دستور خط فارسی تاجیکی

شیوه‌نامهٔ مصوّب و دستور نگارش #فارسی_تاجیکی، کمیسیون تطبیق قانون زبان جمهوری تاجیکستان؛

نویسه‌گردانی و توضیحات: #حسن_قریبی
ضمیمهٔ شمارهٔ ۳۸ #نامه_فرهنگستان،
فرهنگستان زبان و ادب فارسی
تهران ۱۳۸۸

@hassangharibi
✅ #اکوتا
اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی
@ekotaa
https://t.me/joinchat/AAAAADzg90_e6nfHFgjPZw

نویسه‌خوانی با نرم‌افزار!

در برگرداندن #خط_سیریلیک به خط فارسی و برعکس آن، از عبارت‌های #برگردان، #نویسه‌گردانی و حتی #ترجمه استفاده می‌شود.
واقعیت این است که به دلیل آنکه #زبان یکی است، برگردان کردن متون سیریلیک به خط فارسی بیشتر یک مهارت محسوب می‌شود تا دانش!
البته تنها هنر برگردان‌کننده، در «متون معاصر تاجیکی»، آنجایی خواهد بود که لازم شود، اصطلاحات #گویشی و تفاوت‌های نحوی را تشخیص، و معادل آن را در فارسی امروز ایران بیابد. چیزی که #تاجیک‌ها به آن «فارسی‌کُنانی» می‌گویند.
اما از چند سال پیش تلاش‌هایی در مورد برگردان کردن رایانه‌ای متون تاجیکی به فارسی با اولویت حذف حداکثری دخالت انسانی، در داخل و خارج از کشور انجام شد.
یکی از این تلاش‌ها که به نتیجه رسید زحمت روانشاد #عبدالرحیم_بهروزیان بود که پس از درگذشت نابهنگام او، این برنامه تکمیل و در بهمن سال۱۳۹۴ به نام خودش (#نرم‌افزار_بهروزیان) رونمایی و در وبگاه پژوهشگاه فرهنگ فارسی_تاجیکی به نشانی http://pertaj.com/ به رایگان بارگذاری شد.
از آن پس برگردان متون برای کاربران این نرم‌افزار، به خصوص اهالی رسانه، که سرعت در کارشان اهمیت دارد، با اندکی ویرایش، آسان شد.
از این برنامه یاد کردم که بگویم، همانطور که وقتی حروفچینی رایانه‌ای رواج یافت؛ اصطلاح #ماشین‌نویسی از دایره واژگان اداری و نشر خارج شد؛ به نظر می‌رسد باید درباره عنوان برگردان‌کننده یا نویسه‌گردانی در ردیف #شناسه‌های_پدیدآورندهٔ کتاب‌ها و مقالات تأمل کرد و مانند #ویراستاری و #نمونه‌خوانی، یک نام جدید قراردادی، مثل #نویسه‌خوانی را جایگزین آن کرد!

#حسن_قریبی
@hassangharibi
✅ #اکوتا
اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی
@ekotaa
https://t.me/joinchat/AAAAADzg90_e6nfHFgjPZw

همگون‌سازی!

اصطلاح #همگون‌سازی را نخست از دکتر #دادخدا_سیم‌الدین، رئیس فقید کمیتهٔ زبان و اصطلاحات تاجیکستان شنیدم.
با علم به این نکته که در دنیای امروز بخش زیادی از روابط کشورها بر اساس منافع مشترک تعریف می‌شود؛ برداشتن گام‌های عملی با هدف تقویت زبان و گسترش و همگون‌سازی آن در میان فارسی‌زبانان و آموزش آن در سال‌های پس از استقلال دغدغهٔ مشترک منصب‌داران، سیاست‌گزاران فرهنگی و اهالی علم و فرهنگ تاجیکستان بوده است!
#امامعلی_رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان در مقدمهٔ کتاب #زبان_ملت_هستی_ملت می‌نویسد:
«برای نسل امروز ما شاید تفاوت چندانی نداشته باشد که زبان فارسی، دری یا تاجیکی، هزار یا دو هزار سال پیش از کدام منطقه برخاسته و یا مردم کدام ناحیه به این زبان پیش‎تر سخن گفته است. به نظر ما مهم آن است که آن‎ها از یک حوزۀ یگانه برخاسته، گرمی و سردی تاریخ را با هم دیده، یک فرهنگ و زبان مشترک را در چنین سرزمین پهناور با هم آفریده‎اند. اکنون در این زمان #جهانی‌شوی باید بکوشیم تا هم‎بستگی و رابطه‎های اقتصادی و سیاسی خود را قوی‎تر گردانیده، بنا به رسم دیرین، با یاری همدیگر استقلال فرهنگی و زبانی خود را حفظ کرده، رکن‎های پایداری ملّت و کشور را تحکیم بخشیم و آن را استوار و پایدار نماییم»!

