Интуици ҫинчен
Шалти "куҫ", ӑшри туйӑм. Пӗр шухӑшламасӑрах тӳрех пӗр-пӗр япала пирки пӗлӳ "ӑшран" сиксе тухни. Ҫав пӗлӳ чӑнлӑха ҫывӑх пулать теҫҫӗ.
Дэниэл Канеман шучӗпе, ҫынсем автоматикӑлла, вӑрӑм логикӑллӑ шухӑшлӑвсӑр, ҫирӗплетӳсӗр тӗрӗс йышӑнусем тума пултарнине ытлашши хак параҫҫӗ, шанчӑклӑ пелӳсен ҫӑлкуҫӗ тесе усӑ кураҫҫӗ, чӑннипе вара ҫав пӗлӳсем пулмасса та пултараҫҫӗ.
Ӑҫтан тухать вара вӑл -- интуици?
Хальхи психоанализра ӑна тӑн умӗпе (preconscious) ҫыхӑнтараҫҫӗ -- пӗлӳ ҫыннӑн пур, анчах ҫав самантрах вӑл ӑна аса илсе тӑн шайӗнче уҫҫӑн усӑ кураймасть.
Тӑн умӗн ӗҫӗн тӗслӗхӗ --"чӗлхӗ вӗҫӗнчи сӑмах" -- пулнӑ-и сирӗн кун пекки: мӗн калас тени куҫ умӗнчех, анчах сӑмахӗ ниепле те аса килмест? Е ҫын ятне аса илме тӑрӑшнӑ чух хӑш-пӗр саспаллисене кӑна калама пултарни? Пӗлӳ ҫӳпҫи тулли те, хупӑлчи уҫӑласшӑн мар.
Тепӗр тӗслӗх -- прайминг -- пӗр стимул пани тепӗр стимула хуравлакан реакцие витӗм кӳни, пӗр ӑс-тӑнлӑ тавҫӑрмасӑр е шухӑшламасӑрах. Ҫапла, икӗ ушкӑна пӗр ҫын сӑнӳкерчӗкне кӑтартаҫҫӗ. Пӗр ушкӑнне калаҫҫӗ, ку тӗрмере ларакан ҫын тесе, теприне -- ку ӑсчах тесе. Унтан ҫав ушкӑнсене сӑнӳкерчӗкри ҫынна сӑнлама ыйтаҫҫӗ. Пӗрремӗш ушкӑн унӑн куҫӗсене "сивӗ, йывӑр, чее" тесе каланӑ, иккӗмӗш -- "ӑслӑ, ҫивӗч, лӑпкӑ" тенӗ. Пӗр сӑнар хускатни темиҫе ҫывӑх япала сӑнарӗсене пуҫра автоматикӑлла хускатать.
Тата интуиципе "паллани ҫинчи йышӑну" моделӗ (recognition-primed decision -- RPD) ҫыхӑнса тӑрать. Ҫак модель тӑрӑх, ҫыннӑн пысӑк тата анлӑ опыт пулни ӑна кӑткӑс лару-тӑрура пӗр самантрах тӗрӗс йышӑну тума хал парать. Ҫав самантра ҫын темиҫе майсем шутласа кӑларать, вӗсене танлаштарать, хӗсӗк вырӑнӗсене курать, вара пӗрремӗш юрӑхлӑ йышӑну суйлать. Экстремаллӑ вырӑнсенче ӗҫлекен ҫынсем валли ҫак мел уйрӑмах лайӑх ӗҫлени паллӑ.
Хальхи вӑхӑтра ИИ тӑваттӑмӗш сыпӑкӗнчи алгоритмсене интуици те хушас тесе тӑрӑшаҫҫӗ. Мӗнле майпа -- манӑн ӑнланма пуҫ ҫитмерӗ.
Сирӗн интуици пур-и? Час-час усӑ куратӑр-и?
Ҫыхӑннӑ ҫӑлкуҫ:
https://incrussia.ru/news/ii-podobie-intuitsii/?amp
#longread
Шалти "куҫ", ӑшри туйӑм. Пӗр шухӑшламасӑрах тӳрех пӗр-пӗр япала пирки пӗлӳ "ӑшран" сиксе тухни. Ҫав пӗлӳ чӑнлӑха ҫывӑх пулать теҫҫӗ.
Дэниэл Канеман шучӗпе, ҫынсем автоматикӑлла, вӑрӑм логикӑллӑ шухӑшлӑвсӑр, ҫирӗплетӳсӗр тӗрӗс йышӑнусем тума пултарнине ытлашши хак параҫҫӗ, шанчӑклӑ пелӳсен ҫӑлкуҫӗ тесе усӑ кураҫҫӗ, чӑннипе вара ҫав пӗлӳсем пулмасса та пултараҫҫӗ.
Ӑҫтан тухать вара вӑл -- интуици?
Хальхи психоанализра ӑна тӑн умӗпе (preconscious) ҫыхӑнтараҫҫӗ -- пӗлӳ ҫыннӑн пур, анчах ҫав самантрах вӑл ӑна аса илсе тӑн шайӗнче уҫҫӑн усӑ кураймасть.
Тӑн умӗн ӗҫӗн тӗслӗхӗ --"чӗлхӗ вӗҫӗнчи сӑмах" -- пулнӑ-и сирӗн кун пекки: мӗн калас тени куҫ умӗнчех, анчах сӑмахӗ ниепле те аса килмест? Е ҫын ятне аса илме тӑрӑшнӑ чух хӑш-пӗр саспаллисене кӑна калама пултарни? Пӗлӳ ҫӳпҫи тулли те, хупӑлчи уҫӑласшӑн мар.
Тепӗр тӗслӗх -- прайминг -- пӗр стимул пани тепӗр стимула хуравлакан реакцие витӗм кӳни, пӗр ӑс-тӑнлӑ тавҫӑрмасӑр е шухӑшламасӑрах. Ҫапла, икӗ ушкӑна пӗр ҫын сӑнӳкерчӗкне кӑтартаҫҫӗ. Пӗр ушкӑнне калаҫҫӗ, ку тӗрмере ларакан ҫын тесе, теприне -- ку ӑсчах тесе. Унтан ҫав ушкӑнсене сӑнӳкерчӗкри ҫынна сӑнлама ыйтаҫҫӗ. Пӗрремӗш ушкӑн унӑн куҫӗсене "сивӗ, йывӑр, чее" тесе каланӑ, иккӗмӗш -- "ӑслӑ, ҫивӗч, лӑпкӑ" тенӗ. Пӗр сӑнар хускатни темиҫе ҫывӑх япала сӑнарӗсене пуҫра автоматикӑлла хускатать.
Тата интуиципе "паллани ҫинчи йышӑну" моделӗ (recognition-primed decision -- RPD) ҫыхӑнса тӑрать. Ҫак модель тӑрӑх, ҫыннӑн пысӑк тата анлӑ опыт пулни ӑна кӑткӑс лару-тӑрура пӗр самантрах тӗрӗс йышӑну тума хал парать. Ҫав самантра ҫын темиҫе майсем шутласа кӑларать, вӗсене танлаштарать, хӗсӗк вырӑнӗсене курать, вара пӗрремӗш юрӑхлӑ йышӑну суйлать. Экстремаллӑ вырӑнсенче ӗҫлекен ҫынсем валли ҫак мел уйрӑмах лайӑх ӗҫлени паллӑ.
Хальхи вӑхӑтра ИИ тӑваттӑмӗш сыпӑкӗнчи алгоритмсене интуици те хушас тесе тӑрӑшаҫҫӗ. Мӗнле майпа -- манӑн ӑнланма пуҫ ҫитмерӗ.
Сирӗн интуици пур-и? Час-час усӑ куратӑр-и?
Ҫыхӑннӑ ҫӑлкуҫ:
https://incrussia.ru/news/ii-podobie-intuitsii/?amp
#longread
Inc. Russia
Американские ученые обнаружили у ИИ подобие человеческой интуиции
Американские ученые обнаружили, что система машинного обучения может имитировать человеческое мышление. Исследователи обучили искусственный интеллект по особой технологии, после чего ИИ смог учитывать контекст, сравнивая группы слов.
Тавлашу ҫинчен
Биологи калать, ҫынсем тӗрлӗ пулни -- ырлӑх тет, аталану валли чи кирлӗ япала. Социологи унпа килӗшет. Эпир тӗрлӗ пулнипе кӑна хальте чӗрӗ, ҫавна кура тата та пурнӑҫ тӑсӑлӗ.
Анчах эпир тӗрлӗ пулнипе пирӗн хушӑра килӗшӳ те ҫук -- тӑнӑҫлӑн, сӑпайлӑн, пӗр-пӗрне илтсе тата хисеплесе калаҫма-тавлашма пӗлместпӗр.
Лев Толстой 1889 ҫулта ҫапла ҫырнӑ:
"Тавлашу валли тата тавлашуран тухӑҫ пултӑр тесен тавлашакансем пӗр еннелле пӑхни кирлӗ, вӗсен тӗллевӗ пӗрпек чӑнлӑх пулмалла. Кашниех мӗн кӑтартса парас тенине ӑнланас пулать. Тавлашакансенчен пӗри нимӗн те ҫирӗплетесшӗн мар пулсан (ытларах чухне), е тавлашма хӗтӗртекен тӗллевсем вӗсен пачах тӗрлӗ пулсан, тавлашӑва тӳрех чармалла. Ҫакна хӑтланса пӑхса пӗлес пулать".
Пирӗн вара мӗнле: тавлашса хӗрсе кайса, хӑйӗн каларӑшне хирӗҫ чӗннине ҫывӑха илсе пӗри хӳтӗленсе чиккисене каҫать, тепри те ҫывӑха илсе кӳренет, ытти калаҫу вара харкашу пулать.
Ваттисен сӑмахӗсем кун пирки мӗн каланӑ:
☀️ Хаяр чӗлхелле ҫынпа ан тавлаш, ун вучӗ ҫине вут хурса ан амалантар.
(~Сана кӳрентерес теҫҫӗ пулсан -- хыҫҫӑн ан кай, усси пулмасть).
☀️ Хаяр ҫын ҫине шӑл хӑйраҫҫӗ, йӑваш ҫын ҫине чулпа переҫҫӗ.
(~Сӑпайлӑ пул, анчах аяла ан юл).
☀️ Ватӑ ҫынпа ан тавлаш теҫҫӗ.
(~Пурпӗр шухӑшне улӑштарас ҫук, вӑхӑт сая яни кӑна).
Тавлашу харкашу енне туртӑнать пулсан мӗн туни пулӑшма пултарать:
Тавлашу вӑхӑтлӑх чарса ҫапла калаҫса татӑлмалла: хӑйӗн шухӑшне каласа париччен кашни хӑйпе калаҫакан ҫыннӑн шухӑшӗсемпе туйӑмӗсене кӗскен каласа памалла, леш сирӗн калавпа килӗшмелле пултӑр.
Ак ҫапларах: "Эпӗ сана тӗрӗс ӑнлантӑм пулсан...»
Оппонент сирӗн сӑмахсемпе килӗшнӗ хыҫҫӑн -- хӑвӑр шухӑшӑра калатӑр.
Вӑл вара сирӗн сӑмахсен пӗлтерӗшне хӑй ӑнланнӑ пек каласа парать.
Ҫак лайфхак тавлашӑва конструктив енне тавӑрма пулӑшать, оппонентсен тимлӗхне пӗр-пӗрин сӑнарӗсем ҫинчен тавлашу теми ҫине куҫарать.
