri ng harfi bilan tugagan va qoʻshimcha qoʻshilgan soʻzlarni yozishda chalkashliklarga yoʻl qoʻyiladi. Masalan, soʻngi – soʻnggi, tongi – tonggi. Bunga asosiy sabab – ng tovushini ikkita harf bilan ifodalash. Bitta tovushni yozuvda ikkita harf bilan ifodalash shunaqa muammolarni keltirib chiqaradi.

Xoʻsh, adashmaslik uchun nima qilish kerak? Masalaning mohiyatini anglab olish uchun baʼzi qoidachalarga amal qilsak boʻldi:

1️⃣ Ng ni bitta harf deb tasavvur etish kerak.

2️⃣ Ng bilan tugagan soʻzni alohida ajratib olib, unga qaysi qoʻshimcha qoʻshilayotganini aniqlash zarur.

3️⃣ Ng bilan tugagan soʻzlar oʻrniga ularning sinonimlarini xayolan qoʻyib koʻrsa boʻladi.

📌 Masalan:

Darsning soʻngi. Bu xuddi darsning boshlanishi deganga oʻxshash birikma. Boshlanish soʻzidan keyin bitta -i egalik qoʻshimchasi qoʻshilyapti. Soʻng soʻzidan keyin ham bitta qoʻshimcha bor, demak, soʻng + i = soʻngi boʻladi.

Endi sinonim bilan alishtirib koʻramiz. Soʻng soʻziga oxir soʻzi sinonim. Darsning oxiri birikmasidagi oxir soʻzi oʻrniga soʻngni qoʻyamiz: darsning soʻngi.

Soʻnggi imkoniyat. Bu xuddi oldingi imkoniyat deganga oʻxshash birikma. Oldin soʻzidan keyin -gi soʻz yasovchi qoʻshimchasi qoʻshilyapti. Soʻng soʻzidan keyin ham shu qoʻshimcha turibdi, demak, soʻng + gi = soʻnggi boʻladi.

Endi maʼnodosh soʻzdan foydalanamiz. Soʻng soʻziga oxir soʻzi sinonim. Oxirgi imkoniyat birikmasidagi oxir soʻzi oʻrniga soʻngni qoʻyamiz: soʻnggi imkoniyat.

@oriftolib

​Кераксиз ишонч

Бир куни ҳайвонот боғида филлар ёнидан ўтаётиб ғалати бир манзарага кўзим тушиб қолди. Баҳайбат, улкан филлар олд оёғидан нозик арқонлар билан бойлаб қўйилган эди. На занжир бор, на қафас. Филлар бу арқонларни бир силтанишда бемалол узиб кетиши мумкин эди. Лекин негадир улар бунга ҳаракат ҳам қилмас, жимгина турарди.

Мен ҳайвон ўргатувчининг олдига бордим ва нима сабабдан бундай улкан жониворлар қимир этмай тургани, бўшалишга уринмаётганини сўрадим. У: “Филлар жуда ёш пайтида уларни худди шундай нозик арқонлар билан бойлаб қўйгандик. Улар мана ҳозир катта бўлди, лекин арқонларни ўзгартирганимиз йўқ. Чунки филлар арқонларни узиб кетиб бўлмаслигига ишонади ва қутулишга ҳаракат ҳам қилмайди”, деб жавоб берди.

Ниҳоят даражада ҳайратланарли ҳолат. Бу жониворлар истаган пайтларида арқонларни парча-парча қилишлари мумкин эди. Бироқ бундай қилолмасликларига ишонганлари сабабли шу ҳолларида умрларининг охирига қадар қимирламай турсалар керак.

Бу филлар бизга ажабтовур туюляпти. Лекин улар тушган каби ҳолатларга биз тушмаганмизми? Қачондир уринган ва эплолмаган ишимиздан юрак олдириб қўйиб, унга умуман қўл урмасликка қарор қилмаганмизми?

@oriftolib

Одамни ҳеч нарса ўз бахтининг қолдиқларичалик жароҳатламайди.

Михаил Жванецкий

@oriftolib

​Пулли ва пуллик: қай бири тўғри?

-ли ва -лик қўшимчаларини хато қўллаш кўп учрайди. Айниқса, оғзаки нутқда -ли ўрнида -лик ишлатилишига тез-тез гувоҳ бўлиш мумкин. Бу ҳолат ёзма нутққа ҳам ўз таъсирини кўрсатади.

