#تلمیح_در_کتب_درسی

گروه دبیران ادبیات کشور

🆔 @jamshidfarahmand

#آرایه_ها_ی_ادبی
#تلمیح

(بخش نخست)

تلمیح در اصطلاح بدیع به معنی اشاره کردن به قصه یا شعر یا مثل یا به تعبیری علاوه بر اشاره به فرهنگ عامه،عقاید و آداب و رسوم و علوم قدیم نیز در برمی گیرد.

تلمیحاتی که در زبان فارسی به کار می روند به دو دسته تقسیم می شوند:

1⃣تلمیحات ایرانی:این تلمیحات، ادامه ی فرهنگ ایران پیش از اسلام در فرهنگ ایران پس از اسلام است.مهم ترین این تلمیحات،اشاراتی به اساطیر و باورهای قومی در میتراباوری،آیین زرتشت و مانویت بوده است.

2⃣تلمیحات اسلامی:این نوع از تلمیح نشانه ی نفوذ فرهنگ اسلامی در ایران بود که به صورت قصص قرآن و احادیث و اخبار و روایات،خود را نشان داده است.چنین تلمیحاتی فرهنگ ایرانی را نه تنها با فرهنگ اسلامی،بلکه با مجموع فرهنگ سامی آشنا کرده است.زیرا بسیاری از این قصص با وجود تفاوت هایی اندک،در کتاب مقدس نیز آمده اند.

از نظر تاریخی،تلمیح در آثار شاعران دوره ی سامانی و اوایل دوره ی غزنوی،بیشتر مربوط به تلمیحات ایرانی - و اغلب مربوط به آیین زرتشت – بوده است اما با رشد و گسترش فرهنگ اسلامی در ایران،دامنه ی تلمیحات بهکار رفته در آثار شاعران و نویسندگان به سوی قصص قرآنی بیشتر شده است،چنانکه در ادبیات قرن ششم ه.ق جاذبه ی اشاره به فرهنگ اسلامی بسیار بیشتر به چشم می خورد تا اشاره به فرهنگ پیش از اسلام و در عین حال گرایش به داستان های غنایی و عاشقانه ی عرب هم رواج می یابد.

تلمیح از نظر ساخت،گفتار را به سمت ایجاز می برد و باعث می شود که معنای کلام شاعر یا نویسنده در ذهن شنونده یا خواننده ادامه یابد.

مثال هایی برای تلمیح:

شاه ترکان سخن مدعیان می شنود
شرمی از مظلمه ی خون سیاووشش باد.(حافظ)
اشاره به داستان کشتن شدن سیاوش

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت
به غمزه مساله آموز صد مدرس شد.(حافظ)
 اشاره به پیامبر اکرم(ص)

مرا شکر منه و گل مریز در مجلس
میان خسرو و شیرین شکر کجا گنجد ؟(سعدی)
اشاره به داستان خسرو و شیرین

ناشناسی که به تاریکی شب
می برد شام یتیمان عرب
(شهریار)
اشاره به امیرالمومنین علی (ع) که شب ها و به طور ناشناس برای فقرا و نیازمندان غذا می بردند.
 
مادر ای آفتاب هستی بخش
زیر پایت بهشت جاوید است
(نصرالله مردانی)
اشاره به حدیث نبوی الجَنَّةُ تَحتَ أقدامِ الاُمَّهات
ترجمه : بهشت زير قدم‏هاى مادران است.

پسر نوح با بدان بنشست
خاندان نبوتش گم شد
(سعدی)
اشاره به داستان حضرت نوح(ع) و پسرش کنعان که بت پرست بود.

پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروخت
من چرا ملک جهان را به جوی نفروشم !(حافظ)
اشاره به داستان حضرت آدم(ع) و رانده شدن او به خاطر خوردن گندم

 گلستان کند آتشی بر خلیل      
گروهی بر آتش بـَرَد از آب نیل 
گلستان شدن آتش بر حضرت ابراهیم و گذشتن حضرت موسی و یارانش از رود نیل

یتیمی که ناکرده قرآن درست   
      کتب خانه ی چند ملّت بشست

اشاره به یتیمی حضرت محمد(ص) و منسوخ شدن ادیان با تولد ایشان

چو عزمش برآهیخت شمشیر بیم  
   به معجز زد میان قمر دو نیم .
اشاره به معجزه ی پیامبر، شق القمر

چو صیتش در افواه دنیا فتاد
  تزلزل در ایوان کسری فتاد 
شکاف برداشتن کاخ کسری همزمان با تولد پیامبر(ص)

شبی برنشست از فلک بر گذشت
 به تمکین و جاه از مـَلـَک برگذشت.
اشاره به شب معراج پیامبر (ص)

 جهان پیر است و بی‌بنیاد از این فرهادكش فریاد
كه كرد افسون و نیرنگش ملول از جان شیرینم(حافظ)
 به داستان شیرین و فرهاد اشاره دارد.
 