#longread
Биологи калать, ҫынсем тӗрлӗ пулни -- ырлӑх тет, аталану валли чи кирлӗ япала. Социологи унпа килӗшет. Эпир тӗрлӗ пулнипе кӑна хальте чӗрӗ, ҫавна кура тата та пурнӑҫ тӑсӑлӗ.
Анчах эпир тӗрлӗ пулнипе пирӗн хушӑра килӗшӳ те ҫук -- тӑнӑҫлӑн, сӑпайлӑн, пӗр-пӗрне илтсе тата хисеплесе калаҫма-тавлашма пӗлместпӗр.
Лев Толстой 1889 ҫулта ҫапла ҫырнӑ:
"Тавлашу валли тата тавлашуран тухӑҫ пултӑр тесен тавлашакансем пӗр еннелле пӑхни кирлӗ, вӗсен тӗллевӗ пӗрпек чӑнлӑх пулмалла. Кашниех мӗн кӑтартса парас тенине ӑнланас пулать. Тавлашакансенчен пӗри нимӗн те ҫирӗплетесшӗн мар пулсан (ытларах чухне), е тавлашма хӗтӗртекен тӗллевсем вӗсен пачах тӗрлӗ пулсан, тавлашӑва тӳрех чармалла. Ҫакна хӑтланса пӑхса пӗлес пулать".
Пирӗн вара мӗнле: тавлашса хӗрсе кайса, хӑйӗн каларӑшне хирӗҫ чӗннине ҫывӑха илсе пӗри хӳтӗленсе чиккисене каҫать, тепри те ҫывӑха илсе кӳренет, ытти калаҫу вара харкашу пулать.
Ваттисен сӑмахӗсем кун пирки мӗн каланӑ:
☀️ Хаяр чӗлхелле ҫынпа ан тавлаш, ун вучӗ ҫине вут хурса ан амалантар.
(~Сана кӳрентерес теҫҫӗ пулсан -- хыҫҫӑн ан кай, усси пулмасть).
☀️ Хаяр ҫын ҫине шӑл хӑйраҫҫӗ, йӑваш ҫын ҫине чулпа переҫҫӗ.
(~Сӑпайлӑ пул, анчах аяла ан юл).
☀️ Ватӑ ҫынпа ан тавлаш теҫҫӗ.
(~Пурпӗр шухӑшне улӑштарас ҫук, вӑхӑт сая яни кӑна).
Тавлашу харкашу енне туртӑнать пулсан мӗн туни пулӑшма пултарать:
Тавлашу вӑхӑтлӑх чарса ҫапла калаҫса татӑлмалла: хӑйӗн шухӑшне каласа париччен кашни хӑйпе калаҫакан ҫыннӑн шухӑшӗсемпе туйӑмӗсене кӗскен каласа памалла, леш сирӗн калавпа килӗшмелле пултӑр.
Ак ҫапларах: "Эпӗ сана тӗрӗс ӑнлантӑм пулсан...»
Оппонент сирӗн сӑмахсемпе килӗшнӗ хыҫҫӑн -- хӑвӑр шухӑшӑра калатӑр.
Вӑл вара сирӗн сӑмахсен пӗлтерӗшне хӑй ӑнланнӑ пек каласа парать.
Ҫак лайфхак тавлашӑва конструктив енне тавӑрма пулӑшать, оппонентсен тимлӗхне пӗр-пӗрин сӑнарӗсем ҫинчен тавлашу теми ҫине куҫарать.
#longread
Уйрӑлни ҫинчен
Юлашки вӑхӑтра час-часах вулатӑп:
"Арканнӑ ҫемьесен шучӗ ӳсет!"
"Ҫамрӑксем инфантилсем, пӗр-пӗринпе килӗшӳллӗн пурӑнма пӗлмеҫҫӗ!"
"Арӑмсен ӑслӑрах пулмалла, упӑшки пуҫӗ, арӑмӗ мӑйӗ!"
Ман шутпа, пӗр-пӗринпе урӑх пурӑнас килмест пулсан ҫынсем уйрӑлни лайӑх.
Виҫӗ вариант пур:
1) чи лайӑххи -
Ҫемьере йӑлтах килӗшӳллӗ, арӑмӗ те, упӑшки те пӗр-пӗрне хисеплесе калаҫма пӗлеҫҫӗ, йывӑрлӑхсене пӗрле иртеҫҫӗ. Ҫирӗп ҫемье, ачасене ӳсме аван.
2) чи начарри -
Семьере мӑшӑрсем йытӑпа кушак пек, вӗсенчен пӗрин е иккӗшӗн те кун пек пурӑнас килмест, вӗсенчен пӗрне е иккӗшне те пӗчченшер лайӑхрах. Анчах уйрӑлмаҫҫӗ -- харкашаҫҫӗ, хирӗҫеҫҫӗ, ҫапӑҫаҫҫӗ. Ачисен кӑна курса чӗри ҫурӑлать.
3) Мӑшӑр ниепле пӗрле йӗркеллӗ пурӑнаймасть, пӗчченшер лайӑхрах -- уйрӑлаҫҫӗ. Ачисене мӗнле ӳстересси ҫинчен калаҫса татӑлаҫҫӗ е суд пулӑшать. Ачисемшӗн ку йывӑр паллах, анчах ҫӳлерехри вариант тата та йывӑртарах пулӗччӗ.
Ӗлӗк арҫынпа хӗрарӑм пӗрле пурӑнни пурнӑҫа самай ҫӑмӑллатнӑ. Арҫын ӗҫӗ пулнӑ, хӗрарӑм ӗҫӗ, пӗрле ӗҫлемелли, ачисем те пулӑшнӑ. Уйрӑм пурӑнма йывӑр, ҫавӑнпа пӗр-пӗринпе телейлӗ пулмасан та чӑтнӑ. Ӳсӗр упӑшки арӑмӗпе ачисене пуртӑпа хӑвалать пулсан та уйрӑлман. Те намӑс пулнӑ?
Халь пӗччен те лайӑх пурӑнма пулать. Ҫавӑнпа каччӑпа хӗр пӗрлешнӗ чух пӗр-пӗриншӗн чӑн-чӑн ҫывӑх ҫынсем пуласшӑн.
Пурнӑҫ пӗрре кӑна, ӑна телейлӗн пурӑнас килет. Ҫемьере вара телей те, килӗшӳ те пулмасан мӗншӗн ылтӑн вӑхӑта сая ямалла?
#longread
Юлашки вӑхӑтра час-часах вулатӑп:
"Арканнӑ ҫемьесен шучӗ ӳсет!"
"Ҫамрӑксем инфантилсем, пӗр-пӗринпе килӗшӳллӗн пурӑнма пӗлмеҫҫӗ!"
"Арӑмсен ӑслӑрах пулмалла, упӑшки пуҫӗ, арӑмӗ мӑйӗ!"
Ман шутпа, пӗр-пӗринпе урӑх пурӑнас килмест пулсан ҫынсем уйрӑлни лайӑх.
Виҫӗ вариант пур:
1) чи лайӑххи -
Ҫемьере йӑлтах килӗшӳллӗ, арӑмӗ те, упӑшки те пӗр-пӗрне хисеплесе калаҫма пӗлеҫҫӗ, йывӑрлӑхсене пӗрле иртеҫҫӗ. Ҫирӗп ҫемье, ачасене ӳсме аван.
2) чи начарри -
Семьере мӑшӑрсем йытӑпа кушак пек, вӗсенчен пӗрин е иккӗшӗн те кун пек пурӑнас килмест, вӗсенчен пӗрне е иккӗшне те пӗчченшер лайӑхрах. Анчах уйрӑлмаҫҫӗ -- харкашаҫҫӗ, хирӗҫеҫҫӗ, ҫапӑҫаҫҫӗ. Ачисен кӑна курса чӗри ҫурӑлать.
3) Мӑшӑр ниепле пӗрле йӗркеллӗ пурӑнаймасть, пӗчченшер лайӑхрах -- уйрӑлаҫҫӗ. Ачисене мӗнле ӳстересси ҫинчен калаҫса татӑлаҫҫӗ е суд пулӑшать. Ачисемшӗн ку йывӑр паллах, анчах ҫӳлерехри вариант тата та йывӑртарах пулӗччӗ.
Ӗлӗк арҫынпа хӗрарӑм пӗрле пурӑнни пурнӑҫа самай ҫӑмӑллатнӑ. Арҫын ӗҫӗ пулнӑ, хӗрарӑм ӗҫӗ, пӗрле ӗҫлемелли, ачисем те пулӑшнӑ. Уйрӑм пурӑнма йывӑр, ҫавӑнпа пӗр-пӗринпе телейлӗ пулмасан та чӑтнӑ. Ӳсӗр упӑшки арӑмӗпе ачисене пуртӑпа хӑвалать пулсан та уйрӑлман. Те намӑс пулнӑ?
Халь пӗччен те лайӑх пурӑнма пулать. Ҫавӑнпа каччӑпа хӗр пӗрлешнӗ чух пӗр-пӗриншӗн чӑн-чӑн ҫывӑх ҫынсем пуласшӑн.
Пурнӑҫ пӗрре кӑна, ӑна телейлӗн пурӑнас килет. Ҫемьере вара телей те, килӗшӳ те пулмасан мӗншӗн ылтӑн вӑхӑта сая ямалла?
#longread
Салтака кайни ҫинчен
Сӑнанӑ-и, салтак юррисем мӗнле хурлӑхлӑ?
Пирӗн халӑх авалтанах survival mode хускатса пурӑнать. Эпир сахалӑн, пуян мар, пирӗншӗн кашни чӑвашӑн пурнӑҫӗ -- тем пек хаклӑ.
Салтака ӗлӗк нумай ҫула илсе кайнӑ. Яш каччӑ пӗрре кайса таврӑнать-и, ҫук-и -- паллӑ пулман.
1699—1705 ҫулсенче рекрут хӗсмечӗ пулнӑ. Малтан салтака мӗн виличчен илсе кайнӑ.
1793-мӗш ҫултан —25 ҫула,
1834-мӗш ҫултан —20 ҫула.
1855—1872 ҫулсенче 12, 10 тата 7 ҫул ҫарта ирттернӗ тата отпускра 3, 5 тата 8 ҫул
1874-мӗш ҫултан пӗтӗмӗшле ҫар хӗсмечӗ тунӑ, 21 ҫул тултарнӑ каччӑсене салтака 15 ҫула илсе кайнӑ (6-7 ҫул ҫарта тата запасра 9 ҫул).
1912 ҫулта яшсене 20 ҫултан илме пуҫланӑ, 23 ҫула (3-4-5 ҫул ҫарта тата 15-13 ҫул запасра).
Ҫав ҫулсем пурте тӑнӑҫлӑ пулман ҫав.
Мӗнле йӗркеленӗ.
Ҫур ҫул маларах ялсерен ят тухнине пӗлтернӗ, кайран юпа уйӑхӗнче ят тухнӑ каччӑсене "приёма" ("военкомата") илсе кайнӑ, ҫавӑнта шӑпа туртнӑ (жеребьевка).
Вӑйпитти каччӑсем салтака каясшӑн маррипе хӑйсене хӑйсем сиен кӳнӗ. Куншӑн 1874 ҫулти Указӑн 218 ст. тӑрӑх ҫур ҫулччен тӗрмене хупнӑ.
♦️Халь салтака каяс мар тесе тараккан, йĕкел, улмасем, табак çиеç тенине илтнĕ, хăшĕ салтака каяс тесе типĕ тытмаççĕ, ят тухсан начарланас мар тесе.
