⬆️⬆️⬆️

Кам ӑнланчӗ, ӑҫта унта хӗрарӑмсен уйрӑм проблемисем ҫинчен сӑмах пур?
Ӑҫта абортсене чарасшӑн чирлӗ тенденци ҫинчен, килти пусмӑр ҫинчен, амӑшсемпе ачалӑха мӗн чӑнласа кирли ҫинчен (роддомсене пӗтӗм ҫӗршывра хупса пыни ҫинчен, сад тата шкул вырӑнӗсен проблеми ҫинчен, тӗслӗхрен), пӗр сӑмах та ҫук-им?

Пӗтӗм тӗнчери хӗрарӑмсемшӗн пирӗн патшалӑхри кӑмӑл-сипет хаклӑлӑхӗсем кӑна пӗлтерӗшлӗ пулас.


Ӳкерчӗкре - "2020-мӗш ҫулталӑк хӗрарӑмӗ" премийӗн шӳтлӗ (е ҫук) лауреачӗ

Ҫӑлкуҫ:
https://itsmycity.ru/2023-09-13/kak-pervyj-forum-pro-zhenskie-prava-vekaterinburge-obernulsya-festivalem-propagandy

Сăтăрçă логопедсем çинчен

Кашни çур çул хамăн ачасен икчĕлхелĕх аталанăвĕ çинчен каласа паратăп.
Ак кунта пĕрремĕш пайĕ, ак кунта — иккĕмĕш.

Ача тăваттă тултарчĕ, чăвашла та, вырăсла та чиперех калаçать (хăйĕн çулĕсем валли), анчах та хăш-пĕр сасăсем йĕркеллĕ мар. Çавна кура логопед патне илсе кайма вăхăт çитрĕ тесе шутларăм.

Логопед ачапа калаçрĕ те çапла пĕтĕмлетсе пачĕ:
1. Вырăсла сăмахсем ача нормăран сахалтарах пĕлет (нож, белка, танк, локоть, колено, игла сăмахсене калаймарĕ). Ку вăл эпĕ ăна чăвашла калаçтарнăран, унăн шкулта вырăсла вĕренес пулать, çавăнпа та пирĕн приоритетлă чĕлхе суйламалла имĕш. "Если бы вы жили в стране, где государственный язык — чувашский..." Ăçта кун пек çĕршыв тупмаллине каламарĕ çав.
2. Ачапа малалла та чăвашла калаçсан, ача шкулта начар вĕренĕ. Мĕншĕн тесен вырăс чĕлхи ун чухне кирлĕ шая çитмест. Вӑхӑт сахал, васкамалла.
3. Темиçе сасă каламанни — питĕ япăх, ĕç пит нумай.

Çак логопед патне эпир урăх каймастпăр, паллах.
Пĕрремĕшĕнчен, мана унăн калаçăвĕнчи пассивлă агресси килĕшмерĕ.
Унтан — ачана ухмахрах вырăнне хуни (ача танк мĕн япала иккенне пĕлмесен логопедăн интонаци çав тери улшăнчĕ, тен мана туйăнчĕ кăна, анчах туйăма шанас терĕм).
Анчах чи пысăк сăлтавĕ — çак Агрессина Пассивовна икчӗлхелӗх пирки пач киревсĕр тата сиенлĕ канаш пани. Кун пек шовинистла шухӑшсем пирӗн ҫӗршыври логопедсен кӑна мар, пӗтӗм тӗнчере час-час тӗл пулаҫҫӗ. Тӗслӗхрен, Грецире.

Ачана тӑван чĕлхинчен уйăрни уншăн — амăшĕнчен тата çемьерен туртса илнипе пĕрех пулать [тесе шутлатӑп]. Чăваш тата вырăс чĕлхе хушшинче пĕрне кăна суйлани — амăшпе ашшĕ хушшинче суйланипе пĕрех.

Паянхи ӑслӑлӑх кун пирки мĕн шутлать:

❗️Логопедиллӗ проблемӑсемпе икчӗлхелӗх хушшинче ҫыхӑну ҫук.

🧠 Икчӗлхелӗх ӑс-хакӑл аталанӑвӗшӗн питӗ усӑллӑ. Шкулта ик чӗлхеллӗ ачасем пӗр чӗлхеллисем пекех вӗренеҫҫӗ.

🧑‍🎓 Мӗн пӗчӗкрен нумай чӗлхеллӗ ӳснӗ ҫынсен тиркевлӗ шухӑшлав (критическое мышление) вӑйлӑрах.

🏃‍♀️ Билингвӑн чӗлхисем, монолингвӑн чӗлхи пекех, индивидуаллӑ хӑвӑртлӑхпа аталанаҫҫӗ, анчах пӗр харӑс.