#امامعلی_رحمان
#زبان_ملت_هستی_ملت
#انتشارات_ایرگراف
#دوشنبه، ۲۰۱۶

#حسن_قریبی
@hassangharibi
✅ #اکوتا
اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی
@ekotaa
https://t.me/joinchat/AAAAADzg90_e6nfHFgjPZw

🇹🇯💠🇹🇯 نام‌ پوشیدنی‌ها‌ در تاجیکستان!

🔖 همان‌طور که در عصر جدید واژه‌های ژاکت، ژیله، سارافون و کاپشن وارد زبان ما شد؛ در تاجیکستان نیز به همان نسبت نام این قبیل پوشاک از روسی وارد #جامه‌دان‌ها شده‌است.

🔸 در این یادداشت آمیخته‌ای از اصطلاحات رایج سنتی و جدید تقدیم می‌شود:

ایزار: (شلوار زنانه)؛
باتینکَه: (پوتین)؛
بارانی: (مانتو)؛
بروک/ شیم/آدما: (شلوار مردانه)؛
پای‌افزال: (کفش)؛
پَلتا: (پالتو)؛
پی‌پاق (ازبکی)/جوراب: (جوراب)؛
تاقی/ توپّی: (کلاه سنتی مردان و زنان که در مناطق مختلف، به سبک‌های متفاوت گلدوزی می‌شود)؛
تریکو: (زیرشلواری)؛
تُفلی: (کفش معمولی مردان و زنان که در فصل‌های غیر زمستان می‌پوشند)؛
تِلپَک: (کلاه زمستانی که از پوست طبیعی یا مصنوعی دوخته می‌شود)؛
جامه: (بالاپوش سنتی مردان که با پنبه، شاهی، مخمل، بی‌قَسَب دوخته می‌شود)؛
رومال: (روسری)؛
رومالچه: (دستمال)؛
ژِمپِر: (ژاکت)؛
تپاچکه: (دم‌پایی)؛
شرف، گردن‌بند: (شال‌گردن)؛
شورت: (شلوارک)؛
کُرته: (پیراهن)؛
کُرتکه، نیم‌تنه: (ژاکت، کاپشن)؛
کَستوم بُروک/شیم: (کت‌و‌شلوار)؛
کَلوش: (گالش)؛
کله‌پوش [ترجمه از روسی]: (کلاه)؛
کَمزول / کمزولچه: (ژاکت بی آستین که از انواع پارچه دوخته و یا از رشتۀ پشمی بافته می‌شود)
گَلَستوک: (کراوات)؛
مَحسی [تحریف‌شده مسحی=منسوب به مسح]: کفشی با ساق‌های‌ بلند که با کَلوش می‌پوشند
دست‌پوش، دست‌پوشک: (دستکش)؛
موزه: (کفش زمستانی مردان و زنان که دارای ساق‌های بلند است)؛
مَیکِه: (زیرپوش)؛
نیمدامن (دامن)؛
نیم‌کُرته، بلوزکه: (بلوز).