(1903 ҫ., Ярхунушкăнь ялӗ, Етӗрне уесӗ)
♦️Салтака каяс маршăн нумайччен тараккан [так] çиса начарланаççĕ, тет.
Тата хăшĕ ура тупанне табак хурса çӳреççĕ, тет.
Тата хăшĕ пĕç хушшинчи çăмартана антараççĕ, тет.
Пĕр ача пӳрнине татса пăрахнă тет те, татнăшăн кайран хупса лартнă, тет.
Салтакран юлашшăн тутана та пăртараççĕ (?).
Тата хĕвел çаврăнăш нумай çисан начарланать, тет. Пĕри тата ыраш çăнăхне нумай çинă, тата йăвăç çу, кантăр вăрри çу, хупах сăри ĕçсе кӳпĕнсе вилнĕ.
(1904 ҫул, Купӑрля ялӗ, Етӗрне уесӗ)
♦️Халĕ те пĕр çын салтака каяс мар тесе куçне тапак шывĕпе çунă, вара çав çыннăн халĕ те пăсăк çӳрет…
(1904 ҫул, Тӑварӑмпуҫ ялӗ, Пӗкӗлме уесӗ, Самар кӗперни)
♦️Салтака каяс мар тесе хăшĕ çимасăр пурăнаççĕ, хăшĕ тараккан çияççĕ, ура тупанне табак хураççĕ те, вара сăсă [костный мозг] тăрăх хупарса çынна типĕтет, начарлатать.
Тата хăшĕ çăмартине антараççĕ. Манпа пĕрле Норуса хамăр ялсем Яков ятлă ача çăмартине антарса пычĕ те, салтака илмерĕç. Кайран çăмарти тӳрленмерĕ вара, çăмартине йытсах çӳрерĕ виличчен, çăмарти пăсăлнипех вилчĕ.
(1904 ҫул, Етӗрне)
Халӑх ҫапла каланӑ:
🔹Кайнă салтака кайнă çĕрте пултăр, теççĕ. [Мӗне пӗлтерет ку, кам ӑнланчӗ?]
🔹Салтакăн качака чухлĕ ăсĕ çук, теççĕ – ăна ĕлĕкхи 25-шер çул пурăнакан салтаксем çинчен каланă.
Анчах та ҫамрӑксене шелленӗ, паллах, салтак ачине лӑплантарма тӑрӑшнӑ:
🌀«Салтака кайман çын мĕн вăл? Ухмах тунката. Салтака каять, çут çанталăк курса çӳрет, вырăсла вĕренет. Турăпа Патшана юрать. Эпир, мужиксем, мĕн пĕлетпĕр, хамăр анкартинче мĕн пулнине те пĕлместпĕр. Ан хуйхăр, Торă парсан, килĕн. Вилĕм кирек ăçта та пĕрех. Эпир пурте вилĕмлĕ, çут çанталăк анчах вилĕмсĕр.»
(Тем, пит лӑплантармасть пек).
Ҫӑлкуҫсем:
https://nnov.hse.ru/ba/law/igpr/ustav_o_voinskoy_povinnosti_1874
https://runivers.ru/new-encyclopedia/material_culture/katalog_statey/592206/
#longread
Сӑнанӑ-и, салтак юррисем мӗнле хурлӑхлӑ?
Пирӗн халӑх авалтанах survival mode хускатса пурӑнать. Эпир сахалӑн, пуян мар, пирӗншӗн кашни чӑвашӑн пурнӑҫӗ -- тем пек хаклӑ.
Салтака ӗлӗк нумай ҫула илсе кайнӑ. Яш каччӑ пӗрре кайса таврӑнать-и, ҫук-и -- паллӑ пулман.
1699—1705 ҫулсенче рекрут хӗсмечӗ пулнӑ. Малтан салтака мӗн виличчен илсе кайнӑ.
1793-мӗш ҫултан —25 ҫула,
1834-мӗш ҫултан —20 ҫула.
1855—1872 ҫулсенче 12, 10 тата 7 ҫул ҫарта ирттернӗ тата отпускра 3, 5 тата 8 ҫул
1874-мӗш ҫултан пӗтӗмӗшле ҫар хӗсмечӗ тунӑ, 21 ҫул тултарнӑ каччӑсене салтака 15 ҫула илсе кайнӑ (6-7 ҫул ҫарта тата запасра 9 ҫул).
1912 ҫулта яшсене 20 ҫултан илме пуҫланӑ, 23 ҫула (3-4-5 ҫул ҫарта тата 15-13 ҫул запасра).
Ҫав ҫулсем пурте тӑнӑҫлӑ пулман ҫав.
Мӗнле йӗркеленӗ.
Ҫур ҫул маларах ялсерен ят тухнине пӗлтернӗ, кайран юпа уйӑхӗнче ят тухнӑ каччӑсене "приёма" ("военкомата") илсе кайнӑ, ҫавӑнта шӑпа туртнӑ (жеребьевка).
Вӑйпитти каччӑсем салтака каясшӑн маррипе хӑйсене хӑйсем сиен кӳнӗ. Куншӑн 1874 ҫулти Указӑн 218 ст. тӑрӑх ҫур ҫулччен тӗрмене хупнӑ.
♦️Халь салтака каяс мар тесе тараккан, йĕкел, улмасем, табак çиеç тенине илтнĕ, хăшĕ салтака каяс тесе типĕ тытмаççĕ, ят тухсан начарланас мар тесе.
(1903 ҫ., Ярхунушкăнь ялӗ, Етӗрне уесӗ)
♦️Салтака каяс маршăн нумайччен тараккан [так] çиса начарланаççĕ, тет.
Тата хăшĕ ура тупанне табак хурса çӳреççĕ, тет.
Тата хăшĕ пĕç хушшинчи çăмартана антараççĕ, тет.
Пĕр ача пӳрнине татса пăрахнă тет те, татнăшăн кайран хупса лартнă, тет.
Салтакран юлашшăн тутана та пăртараççĕ (?).
Тата хĕвел çаврăнăш нумай çисан начарланать, тет. Пĕри тата ыраш çăнăхне нумай çинă, тата йăвăç çу, кантăр вăрри çу, хупах сăри ĕçсе кӳпĕнсе вилнĕ.
(1904 ҫул, Купӑрля ялӗ, Етӗрне уесӗ)
♦️Халĕ те пĕр çын салтака каяс мар тесе куçне тапак шывĕпе çунă, вара çав çыннăн халĕ те пăсăк çӳрет…
(1904 ҫул, Тӑварӑмпуҫ ялӗ, Пӗкӗлме уесӗ, Самар кӗперни)
♦️Салтака каяс мар тесе хăшĕ çимасăр пурăнаççĕ, хăшĕ тараккан çияççĕ, ура тупанне табак хураççĕ те, вара сăсă [костный мозг] тăрăх хупарса çынна типĕтет, начарлатать.
Тата хăшĕ çăмартине антараççĕ. Манпа пĕрле Норуса хамăр ялсем Яков ятлă ача çăмартине антарса пычĕ те, салтака илмерĕç. Кайран çăмарти тӳрленмерĕ вара, çăмартине йытсах çӳрерĕ виличчен, çăмарти пăсăлнипех вилчĕ.
(1904 ҫул, Етӗрне)
Халӑх ҫапла каланӑ:
🔹Кайнă салтака кайнă çĕрте пултăр, теççĕ. [Мӗне пӗлтерет ку, кам ӑнланчӗ?]
🔹Салтакăн качака чухлĕ ăсĕ çук, теççĕ – ăна ĕлĕкхи 25-шер çул пурăнакан салтаксем çинчен каланă.
Анчах та ҫамрӑксене шелленӗ, паллах, салтак ачине лӑплантарма тӑрӑшнӑ:
🌀«Салтака кайман çын мĕн вăл? Ухмах тунката. Салтака каять, çут çанталăк курса çӳрет, вырăсла вĕренет. Турăпа Патшана юрать. Эпир, мужиксем, мĕн пĕлетпĕр, хамăр анкартинче мĕн пулнине те пĕлместпĕр. Ан хуйхăр, Торă парсан, килĕн. Вилĕм кирек ăçта та пĕрех. Эпир пурте вилĕмлĕ, çут çанталăк анчах вилĕмсĕр.»
(Тем, пит лӑплантармасть пек).
Ҫӑлкуҫсем:
https://nnov.hse.ru/ba/law/igpr/ustav_o_voinskoy_povinnosti_1874
https://runivers.ru/new-encyclopedia/material_culture/katalog_statey/592206/
#longread
nnov.hse.ru
Устав о воинской повинности от 1 января 1874 года
Ырлӑх-пурлӑх ҫинчен
Пӗр ултӑ ҫул каялла манӑн кивӗ ӗҫре кризис пулнӑччӗ (компани пуҫлӑхӗсене Мускаврисемпе ылмаштарнӑ хыҫҫӑн мӗншӗн-тӗр тухӑҫ укҫи хӑвӑрт чакрӗ).
Ӗҫлеттӗмӗрччӗ нумай, анчах преми тӳлеме пӑрахрӗҫ. Соцпакета чакарчӗҫ. Ҫынсем ҫур ҫул пек чӑтрӗҫ те хуллен-хуллен урӑх ҫӗре ӗҫе куҫма пуҫларӗҫ.
Вара пире, ҫамрӑк ӗҫченсене, шеф пуҫтарчӗ те ҫапла сӑмах каларӗ: имӗш эпир коллектив кӑна мар, команда пулмалла, пурте ӗҫлеҫҫӗ, пурте ывӑннӑ, анчах эпир пӗр ӗҫ тӑватпӑр та, пӗрлех юлмалла...пӑрахса каякансем -- намӑссӑр, хӑравҫӑсем, укҫа чурисем.
Итлерӗмӗр, нимӗн те чӗнмерӗмӗр. Тепӗр уйӑхра хамӑр отделтан пӗр харӑс виҫҫӗн урӑх ҫӗре куҫрӑмӑр. Мӗншӗн тесен идея манӑн хваттершӗн тӳлемест, хырӑма тӑрантмасть. Выҫӑлла идея ма-тӑр илӗртмест ҫав.
Эпӗ ун чухне пире шеф тӳлемесӗрех ӗҫлеттересшӗн тесе, ку вара "традиционные ценности" пулнӑ иккен.
Сӑмахран, компанийӗ кун хыҫҫӑн икӗ ҫултан пачах саланчӗ.
P.S. скрин ҫинче палӑртнине, ман шутпа, тӗрӗссипе урӑхларах ӑнланмалла:
https://t.me/chushu/1316
#longread
Пӗр ултӑ ҫул каялла манӑн кивӗ ӗҫре кризис пулнӑччӗ (компани пуҫлӑхӗсене Мускаврисемпе ылмаштарнӑ хыҫҫӑн мӗншӗн-тӗр тухӑҫ укҫи хӑвӑрт чакрӗ).
Ӗҫлеттӗмӗрччӗ нумай, анчах преми тӳлеме пӑрахрӗҫ. Соцпакета чакарчӗҫ. Ҫынсем ҫур ҫул пек чӑтрӗҫ те хуллен-хуллен урӑх ҫӗре ӗҫе куҫма пуҫларӗҫ.
Вара пире, ҫамрӑк ӗҫченсене, шеф пуҫтарчӗ те ҫапла сӑмах каларӗ: имӗш эпир коллектив кӑна мар, команда пулмалла, пурте ӗҫлеҫҫӗ, пурте ывӑннӑ, анчах эпир пӗр ӗҫ тӑватпӑр та, пӗрлех юлмалла...пӑрахса каякансем -- намӑссӑр, хӑравҫӑсем, укҫа чурисем.
