Улӑп пики ҫинчен каласа паракан халлап.
Текст ⬇️

#халлап

Улӑп пики
Пирӗн енче темле калама та ҫук ҫӳллӗ тусемех ҫук. Ҫапах та вӗсене пирӗн халӑх ту тесе калать. Пӗрне Валим хуҫа тӑвӗ теҫҫӗ, вӑл Пӳлер патӗнче. Теприне Хуралту тесе ят панӑ. Вӑл Ҫарӑмсан шывӗнчен ытла аякрах мар. Елӗк-авал, Пӑлхар саманинче, вӗсен тӑрринче вут ҫунтарса тимӗр шӑратнӑ, тет.
Виҫҫӗмӗшӗ вара Кереметпуҫ ялӗпе Аксу хушшинче вырнаҫнӑ, ӑна Улӑпту теҫҫӗ. Ҫак тусене мӗн авалтанпах Улӑп ура пуснӑ вырӑнсем тенӗ. Вӗсем хушшисем вӑтӑршар ҫухрӑма яхӑн пуль. Улӑп ҫапла пӗрре ярса пусмассерен вӑтӑршар ҫухрӑм утнӑ, тет. Пӗрисем тата ҫав Улӑпту ҫине вуникӗ паттӑра пытарнӑ тесе калаҫҫӗ.

Ӗлӗк, эпӗ ача чухне, ҫурхи тӗттӗм каҫсенче ҫав Улӑпту тӑрринче вут хӗмӗсем вӗл-вӗл варкӑшса тӑнине кураттӑмӑр. Ваттисем вара пире:
— Улӑпӑн савнӑ пики, Асамҫӑ-хӗр, ҫӳҫне турама тытӑнчӗ. Вӑл ялан ҫапла, вӑййа тухас умӗн илемлӗ ҫӳҫне варкӑштарса ҫивӗт тӑвать. Кам та кам ҫав пикене ҫывӑхран курать, туранӑ чухне ӳкнӗ ҫӳҫ пӗрчине тупать, ҫав ҫын асамҫӑ пулать, телейлӗ пулать,— тетчӗҫ.

Хӑшпӗр каччӑсем вара ҫав пикене ҫывӑхран курасшӑн, унӑн ҫӳҫ пӗрчине тупасшӑн ҫӗрӗ-ҫӗрӗпе Сатук арманӗ патӗнче тип ҫырмара пытанса ларнӑ. Анчах Асамҫӑ-хӗре вӗсем пӗрре те ҫывӑхран курайман, тет, телей паракан ҫӳҫ пӗрчине те тупайман, тет -- Пике никама та хӑй ҫывӑхне яман, тет, куҫран ҫухалнӑ, тет.

#халлап

Иртнӗ юнкун ҫак кӗнекене туянтӑм. Халь тӗпчетӗп. Чӑваш чӗлхинче ҫӗнӗ терминсем ӑсталама юратакансем валли питӗ кирлӗ кӗнеке тесе шутлатӑп.

#кӗнекесем

Пит ҫӑмартине тӑм илнӗ
(Асаннен халлапӗ)

Манӑн асанне кӗҫӗн классене вӗрентнӗ чухне чӑваш ачисем вырӑсла лайӑхах пӗлмен. Ҫавӑнпа асанне вӗсене вырӑсла та калаҫтарма тӑрӑшнӑ.
Пӗррехинче хӗлле пӗр ача шкула питне шӑнтса килнӗ пулнӑ. Асанне ӑна: "Сан пит ҫӑмартине тӑм илнӗ, ҫакна вырӑсла кала-ха", -- тесе ыйтнӑ.
Леш шутланӑ-шутланӑ та:
-- Лицо яйцо глина взял! --
тесе куҫарнӑ тет.

#халлап

Тен, кама-тӑр кирлӗ ресурс:

https://xn--80aejlonqph.xn--p1ai/
#ачалӑх

Манӑн юратнӑ ҫыравҫӑсенчен пӗри -- фантаст Роберт Шекли.
Унӑн пӗр питӗ чӑнкӑ калавне чӑвашла куҫартӑм.

Sheckley Robert - Store of the Worlds:
https://royallib.com/book/Sheckley_Robert/store_of_the_worlds_the_stories_of_robert_sheckley.html

Вулав вӑхӑчӗ: 20 минут тавраш.