سوخـتم در چاه صــبر از بهر آن شــمع چـگل
شـاه تركان فارغ است از حال ما كو رستمی
(حافظ)
 اشاره به داستان بیژن و منیژه
 
نه یوسف که چندان بلا دید و بند
چو حکمش روان گشت و قدرش بلند
(سعدی)
اشاره به داستان حضرت یوسف

مرا چون خلیل آتشی بر دل است
که پنداری این شعله بر من گل است
.(سعدی)
داستان گلستان شدن آتش بر حضرت ابراهیم (ع)

خداوند زر برکند چشم دیو
به دام آورد صخر جنی به ریو
(سعدی )
داستان حضرت سلیمان و صخر جنی

سکندر به دیوار رویین و سنگ
بکرد از جهان راه یاجوج تنگ
(سعدی)
اشاره به آیات ۹۳ و ۹۴ سوره ی کهف و سدی آهنین ساختن اسکندر بر سر راه یاجوج و ماجوج

ستم از غمزه میاموز که در مذهب عشق
هر عمل اجری و هر کرده جزائی دارد
اشاره به آیه ی ۴۲ سوره ی مدّثر دارد که می فرماید: «کُلّ نَفسٍ ما کَسَبَت رَهینَةٌ» (هر نفسی به آنچه کسب کرده در گرو است)

حضور خلوت انس است و دوستان جمعند
وَ إن یکاد بخوانید و در فراز کنید
اشاره به آیه ی ۵۲ سوره ی قلم
مطلب برگرفته : از کانال علوم و فنون ادبی


🆔 @jamshidfarahmand

#آرایه_ها_ی_ادبی
#تلمیح

- بخش دوم ( بخش پایانی )

برخی اشارات و تلمیحات قرآنی حافظ

صبر کن حافظ به سختی روز و شب
عاقبت روزی بیابی کام را

اشاره‌ای تلمیحی به آیهٔ ۱۴۹ سورهٔ بقره دارد که می‌فرماید: «... استَعینُو بالصّبرِ والصّلوةِ» (یاری جوئید به صبر و نماز) و «إنّ الله مَعَ الصّابرینَ» (به درستی که خدا با شکیبایان است).

سیرِ سپهر و دور قمر را چه اختیار
در گردشند بر حسبِ اختیار دوست

اشاره به آیه ی ۵۳ سوره ی اعراف دارد که می فرماید: «وَالشّمسَ والقَمَر وَالنُّجومَ مُسَخّراتٍ بأمرهِ» (و آفتاب و ماه و ستارگان تسخیر شده ها به امر اویند) و همچنین آیه ی ۱۳ سوره ی نحل با همین عبارت رابطه دارد.
 
ای هدهد صبا به سبا می فرستمت
بنگر که از کجا به کجا می فرستمت

بیت موردنظر همین مطلع غزل است که اشاره به آیه ی ۲۹ سوره ی نمل دارد که می فرماید: «إذهَب بکتابی هذا فَألفِه إلیهِم» (ببر این نامه ی مرا و بیاندازش برای ایشان).

ما آبروی فقر و قناعت نمی بریم
با پادشه بگوی که روزی مقدرست

اشاره به آیه ی ۸ سوره ی هود دارد که می فرماید: «وَ ما مِن دابّةٍ فی الأرضِ إلّا عَلَی الله رِزقُها ...» (و نیست هیچ جنبنده ای در زمین مگر بر خداست روزیش ...). 

کنون به آب می لعل خرقه می شویم
نصیبه ی ازل از خود نمی توان انداخت

اشاره به آیه ی ۵۲ سوره ی توبه دارد که می فرماید: «قُل لَن یُصیبَنا إلّا ما کَتَبَ الله لَنا ...» (بگو هرگز نمی رسد ما را مگر آنچه نوشت خدا بر ما)

معنیّ آب زندگی و روضه ی اِرم
جز طرف جویبار و می خوشگوار چیست؟

اشاره به آیات ۶ و ۷ سوره ی فجر دارد که می فرماید: «ألَم تَرَ کَیفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ. إرَمَ ذاتِ العِمادِ ...» (آیا ندیدی که چگونه کرد پروردگارت به عاد. ارم صاحب بناهای رفیع).

