ایرانی ترین غیر ایرانی ها: خلقیات ایرانیان از منظر بیگانه های آشنا. محمدرضا جوادی یگانه. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1396.[نشر دیجیتال فیدیبو از همین چاپ].

‍ تمایز میان شخصیت ملی آرمانی و شخصیت ملی شایع در ایران
یادی از مرحوم دکتر سیدمهدی ثریا

محمدرضا جوادی یگانه

دکتر سیدمهدی ثریا، استاد پیش‌کسوت مردم‌شناسی ایران در ۹۵سالگی، از دنیا رفت. روحش شاد.

🔘یکی از مهم‌ترین آثار ثریا و یکی از بهترین پژوهش‌ها در شناخت شخصیت ایرانی، مقاله «صفای باطن؛ مطالعه ای در روابط متقابل بین چند صفت» (اینجا) است. که در سال ۱۳۷۲ در مجله پژوهش‌های ارتباطی و در سال ۱۳۸۴ در کتاب او با نام «فرهنگ و شخصیت» منتشر شد. من در مقاله «خلقیات منفی ایرانیان: خصلت ملی یا وضعیت اجتماعی؟» (اینجا) خلاصه‌ای از این پژوهش آورده‌ام، که به یاد آن مرحوم اینجا ذکر می‌کنم.

◾ماری کاترین باتسن، مردم‎شناس فرهنگی امریکایی، و همکاران او (شامل مردم‎شناسان امریکایی و ایرانی، از جمله سیدمهدی ثریا) در پژوهشی در حدود سال‎های دهۀ پنجاه میلادی، به بررسی شخصیت ملّی آرمانی ایرانی پرداخته‎اند و روش تحقیق آنها مبتنی بر مباحثه، مصاحبه و تحلیل و نقد آثار ادبی و هنری معاصر ایران بود. مقاله «صفای باطن...» گزارشی از این پژوهش است.
به بیان آنها، شخصیت شایع یا نمایی ایرانیان عمدتاً مبتنی بر «مجموعه‎ای از ویژگی‎های منفی دربارۀ سیاستمداران و تجار» است که «به طبقات متوسط و متوسط بالای تهرانی‎ها و اصفهانی‌ها» منتسب می‎شود. این ویژگی‎ها عبارت‎اند از: زرنگ، حسابگر، فرصت‎طلب، متظاهر، زدوبند‎چی، چرب‎زبان، پشت‎هم‎انداز یا چاخان.

◾در عین حال، ایرانیان ویژگی‎های مثبتی را به خود نسبت می‎دهند و معتقدند بعضاً خارجی‎ها فاقد آن هستند. در اینجا با شخصی مواجه هستیم که مهربان، فروتن و متواضع است. او حساس، باعاطفه، دلسوز و خونگرم، دست‎و‎دلباز، وفادار، و معتقد به عالم روحانی است. آنها، در تحلیل رفتارهای پسندیده در ایران مشاهده کردند که از نظر مردم «حضرت علی جامع تمام فضایل و سجایا در حد اعلی، یعنی دربرگیرندۀ دو قطب رفتارها و کردارهای پسندیده» یعنی «فضایل قهرمانی و روحانی» است و عنصر مشترک آن نیز «صفای باطن» است. برای بُعد روحانی، «درویشی» یا «صوفیگری» را ذکر مي‎کنند و برای بُعد قهرمانی «لوطیگری» یا «جوانمردی» را. به نظر باتسن، «عنصر اصلی و مشترک بین لوطیگری و درویشی، فقدان دورویی و ریاست. این همان عنصر همسانی احساس و رفتار است که باعث فارغ‎بودن شخص از تضاد درونی می‎شود». بروز «صفای باطن» یعنی هستۀ اصلی هر دو مجموع فضیلت‎های لوطیگری و درویشی، در جامعۀ ایران صور گوناگونی دارد.

