آشنایی با نام و واژه‌ی #یلدا

دختر سیاه‌موی بلندبالا...
یادگار نام وطن
میوه‌ی پاییز ایران
عروس زمستان آمد
او را بر سر سفره مهر بنشانیم
و با نسل فردا پیوند زنیم...

یلدا...
این واژه‌ی خوش‌آوا که امروز در ادبسار(ادبیات) ایران با موی سیاه و بلند دختران همانندی می‌کند، نماد چشم‌به‌راهی و بردباری برای پایان یافتن شب و فرا رسیدن خورشید، امید و روشنایی است.

باد آسایش گیتی نزند بر دل تنگ
صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود!

#سعدی

ولی پیدایش و خاستگاه این واژه دیدگاه‌های گوناگونی را میان بزرگان زبان و ادب پارسی برانگیخته است.

یلدا، واژه‌ای سریانی است؟
پاسخ دهخدا، فریدون جنیدی و معین به این پرسش آری است. آن‌ها می‌گویند واژه‌ی "یلدا" سریانی و به چم زایش(میلاد) و زادروز(تولد) است. از این دید "میلاد" و "یلدا" هم‌ریشه هستند. جنیدی می‌گوید این جشن بزرگ را تنها باید شب چله بنامیم، زیرا "یلدا" سریانی یا تازی است.
سنایی می‌گوید "یلدا" نام یکی از یاران نزدیک عیسای پیامبر است ولی "پورداود" در "یشت‌ها" می‌گوید این سخن، بن‌مایه‌ای ندارد و چنین چیزی در جایی دیده نشده.

دهخدا نوشته است چون شب یلدا را با زاده شدن عیسا یکی کرده‌اند، از این رو بدین نام نامیده‌اند. باید نگر(توجه) داشت که جشن زایش(میلاد) که در روز ۲۵ دسامبر ترسایی(میلادی) است، بر پایه‌ی پژوهش‌ها، جشن پیدایش میترا (مهر) بوده که ترساییان(مسیحیان) در سده‌ی چهارم ترسایی آن را از پیشینه‌ی ایران و زایش مهر(خورشید) وام گرفته و آن را برای نماد زادروز عیسا برگزیدند.
ابوریحان بیرونی نیز در نسک "آثارالباقیه" به این وام‌‌گیری باور دارد.


ابوریحان بیرونی، شب چله یا یلدا را جشن ۹۰روز(۹۰ روز مانده به بهار و نوروز) نام گذاشته است.
امروز بسیاری از ایرانیان بر پایه‌ی باور به سریانی بودن واژه‌ی "یلدا" از به‌کار بردن واژه‌ی "یلدا" برای این شب می‌پرهیزند و آن را "شب چله" می‌خوانند.
به گمان، این دیدگاه درست است. ولی باورهای دیگری هم در باره‌ی واژه‌ی "یلدا" داریم.


یلدا، واژه‌ای کهن و ایرانی است؟

در نَسک(کتاب) "بیست مقاله" نوشته‌ی حسن تقی‌زاده که احمد آرام آن را گردآوری کرده و از کارهای سترگ ایران‌شناسی است، گفته شده که واژه‌ی "یلدا" واژه‌ای پهلوی است.
تقی‌زاده، داوخواهی‌ها(ادعاها) درباره‌ی سریانی بودن واژه‌ی "یلدا" را بی‌پایه می‌داند. وی باور دارد واژه‌ی "یلدا"، گونه‌ی دگردیس شده‌ی واژه‌ی پهلوی "یاردا" است.
تقی‌زاده نوشته است در زبان پهلوی یا اوستایی بندواژه‌ی(حرف) "ر" می‌تواند به "ل" دگردیس(تبدیل) شود، چنانکه واژه‌ی پهلوی "هربرز" به "البرز" دگرگون شده است. از این‌رو یاردا←یالدا←یلدا، به چم بخش کردن(تقسیم) سال و بزرگ‌ترین دگرگونی(انقلاب) زمستانی است.