Ҳатто нуфузли нашрларда ҳам -лик қўшимчаси билан боғлиқ янглишликлар кўзга ташланади. Масалан, пулли сўзи ўрнига пуллик сўзини ишлатиш. Интернетга қидирув берсангиз, сўз тўғри ёзилган ҳолатларга ҳам, хато ёзилган ҳолатларга ҳам дуч келасиз.

Нега пуллик йўл дейиш хато?

-лик мавҳум от ясовчи қўшимчадир: болалик, келинлик, тилшунослик, темирчилик, тинчлик, ташкилотчилик, дарслик.

-ли эса сифат ясовчи қўшимчадир: болали, мевали, ақлли, сувли, унумли, билимли, етарли, тушунарли, сезиларли, ейишли.

Пулли йўл бирикмасида пулли сўзи йўлнинг қандайлигини сифатлаб келяпти. Пуллик сўзи эса от. Шу сабабли уни қўллаш хато.

Пулли сўзининг пул тўланадиган, пул эвазига олинадиган, бериладиган ёки қилинадиган деган маъноси бор: пулли концерт, пулли маъруза, пулли хизмат. Пулли йўл бирикмасида пулли сўзининг шу маъноси ифодаланган: пул тўланадиган йўл, пул эвазига юриладиган йўл.

Пуллик деган сўз ҳам борми? Бор. Лекин у изоҳли луғатга кирмабди. Имло луғатидан эса жой олган. Бу сўзнинг маъноси нима? У пул хусусияти, белгисини билдирувчи отдир. Масалан:

Ғижимлаб ташлабсан-ку, пуллиги қолмабди буни!

Қоғоз пул ғижимлаб ташланганидан пуллик хусусиятини йўқотган.

📌 Демак:

Пулли йўл, пулли хизмат ✅
Пуллик йўл, пуллик хизмат ❌

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

#Тавсия

Орамизда рус тилини чуқур ўрганишни истайдиган, унинг ўзига хосликларини, этимологияси ва имлосини профессионал даражада эгалламоқчи бўлганлар бўлса, @ruGrammar каналини тавсия қиламан.

Ўзим ҳам каналга ора-орада кириб тураман, қизиқарли ва фойдали маълумотлар оламан.

Руслардаги тил ғурурига ҳавасим келади. Тавсия этаётган саҳифамнинг обуначилари сони ҳам 160K дан ортиқ экан. Бу видео, прикол, шоу-бизнес ёки дўкон канали эмас, тил ва имлони ўргатувчи канал.

Рус тили – катта адабиёт, илм ва ахборот манбаларига йўл очадиган, кенг қамровли ва бой тил. Уни пухта билиш фақат фойда.

@oriftolib

#Табассум

Меъмор ва болалар

Меъмор Синон машҳур Салимия минораларини қураркан, бир тўда болалар чуғурлашиб, ниманидир кўрсатаётганларини кўриб қолибди. Уларга яқинлашиб: “Нима гап” деб сўрабди.

– Амаки, – дейишибди улар, – шу минорангиз бироз қийшайибди.

– Ҳа, ундай бўлса, ҳозир минорани арқон билан торттириб тўғрилаймиз. Сизлар қараб туринглар, – деб арқон келтиришни буюрибди.

Меъмор Синон то болалар тўғри бўлди дейишмагунча, минорани бир арқон билан торттираверибди. Болалар, тўғри бўлди, дейишгач, тўхтатибди. Шу орада бир киши келиб:

– Уста, бу арқон шундай катта минорага ҳеч бир таъсир қилмаслигини яхши биласиз. Нега энди болаларнинг гапига кириб бундай қилдингиз? – деганида меъмор жавоб берибди:

– Шундай қилмасам, бу чурвақалар шаҳар бўйлаб минора қийшиқ, деган гап тарқатишади. Миноранинг эгри эмаслигига ҳеч кимни ишонтиролмаймиз. Энди эса минора эгри эди, арқон билан торттириб тўғрилатдик, деган гап тарқатишади. Бу гапга эса ақли бор одам ишонмайди!

“Ҳикматли латифалар ва нишонга урилган сўзлар” китобидан

@oriftolib