Итлерӗмӗр, нимӗн те чӗнмерӗмӗр. Тепӗр уйӑхра хамӑр отделтан пӗр харӑс виҫҫӗн урӑх ҫӗре куҫрӑмӑр. Мӗншӗн тесен идея манӑн хваттершӗн тӳлемест, хырӑма тӑрантмасть. Выҫӑлла идея ма-тӑр илӗртмест ҫав.
Эпӗ ун чухне пире шеф тӳлемесӗрех ӗҫлеттересшӗн тесе, ку вара "традиционные ценности" пулнӑ иккен.
Сӑмахран, компанийӗ кун хыҫҫӑн икӗ ҫултан пачах саланчӗ.
P.S. скрин ҫинче палӑртнине, ман шутпа, тӗрӗссипе урӑхларах ӑнланмалла:
https://t.me/chushu/1316
#longread
Пӗтӗмлетӳ.
1. Арҫынсем стресс тата ҫилӗ ҫӗнтермелли мелсене пӗлмеҫҫӗ. Вӗренес пулать, тӗрлӗ практикӑсем пур. Пулӑшу кирлӗ пулсан психотерапевтсем патне кайма вӑтанмалла мар - вӗсем пире ҫак тӗнчепе тата хамӑрпа килӗшӳллӗн пурӑнма пулӑшаяҫҫӗ.
2. Арҫын ачасенче агресси ырлама пӑрахмалла, ҫилӗпе "ӗҫлеме" вӗрентмелле, вӑйне усӑ енне ҫавӑрмалла. Унсӑрӑн криминаллӑ ӗҫсен шучӗ ӳсет кӑна.
3. Сывлӑх упрассишӗн кашни хӑй тӑрӑшмалла. Машина тем пек чаплӑ пулсан та вӑхӑтлӑ ТО иртмелле, атту ҫӗмрӗлет.
🔹Сирӗн кашнийӗн пурнӑҫӑр -- паха, эсир кашни -- кирлӗ. Упрӑр хӑвӑра, тархасшӑн.
Ҫӑлкуҫсем:
https://population.un.org/dataportal/data/indicators/61/
http://www.demogr.nes.ru/index.php/ru/demogr_indicat/data_description
http://www.demoscope.ru/weekly/2021/0911/suicide.php
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3943390/
https://media.mvd.ru/files/embed/3935922
https://www.rbc.ru/economics/11/01/2023/63bd3e659a79471e333907fa
https://cardiovascular.elpub.ru/jour/article/view/22/26
https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/hypertension
#longread
1. Арҫынсем стресс тата ҫилӗ ҫӗнтермелли мелсене пӗлмеҫҫӗ. Вӗренес пулать, тӗрлӗ практикӑсем пур. Пулӑшу кирлӗ пулсан психотерапевтсем патне кайма вӑтанмалла мар - вӗсем пире ҫак тӗнчепе тата хамӑрпа килӗшӳллӗн пурӑнма пулӑшаяҫҫӗ.
2. Арҫын ачасенче агресси ырлама пӑрахмалла, ҫилӗпе "ӗҫлеме" вӗрентмелле, вӑйне усӑ енне ҫавӑрмалла. Унсӑрӑн криминаллӑ ӗҫсен шучӗ ӳсет кӑна.
3. Сывлӑх упрассишӗн кашни хӑй тӑрӑшмалла. Машина тем пек чаплӑ пулсан та вӑхӑтлӑ ТО иртмелле, атту ҫӗмрӗлет.
🔹Сирӗн кашнийӗн пурнӑҫӑр -- паха, эсир кашни -- кирлӗ. Упрӑр хӑвӑра, тархасшӑн.
Ҫӑлкуҫсем:
https://population.un.org/dataportal/data/indicators/61/
http://www.demogr.nes.ru/index.php/ru/demogr_indicat/data_description
http://www.demoscope.ru/weekly/2021/0911/suicide.php
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3943390/
https://media.mvd.ru/files/embed/3935922
https://www.rbc.ru/economics/11/01/2023/63bd3e659a79471e333907fa
https://cardiovascular.elpub.ru/jour/article/view/22/26
https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/hypertension
#longread
Пӗччен кӑна, пӗччен уйӑх пӗччен,
Пӗччен мар-ха, ҫӳлте хӗвел пур.
Пӗччен кӑна, пӗччен эпӗ пӗччен,
Пӗччен мар-ха, ҫӳлте Турӑ пур.
(Чӑваш халӑх юрринчен)
❓Мӗншӗн ҫынсем пӗр-пӗрне пулӑшаҫҫӗ?
Биологи енчен ҫынсем - социаллӑ тата иерархиллӗ чӗрчунсем.
Иерархи ҫутҫанталӑкра мӗнле йӗркеленет: ытларах вӑйпа. Кам вӑйлӑрах, кам ыттисене килӗшме пӗлет, кам хӑй енне ытларах ҫын явӑҫтараять - ҫавӑн шайӗ ҫӳлерех.
Анчах агрессипе кӑна пӗтӗм ушкӑн ырлӑх курас ҫук, ҫавӑнпа пурӑнас тесен ушкӑн пайташӗсем пӗр-пӗрне пулӑшса тӑмалла.
Ҫакӑнта икӗ механизм ӗҫе пуҫлаҫҫӗ:
1. Шалти (эмпати, намӑс)
2. Тулашри (йӗркесем)
💕Эмпати - урӑх ҫыннӑн кӑмӑл-туйӑмне ӑнланма тата хамӑрӑнни пек йышӑнма пултарни. Ытларах тата лайӑхрах пирӗншӗн ҫывӑх, хӑклӑ е "пирӗн" пек шутланакан ҫынсемпе ӗҫлет.
Ку япала пирӗн прошивкӑра, тӗкӗрлӗ нейронсем ҫакӑншӑн яваплӑ.
Ҫынсем хушшинче сасартӑк сирӗн ҫыврас килнипе ҫӑвар карӑнсан сӑнаса пӑхӑр: камӑн хӑвӑртрах сирӗн хыҫҫӑн ҫӑварӗ карӑнать? Ҫавна эсир килӗшетӗр.
🫣Намӑс - эпир хамӑра тӗрӗс мар тыткаланине пӗлсе аван мар туйни. Ҫын - пӗртен-пӗр пичӗ хӗрелме пултаракан примат. Пит пиҫнипе эпир ыттисене кӑтартатпӑр: эпӗ йӑнӑшрӑм, мана намӑс, каҫарӑр, тархасшӑн.
Ҫапла эмпати пире ҫывӑх ҫынсене пулӑшма хӗтӗртет, намӑс туйӑмӗ вара хамӑра ҫын евӗрлӗ пулма сӗнет.
Анчах ҫак механизмсем пӗчӗк ушкӑнсенче кӑна ӗҫлеҫҫӗ. Ҫынсем нумайӑн тата пӗр-пӗрне пӗлмеҫҫӗ пулсан йӗркеллӗ тыткалаттаракан урӑх меслетсем кирлӗ.
👁Пӗрремӗшӗнчен ҫак теллевпе тӗнсем пулса кӑйнӑ. Тӗнсен функцисем нумай, анчах социум валли вӗсенчен чи кирлисем ҫаксем:
▪️Этика кодексӗ
▪️Ҫынсене пӗрлештерни (пӗрле пухӑнни, юрлани, пӗр пек япаласем туни, пӗр пек уявлани ҫынсене пӗччен мар пек туйма пулашать)
▪️Ҫынсене лӑплантарни (вилӗмрен хӑранипе хӑйӗн евӗрлӗ кӗрешни)
Пирӗн темӑпа этика кӑсӑклӑрах.
Тӗн хӑйӗн йӗркипе ҫынсене пӗр-пӗринпе килӗшӳллӗн пурӑнма пулӑшать, пӗр-пӗрне пулӑшма сӗнет - унсӑрӑн ҫылӑх пулать имӗш. Авраам тӗнӗсенчи догмисен 70% пек - "эпӗ санӑн пӗртен-пӗр, чӑн-чӑн тата чи вӑйлӑ турру, мана килӗшес тесен пӑхӑн мана ак ҫапла тата ак ҫапла" тени.
Ҫапла вара ҫынсен пысӑк ушкӑнӗнчӗ турӑ пурне те ӗҫӗсем тӑрӑх хакласа тӑракан "альфа", чи ҫӳллӗ шайри ҫын вырӑнне йышӑнать. Экспериментсем тӑрӑх, пуш пӳлӗмре пысӑк куҫ ӳкернӗ пулсан, ҫынсем хӑйсене йӗркеллӗрех тыткалаҫҫӗ тет (камера умӗнче тормоз пусатӑр-и? Ҫавӑ ҫав.) Ҫапла вара турӑ "йӑлт курни" ӗненекенсене те ирӗксӗрех ырӑ пулма тӗртет.
Ҫапла эксперимент ирттернӗ: икӗ ушкӑна грамматика йӑнӑшӗсене тӳрлетме икӗ тӗрлӗ текст панӑ. Пӗр текст - нейтраллӑ, тепри - тӗнпе ҫыхӑннӑ.
Экспериментӑн иккӗмӗш пайӗнче ушкӑнсенчи ҫыннисен альтруизм шайне виҫнӗ. Тӗнпе ҫыхӑннӑ текст тӗрӗслекенсем ытларах альтруизм кӑтартнӑ, тата ҫав ушкӑнри ҫынсем ӗненекен е атеист пулни уйрӑмлӑхӗ ҫук тет - тухӑҫӗ ҫавах.
⚖Тӗн хыҫҫӑн ҫынсем хӑйсене валли ҫырса хунӑ йӗркесем йышӑннӑ, явап тыттарма ятарлӑ система шутласа кӑларнӑ.
Ҫӳлерех ҫырса кӑтартни пек тепӗр эксперимент ирттернӗ, анчах пӗр ушкӑнне хальхинче тӗнпе ҫыхӑнни вырӑнне граждан правипе ҫыхӑннӑ текст малтан тӗрӗслеттернӗ. Ҫак ушкӑнӑн та ҫаплах альтруизм шайӗ нейтраллинчен ҫӳлерех пулнӑ тет.
Ҫӑлкуҫсем:
https://www.litres.ru/book/frans-de-vaal/istoki-morali-v-poiskah-chelovecheskogo-u-primatov-7616711/chitat-onlayn/
https://science.theoryandpractice.ru/posts/13759-psychology-of-religion
http://www.openspace.ru/article/518
http://anthropology.ru/ru/text/markov-bv/filosofskaya-antropologiya-xx-veka#genealogiya-antropologicheskogo-povorota-v-filosofii
https://www.litres.ru/book/evgeniy-ilin/psihologiya-pomoschi-altruizm-egoizm-empatiya-6059848/
#longread
Пӗччен мар-ха, ҫӳлте хӗвел пур.
Пӗччен кӑна, пӗччен эпӗ пӗччен,
Пӗччен мар-ха, ҫӳлте Турӑ пур.
(Чӑваш халӑх юрринчен)
❓Мӗншӗн ҫынсем пӗр-пӗрне пулӑшаҫҫӗ?
Биологи енчен ҫынсем - социаллӑ тата иерархиллӗ чӗрчунсем.
Иерархи ҫутҫанталӑкра мӗнле йӗркеленет: ытларах вӑйпа. Кам вӑйлӑрах, кам ыттисене килӗшме пӗлет, кам хӑй енне ытларах ҫын явӑҫтараять - ҫавӑн шайӗ ҫӳлерех.
