[...بەشی دووەم]
هۆی هۆی هۆی مەمۆ کۆرتێکی سەر کراسی
ژارۆ دلو مەمۆ کۆرتێکی سەر کراسی
هۆی هۆی هۆی مەمۆ مەمێم تیژ دیاربەکر
ژارۆ دلو مەمۆ مەمێم تیژ دیاربەکر
هۆی هۆی هۆی مەمۆ وی ئانی بارێك شەکر
ژارۆ دلو مەمۆ وی ئانی بارێك شەکر
هۆی هۆی هۆی مەمۆ تیرێ جەرگێ دوو کەێرکر
ژارۆ دلو مەمۆ تیرێ جەرگێ دوو کەێرکر
هۆی هۆی هۆی مەمۆ مام عەباسی عەباسی
ژارۆ دلۆ مەمۆ مام عەباسی عەباسی
هۆی هۆی هۆی مەمۆ هەسپی مامی من بۆزە
ژارۆ دلو مەمۆ هەسپی مامی من بۆزە
هۆی هۆی هۆی مەمۆ مەیدانێ بکە تۆزە
ژارۆ دلو مەمۆ لە مەیدانێ بکە تۆزە
هۆی هۆی هۆی مەمۆ سەفەر دایکی پیرۆزە
ژارۆ دلو مەمۆ سەفەر دایکی پیرۆزە
هۆی هۆی هۆی مەمۆ مام عەباسی عەباسی
ژارۆ دلۆ مەمۆ مام عەباسی عەباسی
هۆی هۆی هۆی مەمۆ مام عەباسی عەباسی
ژارۆ دلۆ مەمۆ مام عەباسی عەباسی
هۆی هۆی هۆی مەمۆ کۆرتێکی سەر کراسی
ژارۆ دلو مەمۆ کۆرتێکی سەر کراسی
.
® مەمۆ: کورتکراوی خۆشەویستانەی ناوی موحەمەدە.
® شەمۆ: کورتکراوی خۆشەویستانەی ناوی شەمسییە.
® لە مەم و زینی خانی دەبینین ناوی مەمۆ بۆ موحەمەد هاتووە.
براتان
ئیرەج مورادی
@dastkhatkurdistan
@kelatezankon
@irajmoradi

🌸چالاکیەکانی ۲۰ ساڵی ڕابردووی ژیانم لەسەر بوارە جۆراوجۆرەکانی زمان و فەرهەنگی کوردی:🌸
💫
۱ـ 👈فرهنگ ۳ جلدی فارسی بە کوردی دانشگاە کردستان ـ یەکێ لە نووسەرانی بووم ـ چاپ ۱۳٨۷
۲ـ 👈فرهنگ چند زبانە (کوردی ـ فارسی ـ عربی ـ انگلیسی ـ لاتین) گیاە شناسی کردستان (فەرهەنگی ڕوەکناسی کوردستان)ـ چاپ ۱۳۹٤
۳ـ 👈مقدمەایی بر طب سنتی کردستان (پێشەکیەک لەسەر پزیشک خۆماڵی کوردستان) ـ چاپ ۱۳۹٤
٤ـ 👈فەرهەنگی ٤ جڵدی کوردی بە کوردی و فارسی دانشگاە کوردستان (نووسەری بەشی گژوگیا و گوڵ و دار و دەوەن) ـ چاپ ۱۳۹۷
۵ـ 👈گەنجینەی پزیشکی حەکیمانی کوردەواری ـ جڵد ۱ ـ چاپ ۱۳۹۷
۶ـ 👈دیوانی شاعیرانی کۆنی کەڵاتەرزان: شێخ شمس الدین و شێخ حەسەن دەرەهەردی، شێخ حەسەن پیرخزرانی، شێخ شهاب الدین کاکۆزەکریایی، عەبدی کەڵاتەرزانی (ساڵەکانی ۹۰۰ تا ۱۲۰۰ کۆچی) ـ جڵدی ۱ ـ چاپ ۱۳۹٨
۷ـ 👈دیوانی مەلا ڕەسووڵی ئەدیب لاجانی ـ چاپ ۱۳۹٨
٨ـ 👈دیوانی هاوڕێ (شێعرەکانی شێخ موحەمەد مەعرووفی باقلاوا) ـ چاپ ۱۳۹۹
۹ـ 👈بۆژانە (بەرهەمە گیادەرمانی و گیاناسیەکانی میرزا سدیقی چنگیانی) ـ چاپ ۱۳۹۹
.......
کتێبە ئامادەکراوەکان بۆ چاپ:
۱ـ 👈گەنجینەی پزیشکی حەکیمانی کوردەواری ـ جڵدی ۲
۲ـ 👈شاعیرانی کۆنی کەڵاتەرزان (شێعرەکانی شێخ عەزیز و شێخ عەبدوڕەحمان جانەوەرە) ـ جڵدی ۲
۳ـ 👈دیوانی یوسفی یاسکە (شاعیری دیواخانی خان ئەحمەد خانی ئەردەڵان)
٤ـ 👈کەشکۆڵی دەرمانی شێخ عوسمانی نەقشبەندی ـ جڵدی ۱
۵ـ 👈شارۆ (کۆمەڵە وتارەکانی وێژە و مێژوو) ـ جڵدی ۱
💫
هیوادارم مەرگ مەودا بدا کارە ناتەواوەکانی بەردەستم تەواو بکەم. خەمی من بۆ هاتنی مەرگ، لەوانەیە تەنیا کارە ناتەواوەکانم بێ.
کتێبخانەی کوردی بە هەموو بەشەکانیەوە (وێژە، مێژوو، ژیانی کۆمەڵایەتی، پزیشکی، سروشت، ژینگە، زەوی، و ...) هەزاران کەلێنی تێدایە. پێویستی بە ئێمەیە هەوڵ بدەین ئەو کەلێنانە پڕ بکەینە و ڕێچکەیەک بگوازینەوە بۆ نەوەی داهاتوو کە کەمترین گلەیی و بناشتمان لێ بکەن.
بەهیوای ئەو ڕۆژە.
براتان
ئیرەج مورادی
@dastkhatkurdistan
@kelaterzankon
@irajmoradi