دیدن روی تو را دیده ی جان بین باید
وین کجا مرتبه ی چشم جهان بین منست

اشاره به آیه ی ۱۰۴ سوره ی انعام دارد که می فرماید: «لا یُدرِکُهُ الأبصارُ وَ هُوَ یُدرِکُ الأبصارَ ...» (درنیابد او را دیده ها و او درمی یابد دیده ها را).

در عشق خانقاه و خرابات فرق نیست
هر جا که هست پرتو روی حبیب هست

اشاره به آیه ی ۱۱۰ سوره ی بقره دارد که می فرماید: «فَأینَما تَوّلَوا فَثّمَ وَجهُ الله، إنَّ الله واسِعٌ علیمٌ» (پس هر کجا روی آورید آنجا وجه خداست به درستی که خدا فراخ رحمت داناست.)

در طریقت هر چه پیش سالک آید خیر اوست
در صراط مستقیم ای دل کسی گمراه نیست

اشاره به آیه ی ۱۳۷ سوره ی بقره دارد که می فرماید: «قُلِ الله المَشرقُ وَ المَغربُ، یَهدی مَن یَشاءُ إلی صِراطٍ مُستَقیمٍ» (بگو خدا راست مشرق و مغرب راه می نماید آن را که خواهد). همچنین آیه ی ۶ سوره ی فاتحة الکتاب که می فرماید: «إهدِنا الصّراطَ المُستقیمَ» (هدایت کن ما را به راه راست).

زاهد غرور داشت سلامت نبرد راه
رند از ره نیاز به دارالسلام رفت

اشاره به آیه ی ۱۲۸ سوره ی انعام دارد که می فرماید: «لَهُم دارُالسّلامِ عِندَ رَبُّهُم». (برای ایشان است خانه ی سلامت نزد پروردگارشان.)
ایشان است خانه ی سلامت نزد پروردگارشان).

مقام عیش میسّر نمی شود بی رنج
بلی به حکم بلی بسته اند روز الست

اشاره به آیه ی ۱۷۲ سوره ی اعراف دارد که می فرماید: «ألَستُ بِرَبّکُم قالُوا بلی شَهِدنا أن تَقُولُوا یَومَ القیامةِ إنّا کّنّا عَن هذا غافِلینَ» (آیا نیستم من پروردگار شما، گفتند آری گواه شدیم، مبادا بگوئید روز قیامت به درستی که بودیم از این بی خبران).

عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت
که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت

اشاره به آیه ی ۶۴ سوره ی بقره دارد که می فرماید: «وأتقُوا یَومه لا تَجزِیِ نَفسٌ عَن نَفسٍ شیأً» (و بپرهیزید از روزی که کفایت نکند نفسی از نفسی چیزی را) و همچنین آیه ی ۱۶۴ سوره ی انعام که می فرماید: «وَلا تزِرُوا زِرَة وِزر أخری» (و برنمی دارد بردارنده ای بار گناه دیگری را) و آیه ی ۱۹ سوره ی فاطر

کمر کوه کم است از کمر کوه اینجا
ناامید از درِ رحمت مشو ای باده پرست

اشاره به آیه ی ۵۴ سوره ی زمر دارد که می فرماید: «... لا تَقنَطُوا مِن رَحمَةِ الله إنّ الله یَغفِرُ الذُّنوبَ جَمیعاً إنَّهُ هُوَالغَفُورُ الرّحیمُ» (نومید نشوید از رحمت خدا به درستی که خدا می آمرزد گناهان را همه به درستی که اوست آمرزنده ی مهربان).

سواد زلف تو جاعل الظلمات
بباض روی تو تبیان فالق الاصباح

اشاره به آیات ۲ و ۹۷ سوره ی انعام دارد که می فرماید: «وَ جَعَلَ الظّلُماتِ والنُّورَ ثُمَّ الذّینَ کَفَروا بِربّهِم یَعدِلُونَ» (و پدید آورد تاریکی ها و روشنی را پس آنان که کافر شدند به پروردگارشان برابر می کنند دیگران را) و ۹۷ «فالِقُ الأصباحِ وَ جَعَلَ اللّیلَ سَکَناً وَ ...» شکافنده نمود صبح و گردانید شب را آرامگاه و)
 مطلب برگرفته از : کانال فنون و علوم ادبی



🆔 @jamshidfarahmand