Анчах агрессипе кӑна пӗтӗм ушкӑн ырлӑх курас ҫук, ҫавӑнпа пурӑнас тесен ушкӑн пайташӗсем пӗр-пӗрне пулӑшса тӑмалла.
Ҫакӑнта икӗ механизм ӗҫе пуҫлаҫҫӗ:
1. Шалти (эмпати, намӑс)
2. Тулашри (йӗркесем)
💕Эмпати - урӑх ҫыннӑн кӑмӑл-туйӑмне ӑнланма тата хамӑрӑнни пек йышӑнма пултарни. Ытларах тата лайӑхрах пирӗншӗн ҫывӑх, хӑклӑ е "пирӗн" пек шутланакан ҫынсемпе ӗҫлет.
Ку япала пирӗн прошивкӑра, тӗкӗрлӗ нейронсем ҫакӑншӑн яваплӑ.
Ҫынсем хушшинче сасартӑк сирӗн ҫыврас килнипе ҫӑвар карӑнсан сӑнаса пӑхӑр: камӑн хӑвӑртрах сирӗн хыҫҫӑн ҫӑварӗ карӑнать? Ҫавна эсир килӗшетӗр.
🫣Намӑс - эпир хамӑра тӗрӗс мар тыткаланине пӗлсе аван мар туйни. Ҫын - пӗртен-пӗр пичӗ хӗрелме пултаракан примат. Пит пиҫнипе эпир ыттисене кӑтартатпӑр: эпӗ йӑнӑшрӑм, мана намӑс, каҫарӑр, тархасшӑн.
Ҫапла эмпати пире ҫывӑх ҫынсене пулӑшма хӗтӗртет, намӑс туйӑмӗ вара хамӑра ҫын евӗрлӗ пулма сӗнет.
Анчах ҫак механизмсем пӗчӗк ушкӑнсенче кӑна ӗҫлеҫҫӗ. Ҫынсем нумайӑн тата пӗр-пӗрне пӗлмеҫҫӗ пулсан йӗркеллӗ тыткалаттаракан урӑх меслетсем кирлӗ.
👁Пӗрремӗшӗнчен ҫак теллевпе тӗнсем пулса кӑйнӑ. Тӗнсен функцисем нумай, анчах социум валли вӗсенчен чи кирлисем ҫаксем:
▪️Этика кодексӗ
▪️Ҫынсене пӗрлештерни (пӗрле пухӑнни, юрлани, пӗр пек япаласем туни, пӗр пек уявлани ҫынсене пӗччен мар пек туйма пулашать)
▪️Ҫынсене лӑплантарни (вилӗмрен хӑранипе хӑйӗн евӗрлӗ кӗрешни)
Пирӗн темӑпа этика кӑсӑклӑрах.
Тӗн хӑйӗн йӗркипе ҫынсене пӗр-пӗринпе килӗшӳллӗн пурӑнма пулӑшать, пӗр-пӗрне пулӑшма сӗнет - унсӑрӑн ҫылӑх пулать имӗш. Авраам тӗнӗсенчи догмисен 70% пек - "эпӗ санӑн пӗртен-пӗр, чӑн-чӑн тата чи вӑйлӑ турру, мана килӗшес тесен пӑхӑн мана ак ҫапла тата ак ҫапла" тени.
Ҫапла вара ҫынсен пысӑк ушкӑнӗнчӗ турӑ пурне те ӗҫӗсем тӑрӑх хакласа тӑракан "альфа", чи ҫӳллӗ шайри ҫын вырӑнне йышӑнать. Экспериментсем тӑрӑх, пуш пӳлӗмре пысӑк куҫ ӳкернӗ пулсан, ҫынсем хӑйсене йӗркеллӗрех тыткалаҫҫӗ тет (камера умӗнче тормоз пусатӑр-и? Ҫавӑ ҫав.) Ҫапла вара турӑ "йӑлт курни" ӗненекенсене те ирӗксӗрех ырӑ пулма тӗртет.
Ҫапла эксперимент ирттернӗ: икӗ ушкӑна грамматика йӑнӑшӗсене тӳрлетме икӗ тӗрлӗ текст панӑ. Пӗр текст - нейтраллӑ, тепри - тӗнпе ҫыхӑннӑ.
Экспериментӑн иккӗмӗш пайӗнче ушкӑнсенчи ҫыннисен альтруизм шайне виҫнӗ. Тӗнпе ҫыхӑннӑ текст тӗрӗслекенсем ытларах альтруизм кӑтартнӑ, тата ҫав ушкӑнри ҫынсем ӗненекен е атеист пулни уйрӑмлӑхӗ ҫук тет - тухӑҫӗ ҫавах.
⚖Тӗн хыҫҫӑн ҫынсем хӑйсене валли ҫырса хунӑ йӗркесем йышӑннӑ, явап тыттарма ятарлӑ система шутласа кӑларнӑ.
Ҫӳлерех ҫырса кӑтартни пек тепӗр эксперимент ирттернӗ, анчах пӗр ушкӑнне хальхинче тӗнпе ҫыхӑнни вырӑнне граждан правипе ҫыхӑннӑ текст малтан тӗрӗслеттернӗ. Ҫак ушкӑнӑн та ҫаплах альтруизм шайӗ нейтраллинчен ҫӳлерех пулнӑ тет.
Ҫӑлкуҫсем:
https://www.litres.ru/book/frans-de-vaal/istoki-morali-v-poiskah-chelovecheskogo-u-primatov-7616711/chitat-onlayn/
https://science.theoryandpractice.ru/posts/13759-psychology-of-religion
http://www.openspace.ru/article/518
http://anthropology.ru/ru/text/markov-bv/filosofskaya-antropologiya-xx-veka#genealogiya-antropologicheskogo-povorota-v-filosofii
https://www.litres.ru/book/evgeniy-ilin/psihologiya-pomoschi-altruizm-egoizm-empatiya-6059848/
#longread
Вӑй ҫинчен
Эппин, мӗнле вӑйлӑрах пулса тӑрас?
Темиҫе мел пур.
🐒 Чи примитивлӑ вариант - ӳт-пӳ вӑйӗ тата агресси усӑ курни.
Кам шултрарах, вӑйлӑрах - ҫавна тапӑнма хӑраҫҫӗ. Вӑрӑм ҫӳҫлӗ тата татуировкӑллӑ пысӑк байкера никам сӑмах чӗнмест, ҫавӑн пекех типшӗм ҫамрӑк ачана ҫисех яраҫҫӗ.
Анчах агресси тата та пӗлтерӗшлӗрех. Урнӑ ҫынпа никам ҫыхланмасть, леш имшеркке кӑна пулсан та. Черетри карчӑксенчен эпӗ хальте хӑратӑп.
Агрессишӗн гормонсем яваплӑ - тестостерон (ытларах арҫынсен) тата окситоцин (амӑшсем ачисене хӳтӗленӗ чух).
Ҫак майпа илнӗ авторитет ҫынсем хӑрани ҫинче тытӑнса тӑрать, ҫавна кура ҫирӗп мар, кӗске дистанци валли кӑна юрӑхлӑ.
Енчен те "вӑйлӑ" ҫын "вӑйсӑррине" тапӑнсан "вӑйлине" пӗтӗм ушкӑн хирӗҫ тӑма пултарать - тӗрӗслӗхе эпир ӑшпа туятпӑр.
🐲 Оригиналлӑх.
Ыттисене питӗ килӗшекен япала тума пултаракансем: артистсем, ӳнерҫӗсем, ҫыравҫӑсем, юрӑҫсем...
Теветкел те пур - ҫынсене килӗшмесен таптаса каяҫҫӗ, килӗшсен алӑ ҫинче ҫӗклесе ҫӳреҫҫӗ. Нумай чухне апла та, капла та пулать.
🧪 Ӑслӑ тата компетентлӑ пулни.
Усӑллӑ ҫынсем иерархи тӗпӗнче пулас ҫук - вӗсен ыттисене кирли пур таран.
Лайӑх пуҫлӑх вӑйлӑ специалиста ӗҫре мӗнле майпа та пулин хӑйӗн патӗнче тытса хӑварма тӑрӑшать.
💞 Сӑпайлӑх.
Йӗркесене сӗмсӗррӗн пӑсакансем аутсайдер пулма ҫывӑх. Хӑйсене тӗрӗс тыткалакан ҫынсем пире ытларах килӗшеҫҫӗ.
Монархсем мӗншӗн ҫав тери ҫирӗп этикет тытаҫҫӗ те.
🎁 Дипломати.
Ҫынна пулӑшни шывпа юхса каймасть.
You scratch my back, I scratch yours.
Ҫынна пулӑшни ӑна сан енне ҫавӑрать, тепрехинче вӑл та сан майлӑ пулма тивӗҫ.
Кирлӗ чух пире пулӑшнӑ ҫынна пулӑшмасан - йӗркерен тухни пулать, ку вара социум ырламан япала, лвл тӳрех➖ . Хирӗҫле, этем ушкӑншӑн тӑрӑшать пулсан, ҫынсене ачисене пӑхнӑ пек пӑхать тата хӳтӗлет пулсан, ушкӑнра килӗшӳ тытма пӗлет пулсан - унӑн авторитет питӗ ҫӳллӗ тата ҫирӗп пулать.
💰 Пуянлӑх.
Кощей пек пуянлӑх сыхласа ларсан ӗҫ тухмасть - пайлашсан кӑна. Анчах пуянлӑхӗ пӗтсен туссем те ҫухалаҫҫӗ.
🦚 Илем.
Хитре ҫынсем пурне те килӗшеҫҫӗ, ҫавӑнпа вӗсен хӑйсен енне ҫынсене ҫавӑрма ҫӑмӑлтарах.
Мӗн пирӗншӗн илемлӗ шутланать: пуянлӑх + сывлӑх + упчара хаклӑ кӑмӑл паллисем.
Тӗслӗхрен: яштака пӳ (сывлӑх тата пуянлӑх - тӗрӗс апатланма тата спортзала ҫӳреме май пур), лайӑх шурӑ шӑл (пуянлӑх тата сывлӑх), яка ҫутӑ ӳт (сывлӑх тата пуянлӑх - хӗвел ҫинче нумай ӗҫлеме тӳр килмест апла), хӗрсенче сӑпайлӑх (ырӑ кӑмӑл хакра), арҫынсенче ҫирӗп кӑмӑл (упча кӗтекен япала).
#longread
Эппин, мӗнле вӑйлӑрах пулса тӑрас?
Темиҫе мел пур.
🐒 Чи примитивлӑ вариант - ӳт-пӳ вӑйӗ тата агресси усӑ курни.
Кам шултрарах, вӑйлӑрах - ҫавна тапӑнма хӑраҫҫӗ. Вӑрӑм ҫӳҫлӗ тата татуировкӑллӑ пысӑк байкера никам сӑмах чӗнмест, ҫавӑн пекех типшӗм ҫамрӑк ачана ҫисех яраҫҫӗ.
Анчах агресси тата та пӗлтерӗшлӗрех. Урнӑ ҫынпа никам ҫыхланмасть, леш имшеркке кӑна пулсан та. Черетри карчӑксенчен эпӗ хальте хӑратӑп.
Агрессишӗн гормонсем яваплӑ - тестостерон (ытларах арҫынсен) тата окситоцин (амӑшсем ачисене хӳтӗленӗ чух).
Ҫак майпа илнӗ авторитет ҫынсем хӑрани ҫинче тытӑнса тӑрать, ҫавна кура ҫирӗп мар, кӗске дистанци валли кӑна юрӑхлӑ.