💞 Ик чӗлхеллӗ ача валли сасӑсем лартма унӑн проблемӑллӑ чӗлхепе ӗҫлекен логопед кирлӗ. Кун пекки пулмасан - нумай чӗлхелӗх аталанӑвне ӑнланакан логопед.

Ҫапла эпир хамӑра юрӑхлӑ логопед тата шыратпӑр-ха 🙂

Ҫӳлерех ҫырнӑ тезиссене ҫирӗплетекен ӑслӑ статьясем ҫакӑнта пухрӑм:

🔹Мӗн пӗчӗкренхи икчӗлхелӗх ача аталанӑвӗшӗн пӗртте сиенлӗ мар:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6168212/

🔹Ик чӗлхелӗх ачасен пуҫ мимине улӑштарать:
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2017.00552

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3583091/

🔹Сад ачисене ик чӗлхеллӗн вӗрентнин паха енӗсем:
https://www.researchgate.net/publication/369065583_The_benefits_of_bilingualism_in_early_childhood_education

🔹Икчӗлхеллӗ ачасем валли вӗсен тӑван чӗлхипе ӗҫлекен логопед кирлӗ:
https://cyberleninka.ru/article/n/logopedicheskaya-pomosch-dvuyazychnym-detyam-v-rechevom-razvitii/viewer

🔹Икчӗлхеллӗ ачасем социаллӑ-когнитивлӑ енчен вӑйлӑрах пулса ӳсеҫҫӗ:
https://www.child-encyclopedia.com/second-language/according-experts/second-languagebilingualism-early-age-emphasis-its-impact-early

🔹Пӗтӗмлетӳ (вырӑсла):
https://mel.fm/blog/daria-timoshchuk/76839-logopedy-vas-obmanyvayut

#нумай_чӗлхелӗх #ачалӑх #longread

Интернет-калаҫу культури икӗ пая пайланать: пӗрисем сасӑ ҫыртарса яма тата итлеме юратаҫҫӗ, теприсем ытларах ҫырма тата вулама пӑхаҫҫӗ.
Эсир хӑш культурӑран?

Ыран ку мӗне пӗлтерни ҫинчен каласа паратӑп 🙂

Сасӑ vs Ҫыру

Сасӑ е ҫыру, лирик е физик, хӗвелтухӑҫ е хӗвеланӑҫ, коллективлӑх е индивидуаллӑх.

Мессенджерсенче сасӑпа калаҫма юратакан ҫын часра Кавказран, Ҫывӑхри Хӗвелтухӑҫран е Вӑтам Азирен пулать.

Мӗншӗн вӗсем текстпа усӑ курасшӑн мар:
🔸тӗрӗс ҫырма пӗлмеҫҫӗ, ҫавӑнтан вӑтанаҫҫӗ;
🔸вӗсем ҫул ҫинче нумай вӑхӑт ирттереҫҫӗ, сасӑ ҫырма тата итлеме меллӗрех;
🔸планӗсем пӗрмай улшӑнаҫҫӗ, ҫавӑнпа ялан кирлӗ ҫӗре кая юлса килеҫҫӗ -- вӗсемшӗн йӗркеллӗ япала;
🔸сасӑпа интонаци, шӳт, кулӑш, йӗплев кӑтартма таҫта ҫӑмӑлтарах; ҫак культурӑшӑн ҫыхӑнусем, ҫынсемпе хутшӑнни питӗ пысӑк пӗлтерӗшлӗ.

Ҫырнине лайӑхрах йышӑнакансем Хӗвеланӑҫ культурине ҫывӑхрах:

🔹кашни ӗҫ валли ятарлӑ вӑхӑт уйӑраҫҫӗ, планран пӑрӑнма питӗ юратмаҫҫӗ;
🔹информацие урӑх ҫынсен кӑмӑл-туйӑмӗсенчен тасатса ӑша чикме кӑмӑллаҫҫӗ;
🔹калаҫура ӗҫ патне тӳрех куҫаҫҫӗ, мӗн кирлине тӳрех палӑртаҫҫӗ, чей ӗҫмесӗр, пӗр-пӗрин кӑмӑлӗсене пӗлмесӗр.

Ҫак каналта 80% иккӗмӗш ушкӑнран пулни курӑнать 🙂

Чӑвашла ӑҫта калаҫма юрать?

Тӗрлӗ ҫынсем ҫак ыйту ҫине тӗрлӗрен хуравлаҫҫӗ.
Юрӗ, килте юрать тейӗпӗр.
Урамра вара? Лавккара? Транспортра?
Чӑвашла пӗлекен ҫынсем хушшинче, паллах, чӑвашла калаҫма юрать. Хутӑш ушкӑнра икӗ чӑваш пулсан вара вӗсем чӑвашла калаҫни йӗркеллӗ-и?

