مدرسه

مناظره‌ی بین افلاطون و فردوسی: شاه-فیلسوف یا وزیر-فیلسوف

(قصد دارم در یکی دو لایو به معنای "فیلسوف" در سنت ایرانی-اسلامی در ادبیات شاهنامه و مرأت الملوک و مقابله‌ی آن با فیلسوف در معنای یونانی در سپهر سیاست بپردازم که در دو ایده‌ی کلیدی شاه-فیلسوفِ افلاطون و وزیر-فیلسوفِ فردوسی تماتیزه می‌شوند. فعلاً این مناظره که با دادن داده‌ها و ایده‌ها به هوش مصنوعی ایجاد شد را بخوانید برای آمادگی).

صحنه‌پردازی
مکانی نمادین: شاید در میانۀ میدانی بین آکادمی آتن و طاقِ کسری در تیسفون. افلاطون با ردای یونانی و حالتی جدی و تحلیلی، و فردوسی با قامتی برافراشته و لحنی حماسی-حکیمانه حاضر شده‌اند.
________________________________________
شروع مناظره
افلاطون: (با آرامش ولی قاطع):
درود بر تو ای حکیم توس. من بر این باورم که تنها راه برپایی عدالت واقعی در جامعه، آن است که فرمانروایان، فیلسوفانی باشند که به «مُثُل» والای حقیقت و خیر دست یافته‌اند. قدرت و حکمت باید در وجود یک نفر – شاه-فیلسوف – متحد شوند. تنها چنین کسی می‌تواند شهر را بر اساس شناخت واقعی عدالت رهبری کند، نه بر اساس امیال یا ظواهر فریبنده."
فردوسی: (با متانت و با اشاره به ابیاتی از شاهنامه): درود بر تو ای حکیم آتن. سخن تو شنیدنی است، ولی آیا یک نفر می‌تواند همزمان هم فیلسوفی ژرف‌اندیش باشد و هم فرماندهی کارکشته؟ در سرزمین من، خرد جمعی و تجربه‌ی پیشینیان به ما آموخته که بهتر است پادشاه – که نماد قدرت و وحدت است – با گوش جان به مشاوران دانایش گوش فرا دهد. ما می‌گوییم: «همه سربسر خاک پای توییم / به دانش همه رهنمای توئیم». آیا این تقسیم خردورزی و فرمانروایی عملی‌تر نیست؟
افلاطون:
"عملی؟ شاید. اما آیا این خطر وجود ندارد که پادشاهی نادان یا خودکامه، وزیر خردمند خود را برکنار کند؟ آیا این مدل به جای حل مسئله، فقط آن را به رابطه‌ای شکننده موکول نمی‌کند؟ مدل من آرمانی است، زیرا ریشه‌ی فساد – یعنی جدایی دانش از قدرت – را از بین می‌برد. شاه-فیلسوف فاسد نمی‌شود، زیرا او خیر حقیقی را دیده است.
فردوسی:
اما آیا تو خود نیز در «قوانین» اعتراف نکردی که یافتن چنین شاه-فیلسوفی دشوار است؟ من به جای جستجوی یک آرمان دست‌نیافتنی، به ساختن سازوکاری بر پایه‌ی خرد عملی باور دارم. پادشاه باید دادگر باشد و وزیر، خردمند. این همان «فرّه ایزدی» است که بر پادشاه عادل می‌تابد و او را به شنیدن صدای خردمندانه وا می‌دارد. بهرام گور را دیدم که زیر دست مرزبان خردمند پرورش یافت، نه آنکه خود از آغاز فیلسوف به دنیا آمده باشد.
افلاطون (کمی تند):
پس شما قدرت را به کسی می‌دهید که شاید تنها به دلیل تولدش بر تخت نشسته، و بعد امیدوارید که خردمندان او را مهار کنند؟ این همانند سپردن کشتی به ناخدایی نادان و محول کردن ناوبری به دیگران است در میان طوفان! چه می‌شود اگر ناخدا به حرف ناوبر گوش ندهد؟
فردوسی (با لبخندی حکیمانه):
آری، همینطور است. اما آیا تاریخ نشان نداده است که حتی فیلسوفان نیز می‌توانند فاسد شوند یا به قدرت مطلق گرایش پیدا کنند؟ در مدل من، خودِ این جدایی، مهارکننده‌ی طبیعی قدرت است. پادشاه می‌داند که بدون خردمندان، کشورش ویران خواهد شد. خردمند نیز می‌داند که بدون پشتیبانی پادشاه، تدبیرهایش اجرایی نخواهد شد. این همکاری است، نه تمرکز خطرناک همه چیز در یک نفر.
افلاطون:
اما عدالت تو نسبی است! عدالت در مدل من، حقیقتی مطلق است که تنها فیلسوف آن را می‌شناسد. عدالت در مدل تو، احتمالاً مصلحت‌اندیشی بین قدرت و خرد است.
فردوسی:
عدالت من، عدالتی است که در داستان‌های قضاوتِ پادشاهانِ دادگرم – مانند انوشیروان – تجلی می‌یابد. عدالتی که مردم آن را درک می‌کنند و برایشان ملموس است. عدالت تو را شاید تنها فیلسوفان بفهمند. حکمرانی برای مردم است، نه برای فیلسوفان.
افلاطون (با نگاهی نافذ):
پس تو عدالت را در روایت‌ها می‌جویی، نه در تعریف‌ها؟ آیا این خطر نیست که عدالت، بسته به زمان و مکان، دستخوش تغییر شود؟ من عدالت را همچون خورشیدی می‌دانم که در پس ابرهای تجربه پنهان شده، اما فیلسوف می‌تواند آن را بی‌واسطه ببیند.
فردوسی (با صدایی آرام ولی ژرف):
و من عدالت را همچون نوری می‌دانم که در دل مردم می‌تابد، نه در ذهن مجرد فیلسوف. اگر خورشید تو در پس ابرهاست، پس چگونه مردم را گرم می‌کند؟ من از رنج مردم سخن می‌گویم، از دادخواهی پیرزنی که به درِ شاه می‌رود، نه از تعریف مثلث عدالت در ذهن مجرد.

1.18K viewsمدرسه-دروس مباحث فلسفی, 04:19