دیدن از چشم دولت: جستاری در تاریخ‌نگاری ایران مدرن

سیروس شایق، تاریخ‌نگار تاریخ اجتماعی و فکری خاورمیانه، در مقالهٔ پیش‌رو که در شمارهٔ ۴۲ نشریهٔ بین‌المللی مطالعات خاورمیانه (International Journal of Middle East Studies) در سال ۲۰۱۰ منتشر شده، به نقد تاریخ‌نگاری مسلط پهلوی از منظر «دولت‌گرایی روش‌شناختی» پرداخته است. شایق بر این باور است که مورخان این دوره آن‌قدر بر قدرت و نفوذ بی‌حدوحصر دولت متمرکزند که از دیدن تاثیر کنشگران محلی، شبکه‌های غیررسمی و سایر دینامیک‌های پیچیدهٔ حکمرانی ناتوانند و تمامی تاریخ را به پارادایم کنش دولت و واکنش جامعه فرومی‌کاهند. او با ارجاع به آثار مورخان این دوره نشان می‌دهد که دیدگاه دولت‌گرا چطور تفاسیر ما از پروژه‌های مدرن‌سازی دوران پهلوی را نابسنده کرده است. شایق روایت‌های تقلیل‌گرایی که دولت پهلوی را قدرقدرتی مطلق می‌بینند که پروژهٔ نوسازی جامعهٔ ایران را به تنهایی پیش رانده، به چالش می‌کشد و ازین منظر، نقد او کماکان نه فقط برای تاریخ‌نگاری دوران پهلوی، که برای بازاندیشی در نگاه کنونی ما به تغییرات جامعه نیز بسیار حائز اهمیت است. در نهایت، او آینده‌ای ممکن برای تاریخ‌نگاری ایران را نیز متصور می‌شود و می‌کوشد با ذکر نمونه‌هایی روشن کند که می‌توان با ارجاع به منابع اولیهٔ در دسترس و روش‌شناسی‌های متفاوت، تخیل تاریخ‌نگاری بدیلی را پرورش داد.

متن کامل در پیامد

‏کماکان نقیصه اساسی در حوزه آزادی سیاسی است. برخلاف رویه موجود، باید اصل بر تردید به مقامات سیاسی باشد.
اگر یک فعال مدنی یا خبرنگار شناخته‌شده داخلی به مقامات سیاسی، اتهام علنی زد، بجای تلاش برای محدود کردن این طرح اتهام، باید اولا در عملکرد مقامات تشکیک کرد. ولی در مقابل هم مجازات بازدارنده برای آنکه اتهام خلاف‌واقع می‌زند، وضع کرد.

همانگونه که در درگیری میان کارمند و ارباب رجوع، هم حق را باید علی‌الاصول به ارباب رجوع داد، تا وقتی خلافش ثابت شود.

تجربه سؤظن به مردان در موضوع آزار جنسی علیه زنان، و پذیرش اولیه طرح ادعاهای زنان و تاثیر آن در امنیت جنسی زنان بویژه در محل کار، نشان‌دهنده موثر بودن این رویکرد است.

وقتی فساد اقتصادی و سؤاستفاده از قدرت زیاد باشد، باید سؤظن‌ها و محدودیت‌ها معطوف به صاحبان قدرت باشد نه جامعه مدنی.

غبطه همراه با عناد نسبت به جامعه‌شناسی در تلویزیون؛

پارسال هم‌ در شرافت جامعه‌شناسان تردید کردند.

لابد اگر جامعه‌شناسی هم مانند جریان مطبوع تابع در روان‌شناسی، منقاد قدرت شده بود و بجای نقد ساختار، مردم را مقصر تلقی می‌کرد، بر صدر می‌نشست و تجلیل می‌شد.

پی‌نوشت: جامعه‌شناسان، منتقد دیدگاه‌های فروپاشی و گسیختگی اجتماعی هستند.

‏مشروطه تجربه درخشان جامعه ایران در چارچوب بضاعت نظری و عملی دوره قاجار بود. بازخوانی مشروطه بی‌توجه به شرایط شبه‌استعماری آن زمان، چهار کودتا (که سه مورد آن کودتای شاه علیه نظام مشروطه بود)، چندین جنبش، و انقلاب اسلامی، واپس‌روانه است. باید به آرمان مشروطه برگشت نه به مشروطه.