◾هر ایرانی یک «درویش‎ درون» دارد، اما آنها «خویشتن را دارای باطنی نیکو و یکرنگ می‎دانند که ضرورت‎های زندگی، چندرنگی را به آنها تحمیل کرده است» و در موقعیت‎های خاصی می‎توان تقیه داشت و صداقت را زیر پا گذاشت. علاوه بر آنها، هر فرد باید «لوطی برای دیگران» باشد. فرد باید «برای برآوردن توقعات دیگران همیشه آماده باشد و چنانچه از کمک و یاری امتناع ورزید یا با شک و دودلی کار خویش را انجام داد، باید در انتظار ناراحتی و رنجش طرف مقابل باشد». تعارف نیز نوعی از این لوطیگری است: «در روابط روزمره اکثر تعارفات صادقانه و صمیمانه است، زیرا در این رابطۀ دوستانه، خودداری از قبول موضوع تعارف نیز ارزش اخلاقی است».
بخشی دیگری از این رفتار «شکست ظاهر» است؛ یعنی، گاهی باید احساسی بود. «در این گونه موارد، از دیگران انتظار می‎رود که شخص را آرام کنند و نگذارند دست به اعمالی بزند که برایش ندامت به بار می‎آورد». انتقام‎گیری در برابر «ظلم‎ها و بی‎ناموسی‎ها» ذکرشده در بسیاری از فیلم‎های ایرانی (مانند بلوچ و قیصر) نمونه‎ای از این مورد است. هم‎زمانی صفای باطن با حسابگری و زرنگی حالتی متناقض ایجاد مي‎کند که باتسن از آن به «تعمیق ابهام» یاد مي‎کند که گاه ممکن است «تظاهر به صفای باطن خود نوعی رفتار و کردار اجتماعی بشود، زیرا ممکن است تظاهر به درویشی و لوطیگری منافع سیاسی و اجتماعی در بر داشته باشد».

◾آنها در انتها نتیجه می‎گیرند که جایگاه بالای صداقت در ایران و وجود ناراستی گسترده در جامعه، ناامیدی گسترده ایجاد مي‎کند.
@javadimr

علی میرسپاسی:

امروز گفتگوی تازه‌ای را با یرواند آبراهامیان معرفی می‌کنم. آقای کمالی و من از وی خواستیم که در باره تز دوره دکترایشان صحبت کنند. تحقیق ایشان در باره زمینه های اجتماعی حزب توده بود. این موضوع اساس کتاب ایشان است که سال‌های بعد تحت عنوان «ایران بین دو انقلاب» منتشر شد. شاید بتوان گفت که نمونه‌ای برجسته در تاریخ مطالعات تاریخ اجتماعی ایران. اگر وقت کردید این ویدیو را ببینید.

https://youtu.be/TRhZOiZGlus?si=iO7-ggAABjSatKlI

🔴در رثای مردمشناسی انسان‌مدار

🔺اعتماد ۲۷ آذر ۱۴۰۲

✍️عباس عبدی

🔘چهارشنبه گذشته مشغول انجام کارهای خانه بودم که یاد گفته چند روز پیش دوستی افتادم که از هم‌نسلی‌های خودم است. گفت در مراسم ختم مادرم، یادداشت تو را خواندیم. یادداشت «مادران طلایی» که نوشتن آن بدون پیش‌زمینه ذهنی بود. روزی پس از گذشت مدتی از فوت مادرم فکر می‌کردم که اگر من یادداشت‌نویس هستم چرا درباره مادرم ننوشته‌ام؟

🔘قدری به خانواده، خودم و دیگران فکر کردم و از خلال آن موضوع مناسب را برای نوشتن یافتم. اینکه ارزش افزوده فراوان نسل بزرگسال کنونی عموماً از ذره ذره وجود و از خودگذشتگی مادران ما بوده است و آن را به دقت توضیح دادم که چگونه مادرانی بی‌سواد توانستند چنین ارزش افزوده‌ای را فقط با درکی غریزی و تاریخی ایجاد کنند. آن یادداشت خیلی دیده و استقبال شد و خیلی‌ها هم، مستقیماً تشکر کردند.