78% - хӑюллӑ ҫынсем, чӑвашсемпе яланах пӗтӗм ҫӗрте чӑвашла калаҫасшӑн.
19% (12+7) - сӑпайлӑ ҫынсем, таврари ҫынсене ытла чӑрмантарасшӑн мар.
Пӗри вара те йӑнӑшса суйланӑ, те ку вырӑс.
Тепри - эпӗ, тӗплӗнрех ак кунта👇

Нумай чӗлхеллӗ этикет ҫинчен

Культурӑсен хушшинчи нумай чӗлхеллӗ калаҫу ӑнӑҫлӑ тата пуриншӗн те кӑмӑллӑ пултӑр тесен этикетӑн пӗртен-пӗр ылтӑн йӗркине пӑхӑнмалла:
Хӑвна та, ҫынсене те хисепле.

Хамӑра хисеплесе эпир:
✅ Тӑван чӗлхерен вӑтанмастпӑр
✅ Чӑвашсемпе чӑвашла калаҫатпӑр: хӑть хӑҫан, хӑть ӑҫта
✅ Иртен-ҫӳрен ҫынсем пире ӑнланманшӑн пӑшӑрханмастпӑр

Чӑвашла ӑнланман ҫынсене хисеплесе эпир:
✳️ Хутӑш ушкӑнра пурте ӑнланмалла чӗлхепе кӑна калаҫатпӑр, ыттисен умӗнче чӑвашла калаҫма тиврӗ пулсан куҫарса паратпӑр
✳️ Ҫын ҫинче (транспортра, лавккара, пульницара, т.ыт.те) чӑвашла (е урӑх чӗлхепе те) хытӑ калаҫмастпӑр. Хытӑ калаҫни ыттисене харпӑр калаҫӑва ирӗксӗр хутӑштарни пулать.
✳️ Уйрӑм лару-тӑрусенче пӗр-пӗрин хушшинче мӗнле тата хӑҫан калаҫмаллине ятарлӑн калаҫса татӑлатпӑр

Ку-ха вӑл чӗрӗ калаҫу ҫинчен. Интернетра калаҫу йӗрки кӑштах урӑхла:
❇️ Чӗлхе суйласа илнӗ чухне ушкӑн правилисене тата темине шута илмелле
❇️ Теми чӑвашсемпе ҫыхӑннӑ тата правилисем чармаҫҫӗ пулсан чӑвашла ҫырма юрать
❇️ Мӗнле чӗлхепе коммент ҫырнӑ, ҫавӑнпа хуравлатпӑр [ҫав ҫын чӑвашла пӗлни паллӑ мар пулсан]
❇️ Пире хуравлакан начар ӑнланать пулсан, унран ыйтсан аван, тен вӑл вӗренет кӑна, ҫавӑнпа ҫӑмӑлтарах чӗлхе ҫине куҫасшӑн мар?

P.S. эсир кунта ҫырнипе килӗшменни те йӗркеллӗ, эпир тӗрлӗ, ҫав паха.

#нумай_чӗлхелӗх

Ҫитӗннӗ ҫынсем

Пуҫламӑшӗ:
https://t.me/chushu/1302

18-25 ҫул -- ҫула ҫитнӗ ҫамрӑк, ҫитӗннӗ ҫын, ҫын ачи, каччӑ/йӗкӗт, хӗр
25-30 ҫул -- ҫамрӑк, арҫын, хӗр/хӗрарӑм
35-45 ҫул -- вӑтам ҫулти ҫын, ҫын ҫурри
45-60 ҫул -- ҫулланнӑ ҫын
60+ ҫул -- ватӑ ҫын, старик, карчӑк

Чӗмсӗрлӗх ҫинчен

Чӑвашсем чӑнах ҫын ҫинче нумай калаҫмаҫҫӗ. Кун пирки ваттисен сӑмахӗсем те асӑрхаттараҫҫӗ:

▪️Ӑслӑ ҫыннӑн ӗҫ нумай, ухмахӑн сӑмах нумай.
▪️Каламан сӑмаха ху хуҫа, каланӑ сӑмаха ҫын хуҫа.
▪️Калаҫуран ҫу тухмасть.
▪️Куҫран куҫҫулӗ ахаль юхмасть, халӑх сӑмахӗ ахаль тухмасть.
▪️Пуш калаҫу пуҫ патне те, кут патне те пымасть.

Тӗлӗнмелле, чӑвашсен ҫак йӑли хальте питӗ лайӑх упранса юлнӑ. Чӑваш сасси чӑваш интернетра та пит илтӗнмест, пурте хӑйӗн ӗҫӗпе шӑппӑн аппаланаҫҫӗ. Контент тӑвакансем пурте ҫавна сӑнаса палӑртаҫҫӗ.
Пӗр енчен лайӑх -- пуш сӑмах вакласа лармастпӑр. Тепӗр енчен -- кутӑн та тухма пултарать.