Енчен те "вӑйлӑ" ҫын "вӑйсӑррине" тапӑнсан "вӑйлине" пӗтӗм ушкӑн хирӗҫ тӑма пултарать - тӗрӗслӗхе эпир ӑшпа туятпӑр.
🐲 Оригиналлӑх.
Ыттисене питӗ килӗшекен япала тума пултаракансем: артистсем, ӳнерҫӗсем, ҫыравҫӑсем, юрӑҫсем...
Теветкел те пур - ҫынсене килӗшмесен таптаса каяҫҫӗ, килӗшсен алӑ ҫинче ҫӗклесе ҫӳреҫҫӗ. Нумай чухне апла та, капла та пулать.
🧪 Ӑслӑ тата компетентлӑ пулни.
Усӑллӑ ҫынсем иерархи тӗпӗнче пулас ҫук - вӗсен ыттисене кирли пур таран.
Лайӑх пуҫлӑх вӑйлӑ специалиста ӗҫре мӗнле майпа та пулин хӑйӗн патӗнче тытса хӑварма тӑрӑшать.
💞 Сӑпайлӑх.
Йӗркесене сӗмсӗррӗн пӑсакансем аутсайдер пулма ҫывӑх. Хӑйсене тӗрӗс тыткалакан ҫынсем пире ытларах килӗшеҫҫӗ.
Монархсем мӗншӗн ҫав тери ҫирӗп этикет тытаҫҫӗ те.
🎁 Дипломати.
Ҫынна пулӑшни шывпа юхса каймасть.
You scratch my back, I scratch yours.
Ҫынна пулӑшни ӑна сан енне ҫавӑрать, тепрехинче вӑл та сан майлӑ пулма тивӗҫ.
Кирлӗ чух пире пулӑшнӑ ҫынна пулӑшмасан - йӗркерен тухни пулать, ку вара социум ырламан япала, лвл тӳрех
💰 Пуянлӑх.
Кощей пек пуянлӑх сыхласа ларсан ӗҫ тухмасть - пайлашсан кӑна. Анчах пуянлӑхӗ пӗтсен туссем те ҫухалаҫҫӗ.
🦚 Илем.
Хитре ҫынсем пурне те килӗшеҫҫӗ, ҫавӑнпа вӗсен хӑйсен енне ҫынсене ҫавӑрма ҫӑмӑлтарах.
Мӗн пирӗншӗн илемлӗ шутланать: пуянлӑх + сывлӑх + упчара хаклӑ кӑмӑл паллисем.
Тӗслӗхрен: яштака пӳ (сывлӑх тата пуянлӑх - тӗрӗс апатланма тата спортзала ҫӳреме май пур), лайӑх шурӑ шӑл (пуянлӑх тата сывлӑх), яка ҫутӑ ӳт (сывлӑх тата пуянлӑх - хӗвел ҫинче нумай ӗҫлеме тӳр килмест апла), хӗрсенче сӑпайлӑх (ырӑ кӑмӑл хакра), арҫынсенче ҫирӗп кӑмӑл (упча кӗтекен япала).
#longread
Please open Telegram to view this post
VIEW IN TELEGRAM
Ҫар ҫыннисен савнийӗсем тата сӳннӗ юрату ҫинчен
Морган Скотт Пек, аслӑ вӑрҫӑра Окинавӑра ҫар психиатрӗ пулса ӗҫленӗ ҫын, хӑйӗн кӗнекинче ҫапла кӑсӑклӑ шухӑш парать:
Вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче американ салтакӗсем пинӗ-пинӗпе итали, нимӗҫ, яппун хӗрӗсемпе паллашса качча илнӗ. Шел пулин те, пӗрремӗш вӑхӑтра идеаллӑ пек курӑннӑ мӑшӑрсем час-часах вӑраха пулман, саланнӑ.
"Ҫарта ҫураҫнӑ хӗрсем" акӑлчанла вӗреннӗҫемӗн арҫынсем арӑмӗсен шухӑшӗсене, туйӑмӗсене, кӑмӑлӗсене хӑйсем тӗллӗн шутласа кӑларма май ҫухатнӑ. Ҫак хӗрарӑмсен хӑйсен шухӑшӗсемпе тӗллевӗсем пурри палӑрнӑ -- вара вӗсене ӗнтӗ маттуркка кушак ҫурине юратнӑ пек юратма май юлман.
Ҫак япала хӑш-пӗр мӑшӑрсен юратӑвне ҫирӗплетнӗ кӑна, анчах нумайӑшӗн пач кутӑнла пулса тухнӑ.
Чӗрчунсене юратма ансатрах.
Эпир пурте хамӑрӑн килти чӗрчунсене юрататпӑр. Анчах ҫакӑ ҫынсене юратни пек мар. Эпир чӗрчунсем мӗн шухӑшланине, мӗн туйнине пӗлместпӗр, ҫавӑнпа хамӑрӑн шухӑшсемпе туйӑмсене вӗсен ҫине куҫаратпӑр.
Чӗрчунсем пире савӑнтараҫҫӗ, анчах вӗсем йӑлтах пирӗн майлӑ тусан кӑна, мӗн те пулин пире килӗшменнине тума хӑтлансанах -- эпир вӗсене вӑрҫатпӑр. Тен, ҫавӑнпа та тӗнчере чӗрчунсене ҫеҫ юратакансем тата ҫав вӑхӑтрах урӑх ҫынсене чӑннипех юратма пултарайманнисем нумай.
Ашшӗ-амӑшӗсем те ҫавӑн пек хӑтланнине сӑнама пушшех те хурлӑхлӑ. Хӑш-пӗр амӑшӗсем хӑйсен ачисене икӗ ҫула ҫитиччен юратаҫҫӗ -- ҫитереҫҫӗ, лӑпкаҫҫӗ, савӑнса тӑранаймаҫҫӗ. Унтан пӗчӗкки ӳссе пырать те, унӑн хӑйӗн ирӗкӗпе кӑмӑлӗ пурри палӑрать. Вара ачан "икӗ ҫул кризисӗ" ҫинчен калаҫма пуҫлаҫҫӗ.
Морган Пек сӑмахӗпе, юрату вӑл -- савнийӗн аталанӑвӗшӗн савӑнма хатӗр пулни те.
Ҫӑлкуҫӗ:
Peck M Scott (психиатр) - The Road Less Traveled: A New Psychology of Love, Traditional Values and Spiritual Growth
#longread #ачалӑх
Морган Скотт Пек, аслӑ вӑрҫӑра Окинавӑра ҫар психиатрӗ пулса ӗҫленӗ ҫын, хӑйӗн кӗнекинче ҫапла кӑсӑклӑ шухӑш парать:
Вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче американ салтакӗсем пинӗ-пинӗпе итали, нимӗҫ, яппун хӗрӗсемпе паллашса качча илнӗ. Шел пулин те, пӗрремӗш вӑхӑтра идеаллӑ пек курӑннӑ мӑшӑрсем час-часах вӑраха пулман, саланнӑ.
"Ҫарта ҫураҫнӑ хӗрсем" акӑлчанла вӗреннӗҫемӗн арҫынсем арӑмӗсен шухӑшӗсене, туйӑмӗсене, кӑмӑлӗсене хӑйсем тӗллӗн шутласа кӑларма май ҫухатнӑ. Ҫак хӗрарӑмсен хӑйсен шухӑшӗсемпе тӗллевӗсем пурри палӑрнӑ -- вара вӗсене ӗнтӗ маттуркка кушак ҫурине юратнӑ пек юратма май юлман.
Ҫак япала хӑш-пӗр мӑшӑрсен юратӑвне ҫирӗплетнӗ кӑна, анчах нумайӑшӗн пач кутӑнла пулса тухнӑ.
Чӗрчунсене юратма ансатрах.
Эпир пурте хамӑрӑн килти чӗрчунсене юрататпӑр. Анчах ҫакӑ ҫынсене юратни пек мар. Эпир чӗрчунсем мӗн шухӑшланине, мӗн туйнине пӗлместпӗр, ҫавӑнпа хамӑрӑн шухӑшсемпе туйӑмсене вӗсен ҫине куҫаратпӑр.
Чӗрчунсем пире савӑнтараҫҫӗ, анчах вӗсем йӑлтах пирӗн майлӑ тусан кӑна, мӗн те пулин пире килӗшменнине тума хӑтлансанах -- эпир вӗсене вӑрҫатпӑр. Тен, ҫавӑнпа та тӗнчере чӗрчунсене ҫеҫ юратакансем тата ҫав вӑхӑтрах урӑх ҫынсене чӑннипех юратма пултарайманнисем нумай.
Ашшӗ-амӑшӗсем те ҫавӑн пек хӑтланнине сӑнама пушшех те хурлӑхлӑ. Хӑш-пӗр амӑшӗсем хӑйсен ачисене икӗ ҫула ҫитиччен юратаҫҫӗ -- ҫитереҫҫӗ, лӑпкаҫҫӗ, савӑнса тӑранаймаҫҫӗ. Унтан пӗчӗкки ӳссе пырать те, унӑн хӑйӗн ирӗкӗпе кӑмӑлӗ пурри палӑрать. Вара ачан "икӗ ҫул кризисӗ" ҫинчен калаҫма пуҫлаҫҫӗ.
Морган Пек сӑмахӗпе, юрату вӑл -- савнийӗн аталанӑвӗшӗн савӑнма хатӗр пулни те.
Ҫӑлкуҫӗ:
Peck M Scott (психиатр) - The Road Less Traveled: A New Psychology of Love, Traditional Values and Spiritual Growth
#longread #ачалӑх
Стресс тӗрӗс йышӑнакан ҫын нумайрах пурӑнать
Арҫынсем мӗншӗн час вилни ҫинчен:
https://t.me/chushu/1349
Ҫыннӑн автономлӑ (вегетативлӑ) нервӑ системи икӗ пайран тӑрать:
1. Симпатик;
2. Парасимпатик.
😱 Симпатик системи стресслӑ лару-тӑрура хусканать, унӑн ӗҫӗпе юнра адреналин, норадреналин тата кортизол нумайланать, ҫавна кура юн тымарӗсем ансӑрланаҫҫӗ, чӗре хӑвӑртрах тапать, сывлӑш ҫулӗсем сарӑлаҫҫӗ.
😌 Парасимпатик системи ҫын каннӑ чух ӗҫлет.
📌 Стресс ҫынна хытса тӑратмалла мар, вӑраха та пымалла мар: унӑн пӗтӗм вӑйсене пуҫтарттармалла та хӑвӑрт иртмелле.
Вӑрттӑнлӑх: симпатик тата парасимпатик системисене сывласа алла илме май пур. Ҫак практика ҫинче йога, медитаци тата акушерсен канашӗсем никӗсленеҫҫӗ.
Ерипен, тарӑн сывласан пуҫ мими хӑрушлӑх иртрӗ тесе "шутлать":
🔹Тӑваткалла сывлани
Фридрайдерсен техники -- 4-ччен шутласа сывлӑш ҫавӑрса илетпӗр, чарӑнатпӑр, унтан 4-ччен шутласа сывлӑш кӑларатпӑр, татах чарӑнатпӑр.
🔹Хытарни тата ҫемҫелни
5 секунд хушши кашни мышцӑна пӗтӗм вӑйпа хытармалла, унтан сывлӑш кӑларса ҫемҫетмелле.
🔹Пӗр литр шыв хӑвӑрт ӗҫни
Сӑмахран, 10 минут хушшинче.
Анчах 1 литртан ытлашши мар, атту гипокалиемия тата гипонатриемия пулма пултарать (питӗ хӑрушӑ япала).