🔘در فکر این بودم که بخش دوم آن را بنویسم که قولش را داده بودم؛ که دوستی اطلاع داد؛ دکتر سیدمهدی ثریا صبح سه‌شنبه فوت کرده است. خبر تاثر آوری بود ولی غیر منتظره نبود. چون از آخرین باری که با ایشان تلفنی صحبت کردم حس نمودم که این باید آخرین گفت‌وگوها باشد.

🔘به ذهنم رسید که اکنون نوبت نوشتن درباره «استادان طلایی» است. استادان نسل اول و دوم که ترویج‌کننده علوم گوناگون و قوام دهنده دانشگاه در این جامعه بودند. دکتر ثریا از خانواده‌های اصیل طالقان است. او استاد مردمشناسی دانشگاه تهران بود که سال‌ها پیش بازنشسته شد.

🔘بنده افتخار آشنایی با آن مرحوم را از حدود 37 سال پیش دارم. هیچ یک از اعیاد ملی و مذهبی نبود که اول وقت زنگ تلفن من یا ایشان برای تبریک گفتن شنیده نشود. او را می‌توان الگوی استادان محترم، متواضع، خیرخواه، وطن‌پرست و با سوادی دانست که هیچ‌گاه از هم‌نشینی و هم‌صحبتی با او خسته نمی‌شدید. گمان ندارم که زیانش به کسی رسیده باشد.

🔘او عاشق فرهنگ و ادبیات و شعر بود و خودش هم شعر می‌گفت. ولی در عین حال خیلی صریح ایرادات فرهنگ استبدادی در ایران را نقد می‌کرد. یکی از کتاب‌های خوبی که دکتر ثریا ترجمه کرد «جوامع سنتی و تغییرات فنی» جرج فاستر مردم‌شناس مشهور است که نکات جالبی هم در باره ایران دارد.

🔘دکتر ثریا به صفت علاقه و نیز حوزه تخصصی خودش به شعر و ادبیات و سنت ایرانی تسلط کافی داشت همچنین با فرهنگ جوامع گوناگون به‌ویژه جوامع اولیه بخوبی آشنا بود. مقالات و کتاب‌هایش که حدود ۵۰ عنوان است، معرف این ویژگی‌های اوست.

🔘منزلش محل تجمع بسیاری از اهل فرهنگ و اندیشه حتی در حوزه‌های دیگر بود. مرحوم دکتر ثریا درویش‌مسلکی واقعی و اخلاق‌گرا بود که فروتنی بی اندازه و صداقت و صمیمیت او موجب علاقه هر کسی می‌شد، بویژه اگر برای اولین بار وی را ملاقات می‌کرد.

🔘در خیرخواهی و علاقه اش به فرهنگ همین بس که املاک ارثی خود در طالقان را برای تاسیس کتابخانه‌ای مجهز در نظر گرفته است. امیدواریم با کوشش وصی ایشان و همکاری علاقه‌مندان بتوان در این منطقه زیبا و خوش آب و هوا و مشرف به سد طالقان اثر ماندگاری از استاد ساخت تا فرزندان این کشور از آن بهره‌مند شود.

🔘او کتابخانه بی‌نظیری از حیث کتاب‌های علمی در حوزه تخصصی خود دارد و برای این کتابخانه در نظر گرفته است که می‌تواند محلی برای پژوهشگران و حتی سکونت موقت آنان باشد. امیدواریم که در چهلمین روز درگذشت استاد برنامه‌ای شایسته و در خور و با مشارکت فعال انجمن‌های علمی جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی برگزار شود.