نگاهی به کتاب مشروطه همگان
رضا مختاری‌ اصفهانی - پژوهشگر تاریخ

مشروطه جنبشی بود که از وفاق نیروهای مؤثر اجتماع حاصل شد. در سال‎های اخیر دو نگاه متضاد اما در یک جهت، حضور طیف‎ها و طبقات مختلف اجتماع در این جنبش را نفی کرده و در نگاهی تقلیل‎گرایانه آن را به بابیان ازلی یا بهائیان نسبت داده‎اند. اگر چه پیش از این، برخی از فعالان مشروطه‎خواه به ازلی ‎بودن متهم بودند، اما در فضای غبارآلود آن سال‎ها، بیشتر یک اتهام سیاسی بود و برای از میدان به در کردن رقبا یا مشروطه‎خواهان تلقی می‎شد. بعضی از افراد متهم هم فقط از لحاظ پیشینه خانوادگی در این رده محسوب می‎شدند و از لحاظ عقیدتی به چنین وجهی شناخته نمی‎شدند. این اتهام حال در زمانه ما در لفافه‎ای تحقیقی اما با نگاهی سیاسی، بار دیگر مطرح شده است؛ اتهامی که میراثی ملی را به اقلیتی نسبت می‎دهد. محمدرضا جوادی‌یگانه و علی راغب در کتاب «مشروطه همگان» درصدد پاسخ به این نسبت برآمده‎اند.

در بخش اول کتاب با عنوان «راهنمای تاریخی» به طور گذرا وقایع منجر به مشروطه، بابیه و اشخاص در مظان اتهام بابی‌گری بررسی شده‎اند. فصل اول که به «طرح بحث» اختصاص دارد، یکی از مهم‎ترین کسانی را که اتهام بابی‌گری به مشروطه و مشروطه‎خواهان زد، محمدعلی شاه معرفی می‎کند؛ شاهی که به کمک قزاقان روس بساط مجلس مشروطه را برچید. او در نامه‎ای به فقیهان و مراجع مقیم نجف، در توجیه اقدام خود از «تشکیل انجمن بابیه» توسط مشروطه‎خواهان و سوءاستفاده آنان از آزادی نوشت. آنچه محمدعلی شاه و مخالفان مشروطه بنیان گذاشتند، بعدها توسط سه گروه از محققان با انتساب مشروطه به بابیت یا بهائیت دنبال شد:«الف) گروهی از مورخان و نویسندگان مؤمن بدین آیین‎ها. ب) مورخان و نویسندگان طرفدار و همدل با آنها. ج) مورخان و نویسندگان مسلمان یا منسوب به گروه‎های مذهبی و حکومتی که اغلب داخل ایران هستند.» جالب اینکه دو دسته اول و سوم با وجود تضاد و تقابل با هم، «به شدت از یکدیگر متأثر هستند و اغلب بدون ارجاع یا ذکر نام، به تکرار گفته‎های یکدیگر پرداخته‎اند.»

نویسندگان سعی کرده‎اند با معرفی این دو دسته، به نقد آثارشان بپردازند. در این میان، اثر دو نویسنده، تورج امینی و سید مقداد نبوی‌رضوی، بیشتر موضوع نقد آنان قرار گرفته است؛ دو نویسنده در دو جبهه متضاد. گاه این دو نویسنده با دو بیان مختلف، مقصودی مشترک را مراد کرده و حتی در فقدان نظریه و روش علمی در اثرشان، بسیار شبیه یکدیگرند. آنچه اما بابی‎نمایان انقلاب مشروطه از یاد برده‎اند، حضور «اقشار مختلف و متنوعی چون روشنفکران، علمای شیعه، تجار، زنان، ارمنی‎ها، قفقازی‎ها، ازلیان و عامه مردم» در این جنبش فکری و سیاسی است. همین ویژگی است که این انقلاب را شایسته صفت «همگان» ساخته است.