Upd 19.12.23
Текст якатса кӑштах улӑштартӑм

#куҫару

"Чӑваш" этноним ӑҫтан пулса кайнине паянхи куна никам та тӗплӗн пӗлмест. Темиҫе верси ҫӳрет, вӗсенчен пӗри те ҫирӗп мар.
Тата тепӗр верси ҫинчен каласа паракан халлап та пур.

Текст ⬇️

#халлап

Чӑваш ятлӑ сунарҫӑ

Елӗк-авал пӗр Чӑваш ятлӑ ҫын пурӑннӑ, тет. Вӑл ухӑран пит тӗл пенӗ. Пӗррехинче вӑл тусем ҫине ухутана кайнӑ. Ҫӳресен-ҫӳресен, вӑл пӗр ту хысакӗ ҫинче ҫав тери илемлӗ кайӑк ларнине курнӑ. «Персе антарам-ха ку кайӑка»,— тесе, вӑл ҫивӗч вӗҫлӗ ҫӗмренне кӑларнӑ. Кайӑк, ӑна курса, этем чӗлхипе калать:
— Ан пер мана, Чӑваш, киле илсе кай: кирлӗ кунта кирлӗ пулӑп,— тет.
Чӑваш килӗшет, кайӑка килне илсе таврӑнать.

Каҫ пулать, Чӑваш ҫывӑрма выртать. Ҫӗрле ку темӗнле шӑв-шав илтет. Сиксе тӑрать те тула чупса тухать. Ана хирӗҫ пӳрте пӗр хитре кӑна йӗкӗт чупса кӗрет, кӗрет те ҫухалать. Чӑваш ҫак йӗкӗтӗн тумӗ пӗтӗмпех кӗмӗлтен пулнине курать.
Ҫӗлӗк те уйӑх ҫутипе йӑл-ял ҫиҫет, тет.

Унччен те пулмасть — йӗкӗт хыҫҫӑн ял ҫыннисем чупса ҫитеҫҫӗ. Чӑваш вӗсенчен мӗн пулнине ыйтса пӗлет. Ҫынсем ӑна каласа параҫҫӗ. Вӑрӑ-хурах кӑпчаксем ял ҫине тапӑннӑ та лашасене, выльӑхсене хӑваласа каясшӑн пулнӑ иккен. Вара ҫав йӗкӗт вӗсене хӑваласа янӑ. Ял ҫыннисем вӑл Чӑваш патне кӗнине курнӑ, кам пулнине пӗлесшӗн килнӗ.
— Аҫта кайрӗ ҫав йӗкӗт? Вӑл пирӗн выльӑх-чӗрлӗхе ҫӑлса хӑварчӗ, тӑшмансене хӑваласа ячӗ, — теҫҫӗ.

Чӑваш калама та пӗлмест. Вӑл пӳрте кӗрет, пӑхать — никам та ҫук, кайӑк анчах ларать. Чӑваш пырать те кайӑка ҫапса ӳкерет. Унччен те пулмасть — кайӑкран пит чипер, хитре хӗр пулса тӑрать. Тумӗ те кӗмӗлтен, тет. Вара кӑпчаксене ҫак хӗр хӑваласа янине чухласа илет Чӑваш. Ҫынсем те пӗлеҫҫӗ.
— Ну, эпӗ халь санӑн арӑму пулатӑп, — тет ҫак хӗр.
Чӑваш ӑна хапӑлласах йышӑнать.

Пурӑнаҫҫӗ кусем пурнӑҫа. Нумай та вӑхӑт иртмест — ҫав хӗр ҫинчен ӗмпӳ илтет, ӑна хӑй патне илсе пыма, арӑм тума шутлать. Ҫав шутпа вӑл хӑйӗн нукерӗсене Чӑваш патне ярать. Кусем ҫитеҫҫӗ те кайӑк-хӗре ӗмпӳ патне пыма хушаҫҫӗ. Чӑваш ҫилленсе каять те ҫав нукерсене пурне те вӗлерсе пӗтерет. Вара вӑл арӑмӗпе пӗрле выльӑх-чӗрлӗхне пухать те, лашасем кӳлет те тинӗс хӗррине тарса каять.

Нумай вӑхӑт ыр курса пурӑнаҫҫӗ вӗсем, ватӑлса вилеҫҫӗ.
Вӗсем вилсен, вӗсен ачисене «чӑвашсем» теме тытӑннӑ пулать. Чӑваш ятлӑ ҫынтан чӑвашсем ҫапла пулса кайнӑ, тет.

#халлап

Ҫӗнӗ ҫул ҫитеспе асаттен пӗр чуна ӑшӑтакан халлапне каласа парас килет.