#حسن_قریبی
@hassangharibi

✅ #اکوتا
اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی
@ekvta
@ekotaa
https://t.me/joinchat/AAAAADzg90_e6nfHFgjPZw

💠 «دوباره»، «می‌سازمت»، «وطن»!
🇮🇷🇦🇫🇦🇿🇹🇯🇹🇲🇺🇿
🇵🇰🇰🇿🇰🇬🇦🇲🇬🇪
🔹 وقتی #القاص_میرزا، پسر #شاه_اسماعیل_صفوی عصیان کرد و به تحریک عثمانی‌ها به ایران لشکر کشید؛ با سپاه برادرش #شاه_تهماسب رو در رو شد که باقی ماجرا به تاریخ مربوط می‌شود!

🔹اما بخش جامعه‌شناسی ادبی این رویداد، آن است که در هر دو لشکر قو‌ّالان و نقّالانی بودند که برای هم از #شاهنامه رجز می‌خواندند و به چیزی فخر می‌کردند که منظور نظر #فردوسی بود!

🔹در #تاجیکستان، در اوج روابط سرد و ملایم سیاسی با ایران، در مراسم گشایش #نیروگاه_برق_راغون (نوامبر ۲۰۱۸) که با حضور شرکت‌های سازنده، از جمله پیمانکاران ایرانی برگزار شد؛ مقرر شده بود شعر بانو #سیمین_بهبهانی، به عنوان سرود نمادین این اتفاق مبارک، به تکرار از رسانه‌های تاجیکستان پخش شود:
«#دوباره_می‌سازمت_وطن
اگرچه با خشت جان خویش
ستون به سقف تو می‌زنم
اگرچه با استخوان خویش...»

🔹 این شعر را چندین خوانندهٔ حرفه‌ای با گرایش‌های مختلف اجرا کرده‌اند. برخی با تأکید بر «دوباره» و برخی با تکیه بر «می‌سازمت»؛ اما به نظر می‌رسد در تاجیکستان، با توجه به سرگذشت تاجیکان در عصر جدید، هستهٔ اصلی این چکامه، #وطن در
شعر فارسی است!

#حسن_قریبی
@hassangharibi

✅ #اکوتا
اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی
@ekvta
@ekotaa
T.me/ekotaa

💠 «دوباره»، «می‌سازمت»، «وطن»!
🇮🇷🇦🇫🇦🇿🇹🇯🇹🇲🇺🇿
🇵🇰🇰🇿🇰🇬🇦🇲🇬🇪
🔹 وقتی #القاص_میرزا، پسر #شاه_اسماعیل_صفوی عصیان کرد و به تحریک عثمانی‌ها به ایران لشکر کشید؛ با سپاه برادرش #شاه_تهماسب رو در رو شد که باقی ماجرا به تاریخ مربوط می‌شود!

🔹اما بخش جامعه‌شناسی ادبی این رویداد، آن است که در هر دو لشکر قو‌ّالان و نقّالانی بودند که برای هم از #شاهنامه رجز می‌خواندند و به چیزی فخر می‌کردند که منظور نظر #فردوسی بود!

🔹در #تاجیکستان، در اوج روابط سرد و ملایم سیاسی با ایران، در مراسم گشایش #نیروگاه_برق_راغون (نوامبر ۲۰۱۸) که با حضور شرکت‌های سازنده، از جمله پیمانکاران ایرانی برگزار شد؛ مقرر شده بود شعر بانو #سیمین_بهبهانی، به عنوان سرود نمادین این اتفاق مبارک، به تکرار از رسانه‌های تاجیکستان پخش شود:
«#دوباره_می‌سازمت_وطن
اگرچه با خشت جان خویش
ستون به سقف تو می‌زنم
اگرچه با استخوان خویش...»

🔹 این شعر را چندین خوانندهٔ حرفه‌ای با گرایش‌های مختلف اجرا کرده‌اند. برخی با تأکید بر «دوباره» و برخی با تکیه بر «می‌سازمت»؛ اما به نظر می‌رسد در تاجیکستان، با توجه به سرگذشت تاجیکان در عصر جدید، هستهٔ اصلی این چکامه، #وطن در
شعر فارسی است!