گیتی پورفاضل واژه‌ی "یلدا" را واژه‌ای اوستایی به چم "روشنایی سال" و محمد حیدری ملایری آن را به‌جا مانده از زمان اشکانیان و آمیخته‌ای از یل(پهلوان)+دا(روزگار) می‌داند. (گفت‌وگوی شاهین سپنتا با گیتی پورفاضل و محمد حیدری ملایری، تارنمای ایران‌نامه)

گفتنی است میرجلال‌الدین کزازی نیز در پیام شادباش خود، واژه‌ی "یلدا" را برای این جشن بکار برده است.


#سه_باور_نادرست درباره‌ی #یلدا که بن‌مایه‌ی ارجدار(معتبر)ی ندارند:

⛔️ یلدا، واژه‌ای مغولی است
.
⛔️ "یلدا" در لری آمیخته از یل(بزرگ) + دا(مادر) است.

⛔️ "یلدا" نام آمیخته از یل(بزرگ)+دا/دی(رویش) است. به باور هخامنشیان در نخستین شب زمستان دانه‌های گیاهان در خاک جوانه می‌زنند و رویش آهسته‌ی آن‌ها آغاز می‌شود. به همین راین(دلیل)، نخستین ماه زمستان را "دی" می‌نامند.

گردآوری و نگارش #پریسا_امام_وردی

‍ ‍ "آداب و رسوم #شب_یلدا در ایران باستان"

آداب شب #یلدا در طول زمان تغییر نکرده و ایرانیان در این شب، باقیمانده میوه‌هایی 🍉را که انبار کرده‌اند و خشکبار و تنقلات می‌خورند. 

همچنین دور هم گرد هیزم افروخته و بخاری 🔥روشن می‌نشینند تا سپیده‌دم بشارت شکست تاریکی و ظلمت و آمدن روشنایی و گرمی (در ایران باستان، از میان نرفتن و زنده بودن خورشید که بدون آن حیات نخواهد بود) را بدهد، زیرا که به زعم آنان در این 🌒شب، تاریکی و سیاهی در اوج خود است. 

واژه #یلدا، از دوران ساسانیان که متمایل به به کارگیری خط (الفبای از راست به چپ) سریانی شده بودند به کار رفته است. 

#یلدا /همان میلاد به معنای زایش - زادروز یا تولد است که از آن زبان سامی وارد پارسی شده است. باید دانست که هنوز در بسیاری از نقاط ایران مخصوصاً در جنوب و جنوب خاوری برای نامیدن بلند‌ترین شب سال، به جای شب یلدا از واژه‌ی مرکب شب #چله استفاده می‌شود. 

خور روز (دی گان) - یکم دی‌ماه - در ایران باستان در عین حال روز برابری انسان‌ها بود. در این روز همگان از جمله 👑شاه لباس ساده می‌پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری را نداشت و کار‌ها داوطلبانه انجام می‌گرفت، نه تحت امر. 

در این روز جنگ کردن و خونریزی، حتی کشتن 🐑گوسفند و 🦃مرغ هم ممنوع بود. این موضوع را نیروهای متخاصم ایرانیان می‌دانستند و در جبهه‌ها رعایت می‌کردند و خونریزی موقتاً قطع می‌شد و بسیار دیده شده که همین قطع موقت جنگ، به صلح طولانی و صفا انجامیده بود. 

ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب #یلدا آخرین شب #پاییز را که دراز‌ترین و تاریک‌ترین شب در طول سال است تا 🌞سپیده‌دم بیدار می‌مانند و در کنار یکدیگر خود را سرگرم می‌دارند تا اندوه غیبت 🌝خورشید و تاریکی و سردی روحیهٔ آنان را تضعیف نکند و با به روشنایی گراییدن آسمان به رختخواب روند و لَختی بیاسایند .