♦️Чӗлхе пур — халӑх пур, чӗлхе ҫук — халӑх ҫук.

Шухӑшсемпе ылмашма вӗренме вӑхӑт ҫитрӗ-тӗр? Пӗчченшер инҫе каяймӑн, пӗр-пӗрне пулӑшни, ыр сӑмахпа хавхалантарни, ыйтнӑ чух канаш пани, харпӑр опытпа паллаштарни те кирлӗ:

▫️Пӗр ҫӑвартан тухни ҫӗр хӑлхана кӗрет.
▫️Тӳрӗ сӑмах чул касать.
▫️Ыр сӑмах каланипе чӗлхе хӑрса ӳкес ҫук.

Каҫӑсем:
https://t.me/polinanetam/90
http://as.chv.su

#longread

Шухӑшлав тӗсӗсем ҫинчен

Пуҫламӑшӗ:
https://t.me/chushu/1132
https://t.me/chushu/1143
https://t.me/chushu/1294

🦄 Асамлӑ шухӑшлав
- чи ансат тӗс.
Ку вӑл шухӑшлама ресурс (информаци, вӑхӑт, сыхлӑ вырӑн, вӑй) ҫитмен чух ӗҫлет.

Асамлӑ шухӑшлав икӗ факта ҫыхӑнтарать те вӗсенчен хӑвӑрт пӗтӗмлетӳ тӑвать.
Сӑмахран, хӑнасем килсе кайнӑ хыҫҫӑн тепӗр кунне ача чирлет. Пуҫ ҫак икӗ факта хӑвӑрт ҫыхӑнтарать: "Аха, куҫ ӳкнӗ!".
Мӗншӗн тесен ку асра юлнӑ япала. Пӗтӗмлетӳ тума хыпалансан информацие тӗрӗс ҫавӑрса илме май пулмасть.

☯ Тӗн шухӑшлавӗ
- тепӗр шай.
Вӑл ҫирӗп догма хатӗрлесе парать, хальхи чӗлхепе -- теори. Тӗн шухӑшӗн минусӗ ҫакӑ пулать: вӑл эмпирикӑлла опытран мар, хатӗр теорирен тухать.
Тӗнчере ҫав теорипе мӗн те пулин майлӑ мар пулсан, ку тӗнчере темскер тӗрӗс мар тесе пӗлтерет.

Тӗслӗх: гороскоп тӑрӑх скорпион паллипе ҫуралнӑ ҫынсем -- усалсем, вӗсене ӗненме юрамасть.
Ҫакна ӗненекен ҫын, ҫав шухӑша сирсе яракан тӗпчевсем пур пулсан та, -- вӗсене ниме хумасть, хӑлхине чикмест.
Пӗтӗм тӗнче калаҫса татӑлнӑ та пире улталасшӑн, анчах та эпир чӑнлӑх ӑҫта иккенне пӗлетпӗр вӗт, ҫапла-и?

Тӗн шухӑшӗ архаикӑллӑ пурӑнакан халӑхшӑн питӗ усӑллӑ, унти пурнӑҫ аслисен йӑли-йӗркисене тӗрӗс пӑхӑнса пынинчен килет. Вӗсене ӑнланса илме тата тиркеме май ҫук, мӗншӗн тесен тӗпчев хатӗрӗсем ҫук. Догмӑран пӑрӑнма хӑрушӑ, ахальтен мар мӗн чухлӗ ӑру ҫапла пурӑннӑ (пурӑнать те).

📚Ӑслӑлӑх шухӑшлавӗ
- чи кӑткӑс тата пуринчен вӑйлӑ аталаннӑ шухӑшлав шайӗ.

Логика, анализ, синтез -- ҫак виҫӗ кит ҫинче тытӑнса тӑракан меслет валли вӑхӑт, пӗлӳ тата хӑрушсӑрлӑх нумай кирлӗ.

Ҫакӑн пек шухӑшлав, прогресса тата пурнӑҫ пахалӑхӗ ӳснине пула, нумай пулмасть кӑна ахаль ҫынсене валли уҫӑмлӑ пулса тӑчӗ.
Тӗп тӗллев -- вилӗмрен хӑтӑласси пулсан, ӑслӑлӑхпа килӗшӳллӗн шухӑшлама май пулмасть.
Ӑслӑлӑх объективлӑ фактсем ҫинче никӗсленет, теорие тӗрӗслет. Вӑл унпа ҫыхӑнса тӑмасть, теорие ҫӗнӗтнӗ чухне кирек хӑш самантра та сирсе пӑрахма пултарать.

