🔰#نقب | فلسفه، هوش مصنوعی را می‌بلعد

در سال ۲۰۱۱ مارک اندریسین، کارآفرین و سرمایه‌گذار استارتاپی در مقاله‌ای در وال‌استریت ژورنال نوشت: «نرم‌افزار در حال بلعیدن جهان است.» کمتر از شش سال بعد، جنسن هوانگ، مدیرعامل و بنیان‌گذار انویدیا، نسخه به‌روز‌شده‌ای از این جمله را ارائه داد: «نرم‌افزار در حال بلعیدن جهان است… اما هوش مصنوعی در حال بلعیدن نرم‌افزار است.»

حالا اما با یک گزاره‌ی جدیدتر و البته غیرمنتظره‌تر مواجه‌ایم: «فلسفه در حال بلعیدن هوش مصنوعی است.»

وقتی صحبت از فلسفه و هوش مصنوعی به میان می‌آید، ذهن‌ها معمولاً به بحث‌های فلسفی در حوزه‌ی اخلاق و هوش مصنوعی محدود می‌شود، اما این حوزه تنها بخش کوچکی از چشم‌انداز بزرگ‌تر فلسفه و کاربرد آن در هوش مصنوعی است.

جالب آنکه ریشه‌های فکری هوش مصنوعی نیز با فلسفه نزدیکی دارد. آلن تورینگ (۱۹۱۲–۱۹۵۴)، پدر علم کامپیوتر، با استفاده از پرسش‌های فلسفی درباره‌ی محاسبه‌پذیری و هوش، به ابداع ماشین تورینگ رسید که در واقع یک آزمایش فکری-فلسفی بود. پس از او، لودویگ ویتگنشتاین با تحلیل بازی‌های زبانی و گوتلوب فرگه، پایه‌های منطقی زبان‌های برنامه‌نویسی را بنا نهادند. جفری هینتون، برنده‌ی جوایز برجسته‌ی علمی در سال ۲۰۲۴، پژوهش‌هایش در مورد شبکه‌های عصبی را از پرسش‌های فلسفی آغاز کرد و…

این روزها بحث‌های اصلی حوزه‌ی AI از مدل‌های زبانی به سمت توسعه‌ عامل‌های هوش مصنوعی متمایل شده است. ایجنت‌های تصمیم‌گیر و خودمختار (Agentic AI) که مجموعه‌ای از وظایف را به‌طور خودکار انجام می‌دهند، دیگر صرفاً برای مفید بودن و انجام دادن یک کار طراحی نمی‌شوند، بلکه نیازمند معنا، هدف و عاملیت واقعی هستند؛ کاری که نه در حیطه‌ی صرف مهندسان و برنامه‌نویسان، بلکه در چارچوب فلسفه و متفکران معنا پیدا می‌کند.

پژوهشگران بر این اساس، چهار چارچوب فلسفی برای آموزش ایجنت‌های هوش مصنوعی پیشنهاد کرده‌اند:
۱. معرفت‌شناسی (Epistemology): یک ایجنت هوش مصنوعی باید بداند که چه چیزهایی را می‌داند و چه چیزهایی را نمی‌داند و سطح اعتماد به دانشش چقدر است و اینکه چه چیزی دانش است و چه چیزی نیست.

۲. هستی‌شناسی (Ontology): یک ایجنت باید نسبت به توانایی‌ها و محدودیت‌های خود آگاهی داشته باشد، پیوند اجزای محیط را درک کند و پیامد تغییر در یک بخش را بر بخش‌های دیگر تحلیل کند.

۳. غایت‌شناسی (Teleology): ایجنت باید بتواند هدف بسازد و در سلسله‌ای از اهداف حرکت کند؛ مثلاً به جای تمرکز صرف بر فروش بیشتر، به ارزش طول عمر مشتری و جایگاه برند توجه کند.

۴. اخلاق (Ethics): تصمیم‌گیری اخلاقی در شرایط جدید داشته باشد، پیامدها را ارزیابی کند و بتواند دلایل تصمیماتش را شفاف بیان کند.

این موضوعات نشان می‌دهند که صرفاً با آموزش داده‌های بیشتر، حتی با داده‌های باکیفیت‌تر، نمی‌توان ایجنت‌های هوش مصنوعی قدرتمندتر و دقیق‌تری ساخت. بسیاری از شرکت‌های بزرگ، رویه‌ای فلسفی برای توسعه‌ی محصولات هوش مصنوعی خود در نظر گرفته‌اند؛ از جمله آنتروپیک که مجموعه‌ای از اصول اخلاقی را تحت عنوان «قانون اساسی» در فرآیند آموزش مدل‌هایش اعمال کرده است. یا گوگل که اصول رسمی توسعه‌ی اخلاقی هوش مصنوعی را در سال ۲۰۱۸ منتشر کرد. حتی استارتاپ مشهور پالانتیر که بر همکاری اطلاعاتی با سرویس‌های امنیتی و دولتی متمرکز است نیز، با تأکید مدیرعاملش الکس کارپ، ــ که خود از شاگردان یورگن هابرماس است ــ بر این چارچوب فلسفی پایبند است. گفته می‌شود او در نامه‌هایش به سهام‌داران از نیچه، فوکو و نظریه‌های سیاسی یاد می‌کند.

به‌نظر می‌رسد انسان، حتی پس از رسیدن به مرحله‌ی تکنیکیِ تزریق هوش انسانی به ذهن ماشین، نیاز به بازتعریف دوباره‌ی فلسفه‌ زندگی و درکی نو از فهم جهان دارد. در چنین فضایی، پرسش این نیست که آیا فلسفه باید در آموزش هوش مصنوعی دخیل باشد یا نه، بلکه سوال این است: کدام فلسفه؟ و چگونه؟
آینده‌ی هوش مصنوعی، به‌طرز غیرمنتظره‌ای، به آینده‌ی اندیشه‌ی فلسفی گره خورده است.