«بۆچوونی یەکێک لە کارەکتەرە فاشیستە تورکەکان لەسەر کورد و زمانەکەی».

بۆ ئەوەی دوژمنەكەت تێكبشكێنیت و سەری پانبكەیتەوە دەبێت لە پێشدا چەكەكەی لێ بدزیت، چەكی ئەم كوردانەش جگە لە زمانەكەیان ھیچی دی نییە. ئەمانە وەك عەرەب نین قورئانێكیان ھەبێت خەڵكی پێ فریوبدەن، وەك فارسەكان نین مەولانایەك و حافزێكیان ھەبێت خۆیانی پێوەبابدەن، وەك ئەرمەنەكان نین ھەموو نەسرانییەكانی دونیا لە پشتیانبێت، ھەیانە و نیانە تەنیا ئەم زمانەیان ھەیە، ھەر كات توانیت ئەم زمانەیان لێ بستێنیت، ئیتر وەك شێرە بەفرینە لەبەر خۆردا دەتوێنەوە.

"بەختیار عەلی"
لە ڕۆمانی « داگیركردنی تاریكی »ەوە
لاپەڕە: ٢٠٦-٢٠٧

‍ 📌 تاریخ هویت فرهنگی و زبانی کرمانشاه و ایلام در گفتگوی اسماعیل شمس با ماهنامه تفکر انتقادی/شماره چهارم

🖋 محورهای اصلی مصاحبه:

📍پایان خونین حکومت مادها را داریوش رقم زد. کتیبه بیستون مانیفست انتقال قدرت از ماد به پارس است و قهرمان این کتیبه و این انتقال هم داریوش است. کرماشان محل انتقال بسیار سنگین و سخت قدرت از ماد به هخامنشیانی بود که نماد و سرسلسله آنها داریوش است نه کوروش. در هیچ جای کتیبه اثری از کوروش نیست و اول و آخر ماجرا به داریوش ختم می شود. کرماشان آخرین دژ دفاع از هویت مادی است و با سقوط کرماشان سازمان سیاسی ماد هم تمام می شود.

📍جنگ جلولا با اعراب مسلمان در ۱۶ هجری و جنگ نهاوند یا فتح الفتوح در ۲۱ هجری رخ دادند. زاگرس به محوریت کرماشان پنج سال مقاومت کرد. بار دیگر انتقال سخت قدرت سیاسی درهمین منطقه اتفاق افتاد. پس از اسلام هم شکست امویان از عباسیان، پیروزی سلجوقیان و نابودی دولتهای کردی و سرانجام متوقف شدن حرکت امپراتوری عثمانی به سمت شرق درهمین جا به وقوع پیوست. نتیجه این که کرماشان موزه تحولات وجابجایی های قدرت نظامی و سیاسی و به تبع آن فرهنگی و زبانی بود. کرماشان موزه تاریخ سیاست، دین، زبان و فرهنگ کردی است.