Чӑннипе кирек мӗнле тӗпчев те ҫак виҫӗ шая пӗрлештерет. Малтан эпир пӗр-пӗр пулӑма сӑнатпӑр, гипотеза (асамлӑ шай) тӑватпӑр -- сӑлтавпа пулӑм ҫыхӑнтаратпӑр.
Унтан эпир теорие йӗркелетпӗр (тӗн шайӗ) -- механизм/саккун шутласа кӑларатпӑр.
Ҫав теорие вара тӗрӗслес пулать (ӑслӑлӑх шайӗ): эпир тӗпчеме пуҫлатпӑр, сӑнатпӑр, тишкеретпӗр, татах тӗпчетпӗр, система йӗркелетпӗр.

Чи кирли -- ялан пӗр шайра тытӑнса тӑмалла мар.
Уйрӑм лару-тӑрура тӗрлӗ шухӑшлав та кирлӗ пулать.


#longread

Симӗс

Пӗр садра чӑваш тата тутар ачисем хутӑш пулнӑ.
Пӗррехинче тутар хӗрачи хитре симӗс кӗпе тӑхӑнса килнӗ тет. Чӑваш ачи ҫакна курса тӗлӗннипе: "Симӗс, симӗс!" -- терӗ тет. Тутар хӗрачи, ҫиленсе: "Сам ты -- симӗс!" -- тесе хучӗ тет.

Тутарла "симез" -- "мӑнтӑр" иккен 😅
#халлап

Сармантей

Ҫак юмахпа темиҫе параллель ирттерме пулать: те "эффект бабочки", те "курочка ряба", те Арменфильм психоделики, те "сказка про белого бычка"...
⬇️⬇️⬇️

Test

Сармантей
Чӑваш сӑмахлӑхӗ -- сасӑпа пӗр-пӗрне каласа памалли япала. Манӑн тахҫанах юмахсене сасӑласа пӑхас шухӑш пурччӗ, ак пӗрремӗш хут ҫыртӑм.

Хаклӑр тархасшӑн, анонимлӑ реакципе те пулин пӗлтерӗр, кун пек япала кирлӗ-и, е эпӗ кун валли юрӑхлӑ ҫын мар?

Сире кӑмӑла кайсан уйӑхне пӗрре кун пек сасӑланӑ халлап е юмах кӑларӑп.

Текст кунта
⬇️⬇️⬇️

Сармантейӗн сарӑ чӑххи сарӑ ҫӑмарта тунӑ; ӑна шӑши пынӑ та хӳрипе ҫапса ҫӗмӗрнӗ. Сармантей те йӗрет, тет, сарӑ чӑххи те какалать, тет.
Хапхи калать, тет:
— Манӑн та уҫӑлса хупӑнас,—
тет.

Анать, тет, пӗр вӑкӑр шыва.
— Хапха, эсӗ мӗншӗн уҫӑлса хупӑнатӑн?—тесе ыйтать, тет.
— Уҫӑлса хупӑнмасӑр,— тесе ка­лать, тет:
—Сармантейӗн сарӑ чӑххи сарӑ ҫӑмарта тунӑ, ӑна шӑши пынӑ та хӳрипе ҫапса ҫӗмӗрнӗ. Сармантей те йӗрет, сарӑ чӑххи те какалать!— тет.
Вӑкӑр калать:
— Эппин, манӑн та мӗкӗрсе анас
пулӗ,—тет.

Мӗкӗрсе анать, тет, шыв хӗррине.
Шыв калать:
— Мӗншӗн, вӑкӑр, мӗкӗретӗн? —
тет.
— Мӗкӗрмесӗр,— тет.
— Сарманте­йӗн сарӑ чӑххи сарӑ ҫӑмарта тунӑ, тет; ӑна шӑши пынӑ та хӳрипе ҫапса ҫӗмӗрнӗ, тет; Сармантей те йӗрет, тет, сарӑ чӑххи те какалать, тет, хап­хи те уҫӑлса хупӑнать, тет.
Шыв калать:
— Манӑн та хумханас, эппин,—
тет.

Пӗр ҫӗнӗ ҫын шыв ӑсма анать.
— Шыв, эсӗ мӗншӗн хумханатӑн?—тет.
— Хумханмасӑр,—тет:
— Сарман­тейӗн сарӑ чӑххи сарӑ ҫӑмарта тунӑ, тет; ӑна шӑши пынӑ та хӳрипе ҫапса ҫӗмӗрнӗ, тет; Сармантей те йӗрет, тет, сарӑ чӑххи те какалать, тет, хап­хи те уҫӑлса хупӑнать, тет, вӑкӑрӗ те мӗкӗрет, тет.
Ҫӗнӗ ҫын калать:
— Манӑн та пӗр витрине ҫапса
ҫӗмӗрес,— тет.
Ҫапса ҫӗмӗрет витрине.