Ҫур литр - пӗр литр шыв хӑвӑрт ӗҫни адренокортикотроплӑ гормон сигналне пусарать, ҫавна кура организм кортизол тума пӑрахать.
🧘🏻♀ Ан тарӑхӑр.
#longread
Арҫынсем мӗншӗн час вилни ҫинчен:
https://t.me/chushu/1349
Ҫыннӑн автономлӑ (вегетативлӑ) нервӑ системи икӗ пайран тӑрать:
1. Симпатик;
2. Парасимпатик.
😱 Симпатик системи стресслӑ лару-тӑрура хусканать, унӑн ӗҫӗпе юнра адреналин, норадреналин тата кортизол нумайланать, ҫавна кура юн тымарӗсем ансӑрланаҫҫӗ, чӗре хӑвӑртрах тапать, сывлӑш ҫулӗсем сарӑлаҫҫӗ.
😌 Парасимпатик системи ҫын каннӑ чух ӗҫлет.
📌 Стресс ҫынна хытса тӑратмалла мар, вӑраха та пымалла мар: унӑн пӗтӗм вӑйсене пуҫтарттармалла та хӑвӑрт иртмелле.
Вӑрттӑнлӑх: симпатик тата парасимпатик системисене сывласа алла илме май пур. Ҫак практика ҫинче йога, медитаци тата акушерсен канашӗсем никӗсленеҫҫӗ.
Ерипен, тарӑн сывласан пуҫ мими хӑрушлӑх иртрӗ тесе "шутлать":
🔹Тӑваткалла сывлани
Фридрайдерсен техники -- 4-ччен шутласа сывлӑш ҫавӑрса илетпӗр, чарӑнатпӑр, унтан 4-ччен шутласа сывлӑш кӑларатпӑр, татах чарӑнатпӑр.
🔹Хытарни тата ҫемҫелни
5 секунд хушши кашни мышцӑна пӗтӗм вӑйпа хытармалла, унтан сывлӑш кӑларса ҫемҫетмелле.
🔹Пӗр литр шыв хӑвӑрт ӗҫни
Сӑмахран, 10 минут хушшинче.
Анчах 1 литртан ытлашши мар, атту гипокалиемия тата гипонатриемия пулма пултарать (питӗ хӑрушӑ япала).
Ҫур литр - пӗр литр шыв хӑвӑрт ӗҫни адренокортикотроплӑ гормон сигналне пусарать, ҫавна кура организм кортизол тума пӑрахать.
🧘🏻♀ Ан тарӑхӑр.
#longread
Ваттисен сӑмахӗ ҫинчен
Норвегире 980-мӗш ҫулта Хӗрлӗ Ҫӳҫлӗ Эрик викинг ҫынна вӗлернӗ те тинӗсе тарнӑ. Темиҫе ҫул хушши вӑл пурнӑҫ валли юрӑхлӑ ҫӗр шыраса ҫӳренӗ. Юлашкинчен Эрик тата унӑн ҫарӗ Гренландире тӗпленме шут тытнӑ. 1000-мӗш ҫул тӗлне унӑн ялӗнче пилӗк пин ҫын яхӑн пурӑннӑ.
Малтан вӗсем норвегсем пекех пурӑнасшӑн пулнӑ: хуҫалӑхра ӗнесемпе сыснасем, сурӑхсемпе качакасем, ҫавӑн пекех темиҫе лаша, кӑвакалсемпе хурсем усранӑ.
Анчах Гренландире климат урӑхла, выльӑх тытма услови начар тата курӑк ытла сахал.
Ҫавӑнпа выльӑхсене шыв курӑкӗсемпе тӑрантарма пуҫланӑ, выльӑх хӑнӑхайманнипе майӗпен вилсе пынӑ. Вара гренландецсем сунара ҫӳреме пуҫланӑ. Анчах ку та вӗсене тӑрантарма пултарайман.
Гренланди тавра тинӗсри пулӑ ҫав тери нумай та паха, вӑл халь экспорт таварӗ пек ытти тӗнчене сутӑнать. Хӑш чух пулӑсене ҫара алӑпах тытма пулать.
Скандинавсем вара выҫӑпа вилнӗ, анчах пулӑ ҫимен.
Джаред Даймонд, эволюци биологӗ, шухӑшӗ тӑрӑх Хӗрлӗ Ҫӳҫлӗ Эрик чӗрӗ пулӑ ҫисе хырӑмпа аптранӑ пулнӑ. Сывалсан вӑл пурне те: "Пулӑ -- сывлӑхшӑн питӗ сиенлӗ япала, эпир вара Исландипе Норвегири ӑҫтиҫуксем ҫисе пурӑнакан апата нихҫан та ҫиместпӗр", -- тесе каланӑ.
Вӑхӑт иртнӗҫемӗн пулӑ ҫисе хырӑм пӑсӑлни те манӑҫнӑ, анчах "пулӑ ҫиме юрамасть" текен йӗрке юлнӑ. Мӗншӗн? Ан ыйт, юрамасть та ӗҫӗ пӗтнӗ, мӗншӗн тесен асаттесем ҫапла пилленӗ.
Йӑла тата нумай ҫул хушши этем пурнӑҫӗнчен хаклӑрах пулнӑ.
Урӑхла каласан, ҫынсем улшӑнма, майлашуллӑ пулма, хутлӑха улӑштарма, ҫӗнӗ условисенче пурнӑҫ ҫӗнӗлле йӗркелеме пултарайман -- ҫавӑнпа пӗтӗм колони вилсе пӗтнӗ.
Ҫӑлкуҫ:
https://www.litres.ru/book/dzhared-m-daymond/kollaps-pochemu-odni-obschestva-prihodyat-k-procvetaniu-21375823/
#longread #халлап
Норвегире 980-мӗш ҫулта Хӗрлӗ Ҫӳҫлӗ Эрик викинг ҫынна вӗлернӗ те тинӗсе тарнӑ. Темиҫе ҫул хушши вӑл пурнӑҫ валли юрӑхлӑ ҫӗр шыраса ҫӳренӗ. Юлашкинчен Эрик тата унӑн ҫарӗ Гренландире тӗпленме шут тытнӑ. 1000-мӗш ҫул тӗлне унӑн ялӗнче пилӗк пин ҫын яхӑн пурӑннӑ.
Малтан вӗсем норвегсем пекех пурӑнасшӑн пулнӑ: хуҫалӑхра ӗнесемпе сыснасем, сурӑхсемпе качакасем, ҫавӑн пекех темиҫе лаша, кӑвакалсемпе хурсем усранӑ.
Анчах Гренландире климат урӑхла, выльӑх тытма услови начар тата курӑк ытла сахал.
Ҫавӑнпа выльӑхсене шыв курӑкӗсемпе тӑрантарма пуҫланӑ, выльӑх хӑнӑхайманнипе майӗпен вилсе пынӑ. Вара гренландецсем сунара ҫӳреме пуҫланӑ. Анчах ку та вӗсене тӑрантарма пултарайман.
Гренланди тавра тинӗсри пулӑ ҫав тери нумай та паха, вӑл халь экспорт таварӗ пек ытти тӗнчене сутӑнать. Хӑш чух пулӑсене ҫара алӑпах тытма пулать.
Скандинавсем вара выҫӑпа вилнӗ, анчах пулӑ ҫимен.
Джаред Даймонд, эволюци биологӗ, шухӑшӗ тӑрӑх Хӗрлӗ Ҫӳҫлӗ Эрик чӗрӗ пулӑ ҫисе хырӑмпа аптранӑ пулнӑ. Сывалсан вӑл пурне те: "Пулӑ -- сывлӑхшӑн питӗ сиенлӗ япала, эпир вара Исландипе Норвегири ӑҫтиҫуксем ҫисе пурӑнакан апата нихҫан та ҫиместпӗр", -- тесе каланӑ.
Вӑхӑт иртнӗҫемӗн пулӑ ҫисе хырӑм пӑсӑлни те манӑҫнӑ, анчах "пулӑ ҫиме юрамасть" текен йӗрке юлнӑ. Мӗншӗн? Ан ыйт, юрамасть та ӗҫӗ пӗтнӗ, мӗншӗн тесен асаттесем ҫапла пилленӗ.
Йӑла тата нумай ҫул хушши этем пурнӑҫӗнчен хаклӑрах пулнӑ.
Урӑхла каласан, ҫынсем улшӑнма, майлашуллӑ пулма, хутлӑха улӑштарма, ҫӗнӗ условисенче пурнӑҫ ҫӗнӗлле йӗркелеме пултарайман -- ҫавӑнпа пӗтӗм колони вилсе пӗтнӗ.
Ҫӑлкуҫ:
https://www.litres.ru/book/dzhared-m-daymond/kollaps-pochemu-odni-obschestva-prihodyat-k-procvetaniu-21375823/
#longread #халлап
Сăтăрçă логопедсем çинчен
Кашни çур çул хамăн ачасен икчĕлхелĕх аталанăвĕ çинчен каласа паратăп.
Ак кунта пĕрремĕш пайĕ, ак кунта — иккĕмĕш.
Ача тăваттă тултарчĕ, чăвашла та, вырăсла та чиперех калаçать (хăйĕн çулĕсем валли), анчах та хăш-пĕр сасăсем йĕркеллĕ мар. Çавна кура логопед патне илсе кайма вăхăт çитрĕ тесе шутларăм.
Логопед ачапа калаçрĕ те çапла пĕтĕмлетсе пачĕ:
1. Вырăсла сăмахсем ача нормăран сахалтарах пĕлет (нож, белка, танк, локоть, колено, игла сăмахсене калаймарĕ). Ку вăл эпĕ ăна чăвашла калаçтарнăран, унăн шкулта вырăсла вĕренес пулать, çавăнпа та пирĕн приоритетлă чĕлхе суйламалла имĕш. "Если бы вы жили в стране, где государственный язык — чувашский..." Ăçта кун пек çĕршыв тупмаллине каламарĕ çав.
2. Ачапа малалла та чăвашла калаçсан, ача шкулта начар вĕренĕ. Мĕншĕн тесен вырăс чĕлхи ун чухне кирлĕ шая çитмест. Вӑхӑт сахал, васкамалла.
3. Темиçе сасă каламанни — питĕ япăх, ĕç пит нумай.
Çак логопед патне эпир урăх каймастпăр, паллах.
Пĕрремĕшĕнчен, мана унăн калаçăвĕнчи пассивлă агресси килĕшмерĕ.
Унтан — ачана ухмахрах вырăнне хуни (ача танк мĕн япала иккенне пĕлмесен логопедăн интонаци çав тери улшăнчĕ, тен мана туйăнчĕ кăна, анчах туйăма шанас терĕм).
Анчах чи пысăк сăлтавĕ — çак Агрессина Пассивовна икчӗлхелӗх пирки пач киревсĕр тата сиенлĕ канаш пани. Кун пек шовинистла шухӑшсем пирӗн ҫӗршыври логопедсен кӑна мар, пӗтӗм тӗнчере час-час тӗл пулаҫҫӗ. Тӗслӗхрен, Грецире.
Ачана тӑван чĕлхинчен уйăрни уншăн — амăшĕнчен тата çемьерен туртса илнипе пĕрех пулать [тесе шутлатӑп]. Чăваш тата вырăс чĕлхе хушшинче пĕрне кăна суйлани — амăшпе ашшĕ хушшинче суйланипе пĕрех.
Паянхи ӑслӑлӑх кун пирки мĕн шутлать:
❗️Логопедиллӗ проблемӑсемпе икчӗлхелӗх хушшинче ҫыхӑну ҫук.