📍ساسانیان ، اشکانیان(پارتیان/پهلویان) را برانداختند، ولی نام و هویت و فرهنگ اشکانی در قالب دیگری تداوم یافت؛ به نوعی که بعدها در دوره اسلامی قلمرو اصلی ساسانیان را بلادالفهلویین و زبان مردم آنجا را زبان فهلوی نامیدند. به نوشته یاقوت حموی(جغرافیدان سده ۷ق) سرزمین فهلویان (بلاد الفهلویین ) شامل همدان ، ماسبذان {در استان ایلام امروزی} ، قم ،ماه بصره (نهاوند) ،ماه کوفه (دینور) و قرمسین (کرماشان ) است. هم او می نویسد که زبان پهلوی زبان شاهان ایران بود که در مجالس خود به آن سخن می گفتند.همچنین به سنت فکری و فلسفی عصر ساسانی سنت فهلوی می گفتند و حکمای کردتبار زاگرس از ممشاد دینوری تا شیخ شهاب سهروردی در تاریخ به «فهلویون» یا «خسروانیون» مشهور بودند و برخی نویسندگان آنان را بازمانده و میراثدار«مغان» می دانستند که از دوران ماد صاحب اختیار دولت و مردم باستان بودند.

📍این که سعی می شود هویت فیلی با والیان فیلی پشتکوه که از پیشکوه لرستان آمدند، تعریف شود خطایی تاریخی است. حقیقت آن است که والیان فیلی لرستان خود از دل سنت فهلوی بیرون آمدند و فیلی همان فهلی است و منسوب به دیار فهله.

📍طبق گفته مسعودی، جغرافیدان سدۀ چهارم قمری زبان طوایف کرماشان بی هیچ پیشوند و پسوندی، کردی بود. مسعودی می نویسد: "و لکل نوع من الاکراد لغة لهم بالكردیه" . تصریح مسعودی به زبان کردی و کردی بودن زبان طوایف کرد از جمله گوران و ذکر همین موضوع در دیگر منابع سده های میانه تردیدی باقی نمی گذارد که سخن از دوگانه کرد وگوران یا کرد و لک برای آن زمان، برساخته ای ذهنی و حاصل برداشت غیر تاریخی از منابع است.جالب آن است که سه قرن پس از مسعودی، ابن فضل الله عمری نیز وقتی از قبایل اکراد نام می برد، می نویسد:" اولهم الکورانیه" و گوران را نخستین و مهم ترین طایفه کرد می داند.

📍یکی از منابعی که نخستین بار نام ولایت کردستان و حدود اداری آن را آورده حمدالله مستوفی است. او در کتاب نزهۀ القلوب مرکز این ولایت را بهار در همدان کنونی و به روایتی در نزدیکی ایلام می داند و می نویسد که در این ولایت 16 شهر مهم از جمله الیشتر، دینور، سلطان‌آباد چمچال، شهرزور، قرمیسین (کرماشان)، قصراللصوص (کنگاور)، هرسین، حلوان و کرند قرار داشته‌اند. ملاحظه می شود که همه این شهرها در دیار فهله یا همان شرق دجله و زاگرس مرکزی به مرکزیت کرماشان قرار دارند. به بیان دیگر ولایت اصلی کردستان در نظر حمدالله مستوفی کرماشان و دیگر شهرهای زاگرس مرکزی هستند.

📍این که چرا قبیله گرایی دراین منطقه در دولتهای صفویه و قاجار تقویت شد، پاسخ روشن است : چون خود آن دولتها قبیله محور و برآمده از قبیله بودند و به ویژه در دوره قاجار، کشور را قبیله ها اداره می کردند.در دوره های بعد هم تقویت قبیله و ساختارهای قبیله ای، استفاده از یک قبیله علیه قبیله دیگر و گاه حتی ملت سازی از برخی قبیله ها همیشه نسبت مستقیمی با منافع دولتها داشته است که خود بحثی مفصل است.

