علوم وفنون ادبی

شرح غزل
غزل شماره ۴۲۸

وزن غزل: مفاعيلن مفاعيلن فعولن
بحر غزل: هزج مسدّس محذوف
٭
اين غزل يكي از غزلهاي عارفانه سنگين و قابل بحث و مطالعه عارفان در هر زمان و با هرگونه شيوه فكري است. غزل به طور تحقيق در دوره كمال عمر و شعر و شاعري حافظ سروده شده و آخرين عقيده عرفاني شاعر، در آخرين بيت اين غزل بازگو شده است.

حافظ يك عارف مسلمان است و در عرفان اسلامي انگيزه خلقت كاينات توسط خالق متعال ناشي از اين است كه خالق متعال زيبايي مطلق و عاشق زيبايي خويش است و به اين سبب كاينات را خلقت كرده تا زيبايي خود (و خود) را در آن ببيند (اِنَّ اللهَ جَميل و يُحِبُّ الْجَمال).

اين عبارت كوتاه و تفسير آن كه سنگ بناي معرفت عارفان اسلامي است گذشته از معناي ظاهري آن كه قشريون سطحي نگر را به اشتباه مي اندازد داراي معنايي بس عميق است كه اگر عارف اسلامي بخواهد به زبان ساده به شرح و بسط آن بپردازد حلّاج وار به جرم اينكه اسرار هويدا كرده است بر سر دار خواهد رفت و به اين سبب عرفا در عباراتي مانند همه عالم جمال طلعت اوست و امثال آن اظهارنظر مي‌كنند و اَنا الله نمي‌گويند كه هنوز ذهن بشريت قابل پذيرش آن و مستعدّ شناخت خويش نيست.

بهتر است به شرح بيت به بيت اين غزل بپردازيم و هر كجا لازم آيد توضيحي درخور فهم خود بر قلم آيد. شاعر در بيت اول و دوم، تمام توجه خود را به ساعات سحر معطوف مي‌دارد و كليد طرز تفكر و تعقل را به خواننده نشان مي‌دهد.

حافظ همان طور كه خود كراراً گفته سحرخيز بوده است و اين شرط اول عرفان است.

او در اين بيت علي الظاهر مي فرمايد به هنگام سحر كه از باده دوشين مخمور و نيمه مست بودم برحسب معمول به صبوحي پرداختم به اين معنا كه باده بامدادي را كه با نواي چنگ و مطرب نوشيده مي‌شود نوشيدم و در اثر اين شراب عقل را از خود بيخود ساخته و از سرزمين وجود خويش او را بيرون كردم تا بتوانم بدون وسوسه و اگر و مگر او به تفكر درباره عالم وجود و خالق آن بپردازم.
ساقي محبوب من با ادا و اطوار خود همه غمها و تفكرات زندگاني را كه از فعل و انفعالات عقل ناشي مي‌شود به يكباره از من به دور كرد و من آرام و حاضرالذهن آماده انديشه و تفكر شدم.

در اينجا شاعر مي‌خواهد بگويد ذهني كه دچار دغدغه تا چه خورم صيف و چه پوشم شتا باشد نمي‌تواند درست درباره مبداء خلقت و خالق متعال فكر كند و براي اينكار بايد در اثر جذبه عشق ساقي، پشت پا به همه اين تعلقات بزند تا آماده پذيرش راز هستي گردد.

آنگاه شاعر از زبان ساقي در بيت چهارم و پنجم مي‌گويد كه او به من گفت اي كسي كه به خاطر اينكه برخلاف ساير قشريون به عالم عرفان روي آورده و در نتيجه آماج تير سرزنش متشرعين قرار گرفته‌يي، در اين راهي كه تو انتخاب نمودي مادام كه به وجود خود و كلمه ( من) فكر مي‌كني هرگز قادر نخواهي بود كه بر راز آفرينش دستيابي و به مانند تسمه كمر كه دور تا دور كمر را احاطه مي‌كند بر اين راز هستي محيط شوي و شرط نخست آن است كه از خود به درآيي و وجود خويش را شيئي مستقل نشماري.

آنگاه ساقي در بيت ششم حجّت را بر شاعر تمام كرده به او مي‌گويد اگر چنين هستي و قادر نيستي كه از خويشتن خويش رهايي يابي دست از اين كار و اين طرز تفكر و پاي از اين راه معرفت بكش كه سيمرغ حقيقت در جايي بس بلند آشيانه دارد و دست هر كس و ناكس به آن نمي‌رسد.

شاعر در بيت هفتم تحت تأثير فلسفه وحدت وجود و اين بيت از عطار:
به خود مي‌سازد از خود عشق با خود
خيال آب و گِل در ره بهانه است

قرار گرفته و همصدا با او مي فرمايد هرچه را مي‌بيني همگي و در جمع (او) است و موضوع خلقت انسان از آب و گل بهانه يي بيش نيست و در واقع شاعر تحت تأثير اين مطلب است كه خداوند براي اينكه زيبايي خويش را ببيند دست به خلقت زد.

شاعر در دو بيت پاياني غزل پس از تشريح خلاصه طرز برداشت و عقيده نهايي خويش، درباره مسئله آفرينش نظريه قطعي خويش را راست و صاف و پوست كنده در چند كلمه چنين بيان مي‌كند كه: هرگز فكر ما در اين راه به جايي نمي‌رسد.

پس مي‌توان خلاصه عقيده حافظ را چنين بيان كرد كه وجود ما جزئي از كل خالق است و هرگز جزء نمي‌تواند پي به كل ببرد.

در پايان ذكر اين نكته بي فايده نيست كه در بعضي از نسخ تعداد ابيات اين غزل به ۱۰ و ۱۱ مي‌رسد و اين دو بيت را علاوه دارد:

سرا خاليست از بيگانه مي نوش
كه جز تو نيست اي مرد يگانه

كه بندد طرف وصل از حُسنِ شاهي
كه با خود عشق بازد جاودانه

و به طوري كه مشاهده مي‌شود مفاهيم اين دو بيت در ابيات اصلي غزل به طرز ماهرانه تري بازگو شده و احتمالاً به همين سبب توسط خود شاعر، اين دو بيت را كه كمتر برانگيزاننده احساس شاعرانه است حذف شده باشد.

https://t.me/amirnormohamadi1976