Тавӑрӑнать киле. Хунямӑшӗ чуста ҫӑрать, тет:
— Кин, мӗншӗн хӑрах витрепе анчах ӑсса килтӗн?—тет.
— Хӑрах витрепе анчах пулмасӑр,— тет,
— Сармантейӗн сарӑ чӑххи сарӑ ҫӑмарта тунӑ, тет; ӑна шӑши пынӑ та хӳрипе ҫапса ҫӗмӗрнӗ, тет; Сармантей те йӗрет, тет, сарӑ чӑххи те какалать, тет, хапхи те уҫӑлса хупӑнать, тет, вӑкӑрӗ те мӗкӗрет, тет, шыв та хумханать,— тет.
Хунямӑшӗ калать:
— Манӑн та чустана кӑларса ывӑтас эппин,— тет.
Кӑларса ывӑтать, тет, чустине.

Ывӑлӗ кайнӑ вӑрмана. Таврӑнать вӑрмантан. Ывӑлӗ калать:
— Мӗншӗн яшка пӗҫермерӗр? —
тет.
Амӑшӗ калать:
— Сармантейӗн сарӑ чӑххи сарӑ
ҫӑмарта тунӑ; ӑна шӑши пынӑ та хӳрипе ҫапса ҫӗмӗрнӗ; Сармантей те йӗрет, сарӑ чӑххи те какалать, хапхи те уҫӑлса хупӑнать, вӑкӑрӗ те мӗкӗрсе анать, шыв та хумханать, ҫӗнӗ ҫын та хӑрах витрине ҫапса ҫӗмӗрнӗ,—тет.
Ывӑлӗ калать:
— Манӑн та хӑрах атта кӑларса
ывӑтас,— тет.
Вӑл та хӑрах аттине кӑларса ывӑтрӗ, тет.
Пӗтрӗ.

#юмах

Савӑт-сапан тӑванӗсем ҫинчен

Тӗрӗк халӑхӗсем куҫса ҫӳрекен пулнипе выльӑх тирӗнчен тӗрлӗ савӑт тунӑ, ҫав савӑтсенче сӗт те кӗвӗлтернӗ, вӗсене сапа тенӗ (савӑт-сапа).
Танлаштармалӑх -- пушкӑртсем те ӑна hаба тӗҫҫӗ.

Пушкӑртсен турһыҡ (выльӑх тирӗнчен тунӑ савӑт тӗсӗ - ӳкерчӗкре тӗллесе кӑтартнӑ) тата пирӗн турӑх пӗрпекрех илтӗнни те ахальтен мар. Ҫавӑнтан вырӑссен творог та тухса кайнӑ [вырӑс этимологи тӑрӑх, праславян чӗлхинчи тӑпӑрчӑ савӑчӗн ячӗнчен тет, анчах та 18 ӗмӗрччен ку сӑмах вырӑссен пач пулман].

Ҫав сапасенче пирӗн Кавказри инҫетри тӑвансем -- карачайсемпе балкарсем 15-мӗш ӗмӗрсенелле сӗтрен кефир тума вӗреннӗ. Ӑна вӗсем гипи тенӗ ("гипит" тенӗрен -- "сапа").
Танлаштармалӑх, тутарсен көфер сӑмахӗ пирӗн кӗвӗл сӑмахне тӑванлӑ, кӗвӗлнӗ сӗте пӗлтерет: йӳҫнӗ, пӑсӑлнӑ имӗш -- кафир (ислам тӗннӗ йышӑнман ҫын). Мӑсӑльманла Кавказра арап чӗлхи 19-мӗш ӗмӗрте лингва франка пулнипе вырӑс чӗлхине гипи "кефир" пек кӗнӗ.

Ӳкерчӗкре:
Оренбург тӑрӑхӗнчи пушкӑртсем, 1870 ҫул (К.А. Фишер ӳкернӗ)

#сӑмах

Интереслӗ, кефир пӗрчисене (темиҫе тӗрлӗ пӗчӗк кӑмпасен тата бактерисен симбионтлӑ колонийӗ) карачайсем "Мохаммед пӗрчисем" тенӗ, Турӑ парни тесе шутланӑ, ҫавна кура ҫав пӗрчисене те никама та паман, кефир рецептне те каламан. Каласа парсан - Турӑ ҫиленет, пӗтӗм кефир пӗрчисем вилӗҫҫӗ тесе хӑранӑ.

19-мӗш ӗмӗрте ҫамрӑк вырӑс хӗр Ирина Сахарова ятарласа ҫав кефир пӗрчисене ыйтма Кавказа килнӗ. Карачай мӑрси Бек-Мурза Байчоров ҫав хӗре куҫ хунӑ та авалхи йӑлапа хӗр вӑрланӑ. Хӗре ҫул ҫинче каялла тавӑрнӑ, мӑрсана суда панӑ, хӗр вара Бек-Мурзана кефир пӗрчисене пама ыйтнӑ.
Тен, ку халлап кӑна, анчах та Ирина Сахарова каялла кефир пӗрчисене илсе килнӗ-килнех.