Вӑрҫӑ хыҫҫӑнхи чухӑн ҫулсем, ман асатте ун чух пӗр 5-7 ҫулта пулнӑ.
Пӗррехинче ялта тин уйӑрнӑ пыл сутнӑ тет, ҫынсем хӑйсен савӑчӗпе пынӑ, сутуҫӑ вӗсене ҫавӑнта пыл антарса панӑ. Ялти ача-пӑча йӗри-тавра явӑннӑ, паллах, анчах пыл илме никамӑн та укҫи пулман.

Пӗр ватӑ арҫын лавккаран ҫӑкӑр илчӗ тет те ҫемҫе ӑш-чиккине унтан кӑларса илчӗ тет. "Манӑн савӑт ҫук, ак ҫакӑнта пыл ярса парӑр-ха", -- терӗ тет. Шӑп-тулли тултарчӗҫ тет. Арҫынни кӑссисене шаккаса пӑхрӗ тет те: "Ак тамаша, укҫана илме маннӑ", -- терӗ тет, вара пылне каллене силлесе тӑкрӗ тет.
Ҫак пыллӑ ҫӑкрине урамра вылякан ачасене валеҫсе ҫитерчӗ тет ҫав арҫын.

Кашнине кӑштахшар кӑна лекнӗ пулсан та, асатте ҫав ҫӑкрине мӗн ватӑличчен аса илетчӗ.

#халлап

Хӑҫан мӗнле чӗлхе усӑ курни ҫинчен

XIX-мӗш ӗмӗрӗн пӗрремӗш ҫурринче дворянсем час-часах французла ҫырнӑ. Вырӑс чӗлхи ҫав вӑхӑтра ытларах хресченсен, ахаль ҫынсен чӗлхи пулнӑ.

Пушкин хӑйӗн ҫураҫнӑ хӗрӗ патне ҫырнӑ чухне француз чӗлхипе усӑ курнӑ: мӗншӗн тесен ун чухне вӑл сӑпайлӑх тата аристократи йышӑннӑ йӗркене пӑхӑннин палли кӑна пулнӑ.

Вӗсен ҫемье пурнӑҫӗ пуҫлансан вара, Пушкин Наталья Гончарова патне ҫырнӑ чух чӗлхине тӳрех улӑштарать:
🔹ҫырусенче ӑна "эсӗ" тесе чӗнме тытӑнать (французла "vous" ҫав вӑхӑтри ҫырура "эсӗ" пек те, "эсир" пек те куҫать, анчах ытларах дистанци тытнине пӗлтерет);
🔹вырӑсла ҫырать, паян вуласан хӑш чухне тӳрккесрех тата хытӑрах пек те туйӑнать -- анчах ун чухне вӑл арӑмне кӳрентересшӗн пулман, ӑна хӑйӗн тӗнчине, хӑйӗн ҫывӑхне кӗртесшӗн, тулашри тӗнчерен уйӑрасшӑн пулнӑ.

Ҫӑлкуҫ:
Левкович Я. Л. Письма Пушкина к жене.

#нумай_чӗлхелӗх

Урӑх чӗлхе -- урӑх ҫын

Эсир миҫе чӗлхе пӗлетӗр? Ҫакна вулатӑр пулсан -- сахалтан та иккӗ. Урӑх чӗлхене куҫнӑ чухне эсир хӑвӑра урӑх ҫын пек туятӑр-и, ҫук-и?

Пӗр нумай чӗлхеллӗ хӗр хӑй сӑнанипе пайлашрӗ:
🔹Вырӑсла (ун тӑван чӗлхи) калаҫнӑ чухне вӑл яланах хӑйне тиркессе, чышасса кӗтет, "кӗрешме" хатӗр.
🔹Акӑлчанла калаҫма ӑна пит ҫӑмӑл, хӑйне хапӑл тӑвасса пӗлет.
🔹Французла лайӑхах пӗлмесен те калаҫура хӑйне питӗ ирӗклӗ туять.
🔹Корейла пит хӑюсӑр, яланах аван мар пек пулать.
Сӑлтавӗ -- вӗрентекенсем тата калаҫакансем унпа хӑйсене мӗнлерех тыткаланинче тесе шутлать. Тӗслӗхрен, корейла вӗрентекенсем студентсенчен йӗплесе кулма юратнӑ, французсем вара кӑштах та пулин чӗлхе пӗлекенсене питӗ мухтанӑ.