🧠 Икчӗлхелӗх ӑс-хакӑл аталанӑвӗшӗн питӗ усӑллӑ. Шкулта ик чӗлхеллӗ ачасем пӗр чӗлхеллисем пекех вӗренеҫҫӗ.
🧑🎓 Мӗн пӗчӗкрен нумай чӗлхеллӗ ӳснӗ ҫынсен тиркевлӗ шухӑшлав (критическое мышление) вӑйлӑрах.
🏃♀️ Билингвӑн чӗлхисем, монолингвӑн чӗлхи пекех, индивидуаллӑ хӑвӑртлӑхпа аталанаҫҫӗ, анчах пӗр харӑс.
💞 Ик чӗлхеллӗ ача валли сасӑсем лартма унӑн проблемӑллӑ чӗлхепе ӗҫлекен логопед кирлӗ. Кун пекки пулмасан - нумай чӗлхелӗх аталанӑвне ӑнланакан логопед.
Ҫапла эпир хамӑра юрӑхлӑ логопед тата шыратпӑр-ха 🙂
Ҫӳлерех ҫырнӑ тезиссене ҫирӗплетекен ӑслӑ статьясем ҫакӑнта пухрӑм:
🔹Мӗн пӗчӗкренхи икчӗлхелӗх ача аталанӑвӗшӗн пӗртте сиенлӗ мар:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6168212/
🔹Ик чӗлхелӗх ачасен пуҫ мимине улӑштарать:
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2017.00552
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3583091/
🔹Сад ачисене ик чӗлхеллӗн вӗрентнин паха енӗсем:
https://www.researchgate.net/publication/369065583_The_benefits_of_bilingualism_in_early_childhood_education
🔹Икчӗлхеллӗ ачасем валли вӗсен тӑван чӗлхипе ӗҫлекен логопед кирлӗ:
https://cyberleninka.ru/article/n/logopedicheskaya-pomosch-dvuyazychnym-detyam-v-rechevom-razvitii/viewer
🔹Икчӗлхеллӗ ачасем социаллӑ-когнитивлӑ енчен вӑйлӑрах пулса ӳсеҫҫӗ:
https://www.child-encyclopedia.com/second-language/according-experts/second-languagebilingualism-early-age-emphasis-its-impact-early
🔹Пӗтӗмлетӳ (вырӑсла):
https://mel.fm/blog/daria-timoshchuk/76839-logopedy-vas-obmanyvayut
#нумай_чӗлхелӗх #ачалӑх #longread
Кашни çур çул хамăн ачасен икчĕлхелĕх аталанăвĕ çинчен каласа паратăп.
Ак кунта пĕрремĕш пайĕ, ак кунта — иккĕмĕш.
Ача тăваттă тултарчĕ, чăвашла та, вырăсла та чиперех калаçать (хăйĕн çулĕсем валли), анчах та хăш-пĕр сасăсем йĕркеллĕ мар. Çавна кура логопед патне илсе кайма вăхăт çитрĕ тесе шутларăм.
Логопед ачапа калаçрĕ те çапла пĕтĕмлетсе пачĕ:
1. Вырăсла сăмахсем ача нормăран сахалтарах пĕлет (нож, белка, танк, локоть, колено, игла сăмахсене калаймарĕ). Ку вăл эпĕ ăна чăвашла калаçтарнăран, унăн шкулта вырăсла вĕренес пулать, çавăнпа та пирĕн приоритетлă чĕлхе суйламалла имĕш. "Если бы вы жили в стране, где государственный язык — чувашский..." Ăçта кун пек çĕршыв тупмаллине каламарĕ çав.
2. Ачапа малалла та чăвашла калаçсан, ача шкулта начар вĕренĕ. Мĕншĕн тесен вырăс чĕлхи ун чухне кирлĕ шая çитмест. Вӑхӑт сахал, васкамалла.
3. Темиçе сасă каламанни — питĕ япăх, ĕç пит нумай.
Çак логопед патне эпир урăх каймастпăр, паллах.
Пĕрремĕшĕнчен, мана унăн калаçăвĕнчи пассивлă агресси килĕшмерĕ.
Унтан — ачана ухмахрах вырăнне хуни (ача танк мĕн япала иккенне пĕлмесен логопедăн интонаци çав тери улшăнчĕ, тен мана туйăнчĕ кăна, анчах туйăма шанас терĕм).
Анчах чи пысăк сăлтавĕ — çак Агрессина Пассивовна икчӗлхелӗх пирки пач киревсĕр тата сиенлĕ канаш пани. Кун пек шовинистла шухӑшсем пирӗн ҫӗршыври логопедсен кӑна мар, пӗтӗм тӗнчере час-час тӗл пулаҫҫӗ. Тӗслӗхрен, Грецире.
Ачана тӑван чĕлхинчен уйăрни уншăн — амăшĕнчен тата çемьерен туртса илнипе пĕрех пулать [тесе шутлатӑп]. Чăваш тата вырăс чĕлхе хушшинче пĕрне кăна суйлани — амăшпе ашшĕ хушшинче суйланипе пĕрех.
Паянхи ӑслӑлӑх кун пирки мĕн шутлать:
❗️Логопедиллӗ проблемӑсемпе икчӗлхелӗх хушшинче ҫыхӑну ҫук.
🧠 Икчӗлхелӗх ӑс-хакӑл аталанӑвӗшӗн питӗ усӑллӑ. Шкулта ик чӗлхеллӗ ачасем пӗр чӗлхеллисем пекех вӗренеҫҫӗ.
🧑🎓 Мӗн пӗчӗкрен нумай чӗлхеллӗ ӳснӗ ҫынсен тиркевлӗ шухӑшлав (критическое мышление) вӑйлӑрах.
🏃♀️ Билингвӑн чӗлхисем, монолингвӑн чӗлхи пекех, индивидуаллӑ хӑвӑртлӑхпа аталанаҫҫӗ, анчах пӗр харӑс.
💞 Ик чӗлхеллӗ ача валли сасӑсем лартма унӑн проблемӑллӑ чӗлхепе ӗҫлекен логопед кирлӗ. Кун пекки пулмасан - нумай чӗлхелӗх аталанӑвне ӑнланакан логопед.
Ҫапла эпир хамӑра юрӑхлӑ логопед тата шыратпӑр-ха 🙂
Ҫӳлерех ҫырнӑ тезиссене ҫирӗплетекен ӑслӑ статьясем ҫакӑнта пухрӑм:
🔹Мӗн пӗчӗкренхи икчӗлхелӗх ача аталанӑвӗшӗн пӗртте сиенлӗ мар:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6168212/
🔹Ик чӗлхелӗх ачасен пуҫ мимине улӑштарать:
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2017.00552
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3583091/
🔹Сад ачисене ик чӗлхеллӗн вӗрентнин паха енӗсем:
https://www.researchgate.net/publication/369065583_The_benefits_of_bilingualism_in_early_childhood_education
🔹Икчӗлхеллӗ ачасем валли вӗсен тӑван чӗлхипе ӗҫлекен логопед кирлӗ:
https://cyberleninka.ru/article/n/logopedicheskaya-pomosch-dvuyazychnym-detyam-v-rechevom-razvitii/viewer
🔹Икчӗлхеллӗ ачасем социаллӑ-когнитивлӑ енчен вӑйлӑрах пулса ӳсеҫҫӗ:
https://www.child-encyclopedia.com/second-language/according-experts/second-languagebilingualism-early-age-emphasis-its-impact-early
🔹Пӗтӗмлетӳ (вырӑсла):
https://mel.fm/blog/daria-timoshchuk/76839-logopedy-vas-obmanyvayut
#нумай_чӗлхелӗх #ачалӑх #longread
Чӗмсӗрлӗх ҫинчен
Чӑвашсем чӑнах ҫын ҫинче нумай калаҫмаҫҫӗ. Кун пирки ваттисен сӑмахӗсем те асӑрхаттараҫҫӗ:
▪️Ӑслӑ ҫыннӑн ӗҫ нумай, ухмахӑн сӑмах нумай.
▪️Каламан сӑмаха ху хуҫа, каланӑ сӑмаха ҫын хуҫа.
▪️Калаҫуран ҫу тухмасть.
▪️Куҫран куҫҫулӗ ахаль юхмасть, халӑх сӑмахӗ ахаль тухмасть.
▪️Пуш калаҫу пуҫ патне те, кут патне те пымасть.
Тӗлӗнмелле, чӑвашсен ҫак йӑли хальте питӗ лайӑх упранса юлнӑ. Чӑваш сасси чӑваш интернетра та пит илтӗнмест, пурте хӑйӗн ӗҫӗпе шӑппӑн аппаланаҫҫӗ. Контент тӑвакансем пурте ҫавна сӑнаса палӑртаҫҫӗ.
Пӗр енчен лайӑх -- пуш сӑмах вакласа лармастпӑр. Тепӗр енчен -- кутӑн та тухма пултарать.
♦️Чӗлхе пур — халӑх пур, чӗлхе ҫук — халӑх ҫук.
Шухӑшсемпе ылмашма вӗренме вӑхӑт ҫитрӗ-тӗр? Пӗчченшер инҫе каяймӑн, пӗр-пӗрне пулӑшни, ыр сӑмахпа хавхалантарни, ыйтнӑ чух канаш пани, харпӑр опытпа паллаштарни те кирлӗ:
▫️Пӗр ҫӑвартан тухни ҫӗр хӑлхана кӗрет.
▫️Тӳрӗ сӑмах чул касать.
▫️Ыр сӑмах каланипе чӗлхе хӑрса ӳкес ҫук.
Каҫӑсем:
https://t.me/polinanetam/90
http://as.chv.su
#longread
Чӑвашсем чӑнах ҫын ҫинче нумай калаҫмаҫҫӗ. Кун пирки ваттисен сӑмахӗсем те асӑрхаттараҫҫӗ:
▪️Ӑслӑ ҫыннӑн ӗҫ нумай, ухмахӑн сӑмах нумай.
▪️Каламан сӑмаха ху хуҫа, каланӑ сӑмаха ҫын хуҫа.
▪️Калаҫуран ҫу тухмасть.
▪️Куҫран куҫҫулӗ ахаль юхмасть, халӑх сӑмахӗ ахаль тухмасть.
▪️Пуш калаҫу пуҫ патне те, кут патне те пымасть.
Тӗлӗнмелле, чӑвашсен ҫак йӑли хальте питӗ лайӑх упранса юлнӑ. Чӑваш сасси чӑваш интернетра та пит илтӗнмест, пурте хӑйӗн ӗҫӗпе шӑппӑн аппаланаҫҫӗ. Контент тӑвакансем пурте ҫавна сӑнаса палӑртаҫҫӗ.
Пӗр енчен лайӑх -- пуш сӑмах вакласа лармастпӑр. Тепӗр енчен -- кутӑн та тухма пултарать.
♦️Чӗлхе пур — халӑх пур, чӗлхе ҫук — халӑх ҫук.
Шухӑшсемпе ылмашма вӗренме вӑхӑт ҫитрӗ-тӗр? Пӗчченшер инҫе каяймӑн, пӗр-пӗрне пулӑшни, ыр сӑмахпа хавхалантарни, ыйтнӑ чух канаш пани, харпӑр опытпа паллаштарни те кирлӗ:
▫️Пӗр ҫӑвартан тухни ҫӗр хӑлхана кӗрет.
▫️Тӳрӗ сӑмах чул касать.
▫️Ыр сӑмах каланипе чӗлхе хӑрса ӳкес ҫук.
Каҫӑсем:
https://t.me/polinanetam/90
http://as.chv.su
#longread