#халлап

Кризис вӑхӑтӗнчи танатасем ҫинчен

Йывӑр самана этем/ушкӑн/халӑх шухӑшлавне яланах улӑштарать, тата, шел пулин те, -- ансатлату, деградаци енне.
Малтанхи шайра юлас тесен хамӑра пӗрмай ревизи тума тӳр килет, анчах апла пулсан та -- ку паллиативлӑ япала кӑна, чӑннипе пуҫ ӑш-чиккине рете кӗртме лӑпкӑ тата сыхлӑ пурнӑҫ сывлӑш пек кирлӗ.

Тӑшмана куҫран пӗлни пурпӗр усӑллӑ:

🕸 Монохромлӑ (е дихотоми) шухӑшлав танати
Е лайӑх, е питӗ начар.
Эсӗ пирӗнпе мар пулсан, эсӗ пире хирӗҫ.
Шурӑ мар пулсан -- хура.
"Ситхсем анчах пӗтӗмӗшне абсолюта ҫитереҫҫӗ". Ӳссе ҫитӗнмен ҫынсемшӗн ҫапла хура-шурӑ шухӑшлав йӗркеллӗ япала, анчах кайран -- сиенлӗ, ҫынсен хушшинчи агресси шайне питӗ вӑйлӑ ӳстерет.

🕸 Ытла-пӗтӗмлетӳ
Сахал объект тӑрӑх пӗтӗм объект классӗ ҫинчен пӗтӗмлетӳ туса ҫавна чӑнлӑх вырӑнне хуни. "Учительсем пурте садистсем". "Пур мигрантсем те педофилсем".
Ҫынсене ушкӑнӗ-ушкӑнӗпе тиркени питӗ нумай тӗрӗсмарлӑх ҫуратать.

🕸 Фундаментализм
Пулӑмсене тата япаласене тишкернӗ чух догматизм палӑрать, сӳтсе явма та, кӑштах тиркевлӗ хак пама та май ҫук, пӗр культурӑна никӗсе тата ытла пысӑка хурса ытти культурӑсене татӑклӑ хирӗҫ пулнипе палӑрать.
Культурӑсем пӗр-пӗринпе мӗн чухлӗ япӑхрах "калаҫма" пултараҫҫӗ, ҫавӑн чухлӗ вӗсен пӗр-пӗрин уйрӑмлӑхӗсене хӑйсен куҫӗнче ытла пысӑклатса кӑтартма тивет.
Фундаментализм яланах фанатизм ҫуратать.

🕸 Ушкӑнлӑ шухӑшлав
Хупӑ тата туслӑ ушкӑнри ҫынсем хушшинче килӗшӳ шырасси питӗ вӑйлӑ пулсан вӗсен шухӑшлавне пӑхӑнтарать. Тачӑ ҫыхӑннӑ ҫынсем хӑйсен харпӑр шухӑшӗсене ҫӑмӑллӑнах улӑштараҫҫӗ, идеологӑн тата нумайӑшӗн шухӑшӗпе шайлаштараҫҫӗ.
Ҫакна палӑртакан кӑмӑла "эпир-кӑмӑл" теҫҫӗ.

Хупӑ ушкӑнсем хӑйсене критикӑран хӳтӗлеҫҫӗ, ҫавӑнпа та ют ҫынсем ҫине мӑнкӑмӑллӑн пӑхаҫҫӗ, хӑйсене "чи-чи" тесе шутлама пуҫлаҫҫӗ.
Ушкӑнла шухӑшлав ҫынсене пӗрпеклетет, "пирӗн--ют = лайӑх--начар" категорисемпе усӑ курса ҫынсене пайлать.

🕸"Ирсӗр этем" эффекчӗ
Хӑш-пӗр лару-тӑрура ушкӑн пӗр ҫынна тапӑнать, ӑна ыйтман ҫӗрте характеристика пама тӑрӑшать, ҫав ҫӗрте килӗшмен енӗсене анчах ытла пысӑклатса ярать, ҫав хушӑрах лайӑх енӗсене асӑрхамӑш пулать.
Хӑш чухне ҫав ушкӑн суйланӑ ҫын ҫине юриех пысӑк пусӑм кӳрет, ӑна йӑнӑшсем тума чышать. Ҫын хирӗҫ тӑрать пулсан, социаллӑ йӗркесене пӑхӑнмасть пулсан -- лекрӗ, ӑна е хӗссе кӑлараҫҫӗ, е пурте пӑрахаҫҫӗ (изгой пулать).
Ку вӑл социум йӗркеленӗ тата ҫӗнӗ норма пек йышӑннӑ буллинг пулать.