🔘چرا این نسل به رغم دانش و تخصصی که داشتند برای نسل جدید علوم اجتماعی کمتر شناخته شده‌اند؟ این نکته را می‌شود به نقش نهادهای علمی ربط داد که یکی از کارهای آنها برقراری چنین ارتباطی‌ است. برای مثال، جایی در دانشگاه برای حضور منظم هفتگی یا ماهانه داشته باشند.

https://telegra.ph/در-رثای-مردمشناسی-انسان%E2%80%8Cمدار-12-17

ویسِ خویشتن، نه ویس رامین و شهرو

بازخوانی شخصیت ویس در منظومه ویس و رامین

‍ ویسِ خویشتن، نه ویس رامین و شهرو
بازخوانی شخصیت ویس در منظومه ویس و رامین

محمدرضا جوادی یگانه
سخنرانی در انجمن علمی جامعه‌شناسی دانشگاه تهران
۲۹ آذر ۱۴۰۲

🔘محورهای کلی بحث در باره ویس و رامین (صوت سخنرانی، ضمیمه است)

◾الف) کلیاتی در باره ویس و رامین
- خلاصه کوتاه داستان
- رواج داستان ویس و رامین: دست‌نوشته فارسی در ژاپن در سال ۶۱۴ ق. با بیتی از ویس و رامین
- چرا ویس و رامین؟ ویس، انسانی‌ترین انسان و واقعی‌ترین شخصیت زن در ادبیات داستانی ایران است.
- دلایل بی توجهی به ویس و رامین در ادبیات ایران، و نیز نگاه منفی به ویس در ادبیات ایران
- مختصری از کتاب ویس و رامین و تصحیح‌های آن، مقالات و پژوهش‌های مهم در باره آن
- جغرافیا و تاریخ داستان، اصل باستانی داستان و اضافات آن. زبان اصلی داستان
- نمونه های مشابه: خسرو و شیرین، تریستان و ایزوت، ورقه و گلشاه
- تاریخ اجتماعی ایران در دوره اشکانیان بر اساس کتاب: تشکیلات حکومتی، اوضاع اجتماعی، عقاید زرتشتی (ازدواج محارم)، عقاید اسلامی
- منطقی بودن سیر حوادث در داستان و عدم اتکا به وقایع غیرعادی
- تن‌کامگی در ویس و رامین: کامجویی رامین و دایه و علل بررسی آن، چشم‌چرانی شاعر در ابتدای فصل ۲۳ (جواب دادن ویس رسول شاه موبد را)

◾ب) مساله اخلاقی در داستان
- آیا داستان اخلاقی است؟ ایا شخصیت‌ها اخلاقی رفتار کرده‌اند؟ آیا رفتار ویس اخلاقی است؟
- نحوه تغییر شخصیت ها (بد شدن‌ها) به تدریج و مطابق با تجربه انسانی است، و نه با معجون و دام و جادو و فسانه.
- خوانش داستان از شروع تا وصال (فصل ۴۵) . پس از آن داستان، یک داستان عاشقانه معمولی است و تفاوت جدی تنها در پایان‌بندی آن است.
- وضعیت اخلاقی جامعه در زمان وقوع داستان در مرو و در همدان
- بزنگاه‌های اخلاقی مهم داستان
- تحلیل اخلاقی رفتار شخصیت‌های داستان: موبد، شهرو، رامین، ویرو، مادر موبد
- تعریف دایه به عنوان دلیله محتاله
- آیا عمل ویس، خیانت بود؟

◾ج) نتیجه: ویس، زنی «انسانی و بسیار انسانی» است.

🔘فایل‌های تکمیلی در فرسته بعدی آمده است.
@javadimr

دست‌نوشته فارسی در ژاپن در سال ۶۱۴ ق. با بیتی از ویس و رامین

مقاله صادق هدایت با عنوان «چند نکته در باره ویس و رامین» (منتشرشده در سال ۱۳۲۴) و مقاله ولادیمیر مینورسکی با عنوان «ویس و رامین: داستان عاشقانه پارتی» با ترجمه مصطفی مقربی (منتشرشده در سال‌های ۱۳۲۶ و ۱۳۳۳) را در ضمیمه تصحیح محمد روشن از ویس و رامین در اینجا بخوانید.

محجوب، محمدجعفر (۱۳۷۴) «دلیله محتاله» .ایران‌شناسی. سال هفتم. شماره ۲۷. صص ۵۰۰-۵۳۰.