📍من در عجبم که با آمد و رفت این همه شاه و خلیفه و سلطان و قوم و قبیله از آشوریان تا عثمانیان و این همه تغییر و تحول در چهارراه نظامی، اقتصادی و فرهنگی و تمدنی کرماشان چگونه هنوز زبان و فرهنگ کردی در آنجا باقی مانده است. بقای زبان و فرهنگ در نواحی کوهستانی و حاشیه ای و دور از دسترس چندان سخت نیست. قضیه در جایی مثل کرماشان مهم است و من به احترام این تاریخ و این مردم خاضعانه سر تعظیم فرو می آورم.
@kurdistanname

📍متن کامل مصاحبه در فایل پیوست

کەلتووری خۆراک و پزیشکی و ژینگەپارێزی و کشتوکاڵزانی کوردەواری.
با هەوڵ بدەین کۆیان بکەینەوە. بەرەی بەساڵاچووەکانمان بمرن ئێمە کەمترین دەستکەوتمان لەو بارەوە هەیە. چونکە دەزانن گەلی بەکارهێنەر، کەلتوورەکەیشی هی خۆی نییە. مەگەر ئەوەی لە باب و دایکی پیرییەوە بۆی بە جێ ماوە و ئەویش ڕۆژانە ڕەچاوی ئەکا.
لەو گەنجینە مێژووییە خۆراکی و پزیشکییە هەزاران ڕاز و نهێنی قووڵایی پێشینانمان بۆ دەر ئەکەوێ.
هیچ نییە پێشینانی ئێمە بۆی نەچووبن و ئەزموونیان تێیدا نەبێ. بەو مەرجەی ئەو مژارە لە ئارادا بووبێ.
خۆشەویستان با لە ئەنجومەن و ڕێکخراوە فەرهەنگیەکان لیژنەیەکی تایبەتی هەبێ بۆ کۆکردنەوە و خەمخۆری ئەو بەشە لە کەلەپوورمان.
...
هەزاران وشەی ڕەسەنی کوردی لە باسکردنی ئەو بابەتانەدا بەکار دەبرێن.

شێعرێکی مامۆستا مەولەوی تاوگۆزی جاف
تەفسیر:
مامۆستا یۆسفی ڕەهنموون (کۆچەر)

ئەو ئاوە لێڵە بەرەوخوار ئەچێ
سێفێکی تێ خەم بۆ لای یار ئەچێ
مێخەکڕێژی کەم سێفەکەی یارم
دڵداری بووەسە گش پیشە و کارم
یارم جوانە لە دنیا یەکە
بۆنی بووەسە سمڵ و مێخەکە
فولکلۆر

مێخەکڕێژ
کێ مێژووی نەریتی سێوی مێخەکڕێژ ئەزانێ لە کوردەواری؟ ئەڵبەت جیا لەوەی چەسپاندوویانە بە والنتاینەوە.
لە فۆلکلۆردا شوێنیتان بەرچاو کەوتووە؟ یا لەوانەیە مێژوویەکی کۆنی نەبێ؟
سپاس