Эпӗ хама чӑвашла тата вырӑсла калаҫнӑ чух тӗрлӗ ҫын пек туймастӑп, тен, мӗн пӗчӗкрен вӗреннипе. Акӑлчанла ман опыт лайӑхах мар ҫав, мана калаҫма йывӑр, ытлашши ҫӑвар уҫмастӑп та (ҫырма, вулама, итлеме -- аванах). Тутарла -- темиҫе ҫул калаҫман.

Эсир мӗн шутлатӑр? Ҫын урӑх чӗлхене куҫсан чӑнах улшӑнать-и?
Улшӑнать пулсан, тен, чӑвашла тин вӗренекенсене чышмалла мар, кӑсӑкланнӑшӑн, калаҫма хӑтланнӑшӑн, тӑрӑшнӑшӑн ытларах мухтамалла?

Каҫӑ:
https://t.me/mezhkulturno/819

#нумай_чӗлхелӗх

Кӑмӑл-туйӑм мӗн усси?

Эпир логикӑпа усӑ курса кӑна тӗрӗс йышӑну тума пултаратпӑр тесе шутлатпӑр, туйӑмсем вара пире ҫав ӗҫре чӑрмантараҫҫӗ тетпӗр.
Ҫук иккен.

1996-мӗш ҫулта Антонио Дамасио, нейробиолог, Эллиотт ятлӑ пациенчӗн пуҫ мимийӗн хуппин пӗр пайӗ (ventromedial prefrontal cortex) ванчӑк пулни ҫинчен ҫырса кӑтартнӑ. Вӑл чиста калаҫма та пултарнӑ, ӑсӗ те вырӑнӗнче пулнӑ, анчах кӑмӑл-туйӑмӗсем пач ҫухалнӑ. Ҫавна кура Эллиотт пурнӑҫӗнче пӗр йышӑну та тума пултарайми пулса тӑнӑ: вӑл мӗн тӑхӑнмаллине те, мӗн хыҫҫӑн мӗн тумаллине те ниепле те татайман, пӗр вӗҫӗмсӗр +/- танлаштарнӑ.

2002-мӗш ҫулта Дэниел Канеман, психолог, экономика уйрӑмӗнче Нобель премине тивӗҫнӗ: вӑл ҫирӗплетнӗ тӑрӑх, 90% ҫын рационаллӑ мар, кӑмӑл-туйӑма, хӑнӑхӑва е социаллӑ йӗркене пӑхӑнса автоматикӑлла йышӑну тунине пӗлтернӗ.

Ҫак тӗпчевсем йышӑну тунӑ чух кӑмӑл-туйӑм кӑна кирлӗ пулнине пӗлтермеҫҫӗ, паллах. Ӑс-тӑн тата логика пурпӗрех кашни суйлав хыҫҫӑн мӗн пулса иртме пултарнине шута илме кирлӗ. Анчах кӑмӑл-туйӑм факторне те шута илни лайӑхрах йышӑну суйлама май парать иккен.

Тата вуламалли:
Интуици ҫинчен:
https://t.me/chushu/1294

Ҫӑлкуҫсем:
https://www.ubs.com/microsites/nobel-perspectives/en/laureates/daniel-kahneman.html
https://teletype.in/@kill_god/eKAejgAT

#longread

Усал улӑштарнӑ ача

Ӗлӗк-авал, вакцинаци, антибиотиксем тата путлӗ чир диагностики пулман чухне, ачасем пӗчӗкле нумай вилнӗ. Ҫынсем кун пек чирсене ӑнлантарма пӗлмен. Ҫавна кура пӗтӗм тӗнчепе пӗрпӗкрех мифсем пулса кайнӑ: ҫыннӑн сывӑ ачине темле усал хӑйӗн сусӑр е ахаль нумай макракан ачапа улӑштарса хӑварать имӗш.
Ҫав усалӗ сывӑ ачана тавӑртӑр тесе чирлӗ "улӑштарнӑ" ачине вӑйлӑ хӗнемелле пулнӑ имӗш.
Пирӗн те кун пек халлап пур.