نگاهی به کتاب تهی شدن از مشروطه
نسبت انقلاب اسلامی با مشروطه
رضا مختاری‌ اصفهانی - پژوهشگر تاریخ

جوادی‌یگانه و راغب، کتاب دوم خود را درباره انقلاب مشروطه و نسبت انقلاب اسلامی با آن انقلاب، اختصاص داده‎اند. نسبت انقلاب اسلامی با مشروطه از مباحثی است که در دوره اصلاحات محل بحث واقع شد. اگرچه ابتدا در دوره تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری در سال 1376، از انحراف مشروطه گفته شد، اما بعد از انتخاب سید محمد خاتمی، ادامه مشروطه و نسبت آن با انقلاب 57 موضوع بحث بود. شاید نویسندگان بر آن بوده‎اند به این روایت پسینی پاسخ دهند. از همین رو پژوهش خود را بر پایه «جامعه‎شناسی تاریخ» و «تاریخ روحیات» قرار داده‎اند. بدین معنا که موضوع را در ظرف زمان نگریسته و ذهنیت و تلقی جامعه ایران بویژه رهبران انقلاب از مشروطه و نسبت آن با آرمان‎های خود را در سال‎های منتهی به انقلاب 57 واکاوی کرده‎اند. تغییر ذهنیت ایرانی‌ها نسبت به مشروطه، از همان سال‎های ناکامی مشروطه آغاز شد.

این تغییر ذهنیت را می‎توان در گسست یا پشیمانی از مشروطه نزد فعالان مشروطه‎خواهی دید. حاصل این گسست و پشیمانی، به سلطنت رضاشاه منجر شد؛ شاهی که همراهان و همکارانش نخبگان و کارگزاران مشروطه بودند. در این دوره مشروطه به محاق فراموشی رفت و حتی در خطابه تاج‌گذاری رضاشاه که توسط محمدعلی فروغی نوشته و خوانده شد، نشانی از مشروطه نبود. فروغی که رساله حقوق اساسی را نوشته بود، رضاشاه را نه در کسوت احیاگر مشروطه که تجسم نادرشاه افشار می‎دید. بدین ترتیب از آغاز سلطنت پهلوی، بخشی از نخبگان ایرانی از مشروطه گسستند و به قول مصدق، مشروطه «معطل» شد.
بخشی دیگر با نگاه عبرت بدان نگریستند و آن را قابل تکرار دانستند؛ تکراری که بیشتر جنبه پیروزی آن را در نظر داشت، نه تحقق آن. رهبران جمهوری اسلامی، چنین نگاهی به مشروطه دارند. ... مشروطه به معنای آنچه در اندیشه سیاسی علامه محمدحسین نائینی وجود داشت، در نگاه و اندیشه رهبر فقید انقلاب چندان قابل ردیابی نیست...

مهم‎ترین بحث کتاب اما درباره رد پای مشروطه در قانون اساسی جمهوری اسلامی است. این نسبت، روایتی درازدامن از پیش‎نویس قانون اساسی، نحوه بررسی آن، مجلس و بررسی نهایی قانون اساسی (خبرگان)، بعضی از مذاکرات مربوط به مفاهیم حریت و مساوات در این مجلس و شورای بازنگری قانون اساسی دارد. به باور نویسندگان، روند تهی‎ شدن از مشروطه روندی تدریجی بود که به مرور رخ داد. کتاب «تهی ‎شدن از مشروطه» را شاید بتوان روایتی از بی‎عقبه ‎شدن جنبشی دانست که با آرمان حریت و مساوات شکل گرفت اما با ناکامی مواجه شد. این ناکامی بعدها توسط فرزندان مشروطه نیز امتداد یافت تا آنجا که آرمان‎ها و مفاهیمش یا تحریف شدند یا به محاق رفتند. اگر توسعه را اصلی‎ترین هدف مشروطه بدانیم، فرزندان مشروطه در سیر حوادث یا در سلطنت پهلوی به دنبالش رفتند یا در انقلاب علیه آن و پایان مشروطیت. با چنین تعریفی، مشروطه نه موضوعی تاریخی که موضوع و مسأله‎ای برای امروز و فردای ایران است.

‏ضعف را ضعف ببینیم، قوت را قوت.

‏ادبیات و طرز بیان رئیس جمهوری، شبیه‌ترین به مردم است در همه روسای جمهوری: تحقیر و کین‌توزی ندارد، دوقطبی نمی‌سازد، پیچیدگی زاید زبانی ندارد، و نگرانی‌های واقعی مردم را نمایندگی می‌کند؛ مانند جمهور مردمان.

‏رئیسِ جمهوری است، نه جمهور.
‏و این فرصتی است برای کم کردن فاصله نظام با مردم، و کسب اعتماد مردم.

‏تا زمانی که کاهش مشهود در هزینه‌های غیراولویت‌دار دولت و همه نهادهایی که از بودجه عمومی استفاده می‌کنند، آغاز نشود، هر گونه گران کردن کالا و خدمات، منجر به تشدید نارضایتی عمومی خواهد شد.