#حسن_قریبی
@hassangharibi

✅ #اکوتا
اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی
@ekvta
@ekotaa
T.me/ekotaa

بر عزیزان غمزهٔ شوخ تو خواری می‌کند!
#کمال_خجندی

🔹در یکی از جشنواره‌های #طنز_رادیویی، در کنار یکی از گویندگان پیشکسوت طنز نشسته بودم... از جفای روزگار می‌نالید و از بی‌وفایی تهیه‌کنندگان جوان گلایه داشت... شرم کردم نظرم را دربارهٔ کارش بگویم!
🔹مدتی پیش در شبکهٔ برون‌مرزی #آی‌فیلم (ifilm)، یکی از مجموعه‌های طنز معمول دههٔ هفتاد بازپخش می‌شد...
با تماشای بخشی از آن، به جز تجدید خاطره، چیز دیگری نظرم را جلب نکرد؛ ضمن اینکه شرمنده شدم که نسل ما به چه چیزهایی دل خوش می‌کرد! البته این فقط نظر من نبود، بلکه تعدادی از بینندگان پیغام گذاشته بودند که اکنون زمانه فرق کرده و دورهٔ خندیدن به این قبیل لودگی‌ها گذشته است!
🔹اینکه سلیقهٔ مخاطب تا این حد دگرگون شده؛ هر معنایی داشته باشد این تلنگر را نیز در پی دارد که چگونه است که پس از گذشت قرن‌ها، طنز کمرنگ و پر رنگ بزرگانی چون #عبید_زاکانی و دیگران همچنان معتبر است، و پس‌ از دهه‌ها، حتی کمدی صامت #چاپلین جذابیت خودش را دارد؛ اما پس از یکی دو دهه، اغلب آثار به ظاهر کمدی معاصر ایرانی اینچنین به سرعت از رده خارج می‌شوند؟
🔹این را هم بگویم که همین امسال مجموعهٔ #قصه‌های_مجید به کارگردانی #کیومرث_پوراحمد از یکی از شبکه‌های «جِم تی‌وی» پخش ‌شد و در #تاجیکستان مقبول افتاد که نشان‌دهنده اعتبار و ماندگاری اثر است!
🔹اکنون چندی از راه‌اندازی شبکهٔ «#آی‌فیلم۲»(ifilm2) برای مخاطبان در #کشورهای_فارسی‌زبان می‌گذرد و بیم آن می‌رود که مجدداً همان محصولات ارزان‌قیمت و یک‌بار مصرف، در این شبکه پخش شود که در این صورت، حس شرمندگی حس غالب خواهد بود!

#حسن_قریبی
@hassangharibi
✅ #اکوتا
اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی
@ekvta
@ekotaa
T.me/ekotaa

🇹🇯🇦🇫🇮🇷مُشک باشد لفظ و معنی بوی او!
#ناصرخسرو

🔸 نقل است وقتی مهاجمان اسپانیایی به یکی از شهرهای قلمرو #مایاها در مکزیک رسیدند؛ از بومی‌ها پرسیدند اینجا کجاست؟
مایاتبارها به #زبان_آزتکی چند بار گفتند: «یوکاتان»، یعنی: «ما نمی‌دانیم شما چه می‌گوئید»!
اکنون نام این شهر در نقشه‌های جهانی #یوکاتان (Yucatán) است و این یعنی قواعد #واژه‌گزینی، به همین سادگی است!!

🔹در اوایل استقلال در #تاجیکستان (۱۹۹۱)، پس از گشاده شدن مرزها، جریان فرهنگی ایران‌دوست به پیروی از همزبانان خود، نام «فرودگاه» را بر محل نشست و برخاست هواپیماها گذاشتند. اما چندی نگذشت که علمای #روس‌مآب تاجیک، با این استدلال که هواپیماها در فرودگاه فقط فرود نمی‌آیند بلکه گاهی هم برمی‌خیزند؛ این رقم #برابرنهاد را نپسندیدند و #ایرپورت(AirPort) را ترجیح دادند...
نتیجه اینکه بعد از سال‌ها جنجال، حرفشان را پیش نبردند و اکنون فرودگاه در تاجیکستان، همان فرودگاه است و این یعنی قواعد واژه‌گزینی به همین پیچیدگی است!