Каҫӑ:
https://en.wikipedia.org/wiki/Changeling

Текст ⬇️⬇️⬇️
#халлап

Улӑштарнӑ ача ҫинчен

Ийе вӑл шуйттан тавраш, вак усал. Вӑл мунчара та, пушӑ пӳртре те пурӑнать тет. Ваттисем ҫапла каланӑ: «Ачана пӳрте пӗччен хӑварма юрамасть, усал улӑштарса каять», — тенӗ.
Ийе вара ҫыннӑн ачине илсе кайса хӑйӗн уксак, суккӑр, чӑлах, сӗлекеллӗ ачине парса хӑварать тет, е урӑх тӗрлӗ чирлӗ ача парса хӑварать тет. Ийе улӑштарнӑ ача пуҫне тӳрӗ тытаймасть, сӗлекине юхтарать, ахӑлтатса кулать, аллисемпе пӗрмаях вылять тет.

Ийе хӑй ачине каялла илсе кайса ҫын ачине кӳрсе патӑр тесен, акӑ ҫапла тӑваҫҫӗ. Сывӑ мар ачана (ийе улӑштарнӑ ачана) вӗри мар кӑмакана пӑрахаҫҫӗ. Кӑмака ҫӑварӗ умне типӗ, тылламан йӗтӗн хураҫҫӗ те вут чӗртсе яраҫҫӗ. Пӗр хӗррине ийе кӗмелӗх уҫӑ хӑвараҫҫӗ.
Вара йӗплӗ хулӑ илеҫҫӗ те кӑмака умӗнче ийе ачине хӗнетпӗр тесе ҫапаҫҫӗ: «Ак сана, ийе ачи! Ийе каялла илсе каймасан, сана вӑйлӑ хӗнетпӗр те ҫунтаратпӑр!» — тесе ҫапаҫҫӗ.

Ача кӑмакара макӑрса выртать. Унтан тата хытӑрах: «Ийе, ман ачана каллене пар, памасан сан ачуна вӗлеретпӗр!» — тесе, ачана кӑларса, ерипен ҫапаҫҫӗ.
Ийе вара, хӑй ачине хӗрхенсе, ҫын ачине калла пырса парать тет, хӑй ачине калла илсе каять тет.

#халлап

"Ҫичӗ ют" тата "юн тасалӑхӗ" ҫинчен

"Юн тасалӑхӗшӗн" кӗрешекен ҫынсен Габсбург династийӗн историйӗпе паллашмалла. Вӗсем ӗмӗр-ӗмӗрех пӗр-пӗрин тӑванӗсемпе пӗрлешнӗ, ҫавна пула ачисен хушшинче ӳт-пӗвӗ енчен те, ӑс-хакӑлӗ енчен те тулли ачасем сайра тӗл пулнӑ. Пӗтӗмӗшле илсен, ачисем чӗрӗ юласси те сайра пулнӑ.

Ҫак тискер инбридинг тӑрринче -- 1661-мӗш ҫулта ҫуралнӑ Карл II, Испани патши. Унӑн чирӗсемпе медицина справочникне тултарма пулать, вӑл 38 ҫула ҫити пурӑнайни те тӗлӗнмелле япала. Тӗслӗхрен, вӑл сакӑр ҫула ҫитиччен утма вӗренеймен, кукӑр янах шӑмми ӑна йӗркеллӗ ҫиме те, калаҫма та паман. Патшалӑх ӗҫне вӑл, паллах, хутшӑнман, икӗ хут авланса та ачисене хӑварайман.

Ахаль ҫыннӑн ӑрӑвӗнче пиллӗкмӗш сыпӑкра 32 мӑн аслашшӗпе асламӑшӗ пулмалла. Карлӑн вара вӗсем пурӗ 10 кӑна пулнӑ.

Ҫавӑнпа мӗн ӗлӗкренех тӗрлӗ культурӑсенче ҫывӑх тӑвансене авланма/качча кайма юраман, вӑл чи авалхи табусенчен пӗри. Кун пек табу ҫынсен кӑна мар, шимпанзе упӑтисен те пур. Чи ӑслӑ чӗрчунсем генетикӑллӑ полиморфизм пахалӑхне интуитивлӑ чухланӑ: ашшӗпе амӑшӗ пӗр-пӗринчен тӑванлӑх енчен инҫерех пулни популяци сывлӑхне ҫирӗплетет иккен.

Пирӗн те ҫакӑн валли "ҫичӗ ют" термин пур:
Ҫичӗ ютран килчӗ ют
Атте килне хӑтана.
Сарӑ хӗре ҫураҫать
Ҫичӗ ютри пуяна.
("Нарспи", К.В. Иванов)

"Ҫичӗ ютри" -- ҫичӗ сыпӑкра тӑванлӑ мар ҫын.

Эсир хӑвӑрӑн миҫе сыпӑкри тӑвансене пӗлетӗр?