🕸 Шухӑшсӑрлӑх
Пӗтӗмӗшле психика активлӑхӗ чакни, шаблонсемпе паттернсене суккӑрла пӑхӑнни.
Кӗске вӑхӑтлӑха усӑллӑ та пулма пултарать, канса илмелӗх, анчах вӑраха тӑсӑлсан -- ҫын хӑй ирӗкне ҫухатать.

📌Ҫакӑн пек танатасене нумайрах та нумайрах ҫын лексен мӗн кӗтмеллине ак кунта ҫырнӑччӗ:
https://t.me/chushu/1099

💊 Хамӑрта ҫынна упраса хӑварас тесен мӗн тума пултаратпӑр:
1. Чӗрӗ юлма тӑрӑшмалла. Пӗр питӗ ырӑ ҫын ҫапла каланӑччӗ: "Кам пӗр пурнӑҫ ҫӑлать -- ҫав тӗнче ҫӑлать, мӗншӗн тесен кашни ҫын вӑл -- тӗнче".

2. Аркатуран, курайманлӑхран пӑрӑнса ырлӑх, усӑллӑх, илем хӑпартмалли енне куҫмалла. Чун ӑҫта туртӑнать, ҫавӑнта вӑй хумалла. (Ӳнерҫӗсем, ку сирӗн вӑхӑт.) Ҫӗнӗ япала тӑвакан -- чӗрӗ.

3. Кама та пулин вӑйсӑртараххине пулӑшмалла. Пӗрре мар, яланах, ырӑ сӑмахпа та пулин. Ҫывӑх ҫынсемпе ӑшӑ юлмалла.

Кризис иртетех, ун хыҫҫӑн пирте мӗн юлать вара -- курайманлӑхпа ҫилӗ е ырлӑхпа ҫынлӑх -- пиртен килет.



Ҫӑлкуҫсем:

Социальное мышление как человеческий капитал
https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnoe-myshlenie-kak-chelovecheskiy-kapital/viewer

Социальная психология. Интенсивный курс, Майерс Девид
https://royallib.com/read/mayers_devid/sotsialnaya_psihologiya_intensivniy_kurs.html#0

«Бегство от свободы», Эрих Фромм
https://www.litres.ru/book/erih-fromm/begstvo-ot-svobody-23188720/chitat-onlayn/

«Кто останется в живых? Основы социометрии, групповой психотерапии и социодрамы», Якоб Леви Морено
https://www.litres.ru/book/yakob-levi-moreno/kto-ostanetsya-v-zhivyh-osnovy-sociometrii-gruppovoy-psi-69598549/

Социальная психология. Курс лекций, В.Т. Крысько

#longread

Хӳтлӗх ҫинчен

Эпӗ яланах хӗҫпӑшал легализацине хирӗҫ...чӗ.
Мӗншӗн тесен мана пӑшал тыттар -- эп ҫынна переес ҫук. Хама е ҫемьене вӗлерме хӑтланаканран хӳтӗлес тесен кӑна, тен.
Анчах пурте ман пек мар вӗт. Кам-тӑр пӗр шутламасӑрах ҫапма, хӗнесе тӑкма, вӗлерме пултарать. Пултарнипе кӑна. Вӗсемшӗн пурнӑҫ хакӗ виҫ пус. Манпа ҫакӑн пек ҫын тӗл пулсан камӑн-тӑр 100% икӗ пӑшал пулса тӑрать (манӑн мар).

Хӗҫпӑшал легализацилеме питӗ лайӑх ӗҫлекен саккун системи кирлӗ. Пирӗн лару-тӑру урӑхла-ха.

Мӗншӗн -чӗ.
Мӗншӗн тесен эпӗ хама хӳтлӗхре туймастӑп. Халь вара иккӗленетӗп.

Кам-тӑр ҫынна хӗнесе тӑкать, ӑна ҫакӑн хыҫҫӑн герой тата пӗр купа урӑх орден параҫҫӗ.
Кам-тӑр хӑйӗн мӑшӑрне виҫӗ сехет хушши пит тискерле муритлесе вӗлерет, 17 ҫул вырӑнне икӗ ҫул тӗрмере ларать те вӑрҫа каять, унтан таврӑнать те ак ҫур ҫул ӗнтӗ ҫынсем хушшинче урамра ҫӳрет.
Кам-тӑр варҫӑран таврӑнса унтан тем-тепӗр ҫаклатса килет, урампа хайӗнпе граната йӑтса ҫӳрет. Тепри ачасен умӗнчех ҫав граната мӗнле шаплатма пултарнине кӑтартать.
Ку вӑл юлашки виҫ уйӑхра пулса иртнинчен кӑна.

Мана ҫакӑн пек тискерсенчен саккун хӳтӗлемест пулсан кам/мӗн хӳтӗлет?

P.S. куботан пур, перцовка пур, шокер ҫук (пӗлекен ҫынсем усси ҫук терӗҫ).