#حسن_قریبی
@hassangharibi
✅ #اکوتا
اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی
@ekvta
@ekotaa
T.me/ekotaa

#افضل_شاه_شادی
ایرانی واقعی (رییس ارکسترفیلارمونیک تاجیکستان)

ای آنکه به آیین عجم خرده گرفتی
#نوروز همان پاسخ دندان شکن ماست

#شاعر: #حسن_قریبی
@IranArianaShahnameh
Эронӣ ҳақиқӣ
президент Филармонияи Тољикистон
✅ #اکوتا
اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی
@ekvta
@ekotaa
T.me/ekotaa

💠 هرچه ما را لقب نهند، آنیم!
#سعدی

‌‌‏🇮🇷 🇹🇯 🇦🇫 🇦🇲 🇺🇿 🇬🇪 🇵🇰 🇹🇲 🇦🇿 🇰🇬 🇰🇿

🔹 در دوران استیلای حکومت‌های ترک در ایران،‌ به ایرانی‌تباران پارسی‌گوی #تاجیک می‌گفتند. در متون نظم و نثر نیز غالباً ترک و تاجیک به هم عطف شده‌اند، مانند عرب و عجم، چنانکه #بیهقی و #سعدی نیز خود را در قیاس با ترکان، تاجیک خوانده‌اند، که این بیت سعدی از معروف‌ترین‌هاست:
شاید که به پادشه بگویند
ترک تو بریخت خون تاجیک!

🔸 در دوران حملهء مغول به ایران، حکومت منطقهء کرمان (۶۲۰ق) در دست ایلچیان #قراختایی‌ بود که توانسته بودند با سر سپردگی به امیران مغول، منطقهٔ کرمان را (که خود پیشتر اشغال کرده بودند)؛ از آسیب لشکر مغول در امان دارند! آن هم نه به دلایل متمدّنانه، بلکه به خاطر اینکه نَسَبشان به ترکستان ماوراء‌النهر می‌رسید و خودشان یک پا مهاجم بودند وگرنه در کرمان چه می‌کردند؟...!

🔹 تردید دارم اما به نظرم در تاریخ کرمان اثر #احمدعلی‌خان_وزیری به عبارت #تاجیکان_کرمان برخوردم، ابتدا گمان کردم منظور «تاجیکان ساکن کرمان» است، اما در توضیحات خواندم که در زمان حکمرانی همین قراختائیان، به لشکریانی که سلاح بر زمین می‌نهادند و پی سوادآموزی می‌رفتند و به امور دیوانی مشغول می‌شدند نیز عنوان #تاجیک می‌دادند.

🔸 ظاهراً این نامگذاری نه بر اساس #نژاد و #قومیّت بلکه به دلیل طبقهٔ اجتماعی تعیین شده بود، چون امور مملکتی یا دست #ترکان_لشکری بود یا #تاجیکان_دفتری؛ به همین قیاس بعید نیست اگر #دبیری به صف ارتش می‌پیوست نیز به ردهٔ ترکان وارد می‌شد..

🔹 نهایت اینکه در آن ولایت به تدریج بر تعداد آنهایی که از وزارت جنگ به وزارت فرهنگ انتقالی گرفته بودند افزوده شد و جماعت تاجیکان کرمان را تشکیل دادند. همین قصه را برای #تاجیکان_جیرفت نیز نقل کرده است.

🔸 اکنون را نمی‌دانم، اما به خاطرم رسید در دوران خدمت سربازی، چون به نسبت امروز تعداد باسواد‌ها کمتر بودند؛ ما دیپلم‌وظیفه‌ها از رزم و نگهبانی معاف بودیم. شاید این #معاف_از_رزم بودن ما ادامه همان سنت باشد و این یعنی اهل قلم را با جنگ چه کار؟!

#حسن_قریبی
@hassangharibi
✅ #اکوتا
اتحادیه کشورهای وارث تمدن ایرانی

اینستاگرام:
instagram.com/ekvta/
@ekotaa
@ekotaa
T.me/ekvta