دووازدە سووارەی مەریوان کێن؟

لە بەراز کۆشتنەوە بۆ کۆشتنی سەربازانی سەفەوی

دوانگزە سوارەی مەریوان
لێکۆڵینەوە لەسەر هەر بابەتێکی مێژوویی کارێکی پسپۆڕانە و پێویستی بە خوێندنەوەی وردی سەرچاوە یەکەمەکانە. ئەگەرچی سەرچاوەکانی پلە دوو دەتوانن بەرچاوڕۆشنی زیاترمان پێ بدەن و دەستمان بگرن بۆ گەیشتن بە سەرچاوە بەرایی و یەکەمەکان تا وەکوو ڕاست ترین دەرەنجام لە دواییدا بدەینە دەستی خوێنەرەوە.
بەهاری ۱۳۹۷ کاتێ بە سەردانێک چوومە خزمەت مامۆستا ئیبراهیم مەردۆخی زۆنجی لە مەریوان، و پاش گەلێ قسە و باس، هاتینە سەر باسی مێژووی دوانگزە سوارەی مەریوان. وەک دەزانین سەمبولی پاڵەوانەتی دەڤەری مەریوان دەڕواتەوە بۆ سەدەکانی ٨ و ۹ کۆچی واتا نزیک بە ٦۰۰ ساڵ پێش ئێستا. نەک ئەوەی ئەو قارەمانیەتیە پەلکێش بکەین بۆ ناوەڕاستی سەردەمی سەفەویە و قاجاڕەکان.
مامۆستا ئیبراهیم مەردۆخی نامیلکەیەکی لەسەر دوانگزە سوارە داناوە و وەک هەموو نووسینەکانی بە ئەمانەت پێی داوم تا بتوانم یارمەتیان بدەم بۆ چاپ. لەو نامیلکەیە مامۆستایش هەمان گێڕانەوەی هەیە کە مامۆستا پیرەمێرد و توێژەرانی دیکە ئاماژە بە ناوی دوانگزە کەسی هۆز و تیرەی ناو دەسەڵاتی بابانەکان لە سەردەمی قاجاڕەکان دەکەن. واتا مێژووەکەی بۆ ۲۰۰ـ۳۰۰ ساڵ پێش ئێستا و سەردەمی دوای خان ئەحمەد خان کوڕی هەڵۆخان دەگێڕنەوە. لە فایلی ڤیدیۆی سەرەوەیش بەڕێز عەزیزی ناوی ئەو دوانگزە سوارەی بەگوێرەی هەمان گێڕانەوەی پیرەمێردی نەمر داڕشتووە.
دیسانەوە بەڕێز ئیسماعیل عومەر نووسەری ناسراوی باشووری کوردستان ئەویش ئەوساڵ لە پێشانگای کتێبی سلێمانی کتێبیێکی لەسەر دوانگزە سوارە دەرخست و خستیە بازاڕەوە. لە پێوەندییەک لەگەڵ ئەو بەڕێزە ئەویش بێ ئاگابوون لەوەی مێژووی ئەو قارەمانیەتیە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی میر حەمزەی بابان.
.
کتێبی "نورالانوار" کە عبدالصمد تووداری ساڵی ۱۰٤۰ تا ۱۰۹۹ نووسیویەتیەوە، وەک یەکەم سەرچاوە باسی دوانگزە سوارەی مەریوانی کردووە و لە لاپەڕە ۱۰٤ باسی لەوە کردووە:
میر حەمزەی بابان سەرۆکی سپایەک بوو لە ناوچەی حەڵەب و دیاربەکر. حەمدوون بەگ یەکێ لە فەرماندەکانی خەیانەتی بە میر حەمزە کرد و سپاکەی دایە دەستەوە. پاشان میر حەمزە لەگەڵ دوانگزه سواری سوارچاکی بەرەو ناوچەی مەریوان هەڵاتن. لەسەر کێوی بەرقەڵا کە ئێستە بە کێوی ئیمام ناسراوە قەڵا و سپایەکی گەورەیان پێکەوە نا. پاشان مزگەوتە سوورەی [کانی با]ی ئاوەدان کردەوە و شێخ ئەحمەدی کوڕی ئەنباری حوسەینی کردە مامۆستای ئەو مزگەوتە. پاش دوو ساڵان شەڕی دەست پێ کرد و لەوێ میرحەمزە دەرمانخوارد کرا و شەهیدیان کرد. [ساڵی ٨٦۹ کۆچی کە دەبێتە] ۱۱٤ ساڵ پاش شێخ ئەحمەدی ئەنباری [واتا ساڵی ۹٨۳ کۆچی] مەلا ئەبووبەکری موسەنفی چۆڕی لەو مزگەوتە دەستی بە خزمەت کرد. بابا خانی ئەردەڵان [هەمان هەڵۆخان] یەکێ لە مۆریدانی مەلا ئەبووبەکر بووە.
....
[پوختەی سەرەوە وەرگیراوە لە وتاری (مێژووی دەسەڵاتداری کوردی قەڵای ئیمامی مەریوان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی مەغۆلەکان) کە بۆ کونگرەی مێژووی مەریوان ئامادە کراوە و نێردراوە.]
براتان
ئیرەج مورادی
@dastkhatkurdistan
@kelaterzankon
@irajmoradi

سێوی مێخەکڕێژ
با نەریتە کۆنە جوانەکانی کوردەواری نەکەینە مڵکی غەرب و شەرق و فارس و تورک و عەرەب.
ئەوەی ساڵەهایە لە پێشینانەوە بە ئێمە گەیشتووە و بە سێوی مێخەکڕێژ دەناسرێ هیچ پێوەندی بە والەنتاین و سپەنتدامێهر نییە و نەبووە. ئەوان جەژنی دیکەن و هی گەلی دیکەن. جیهان بەو ڕەنگاوڕەنگیەوە جوانە.