⬆️ الــلّٰــه ﷻ فەرمووی: من پرسیاڕم لێ ناکرێت چی دەکەم ئێوە پرسیارتان لێ دەکرێت تۆ بە راستی عەبدی منی وە نێردراوو وشەیەکی منی کە ناردم بۆ مــریــم وە ڕوحێک بوو لە لایەن منەوە بۆی هات، و وەک ئادەم تۆم دروست کردووە لە قوڕ پێم فەرمووی ببە بویت ئەگەر واز لەوە نەهێنیت ئەوە وەک هاوەڵەکەت لێ دەکەم وەک چۆن ئەوم لە بەردەم دەستەکانت وام لێ کرد ( مەبەستی عُــزَیــرە علیهم السلام )

ابن عباس وتــــی: عــیــســیٰ وازی لێ هێنا لەو پرسیارە وە هەموو ئەوانەشی گوێیان لێ بوو لە حەواریەکان و لە غەیری ئەوانیش

ابن عباس وتــــی: بەراستی قەدەری الــلّٰــه نهێنی الــلّٰــه یە بۆیە داوای مەکەن

📚|[ الابانة الکبری (2122) ]|

گرنگی تەوحید و فائدەیەکی زێڕین

الــلّٰــه ﷻ عز وجل دەفەرموێت: ﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ كَفَرُوا۟ بَعۡدَ إِیمَـٰنِهِمۡ ثُمَّ ٱزۡدَادُوا۟ كُفۡرࣰا لَّن تُقۡبَلَ تَوۡبَتُهُمۡ وَأُو۟لَـٰۤىِٕكَ هُمُ ٱلضَّاۤلُّونَ﴾ [آل عمران ٩٠]

#واتــــــه ‹بێگومان ئەوانەى كە لە پاش باوەڕ هێنانیان كافر بوونەتەوە و پاشانیش كوفرەكەیان زیاد كردوە، ئەوانە هەرگیز تەوبەیان لێ وەرناگیرێت و ئەوانە كەسانێكن كە گومڕا بوون. ›

أبو العاليە رەحمەتی لێ بێت دەفەرموێت: ‹مەبەست لێی  یەهودو نەصارا بوون کە لە دینەکەی خۆیان دا کەوتنە کوفرەوە و پاشانیش بێ باوەڕ بون بە رسول الــلّٰــه ﷺ  کە ئەمە کوفرەکەی زیاد کردن .


وە دەربارەی ئەوەی کە الــلّٰــه ﷻ فەرموی:
﴿ لَّن تُقۡبَلَ تَوۡبَتُهُمۡ ﴾
تەوبەکانیان هەرگیز لێ وەر ناگیرێت

پێشەوا أبو العالیە دەفەرموێت:
‹ئەوانە گاورو جولەکەکانن کەوا تاوان و خراپەیان ئەنجام ئەداو  ئەیان وت تەوبەی لێ ئەکەین  الــلّٰــه ﷻ فەرموی: تەوبەکانیان قبوڵ ناکەین لە تاوانە بچوکەکان لەکاتێک داا ئەوان کوفرو بێ باوەڕیان هەیە›

📚«تفسیر الطبري»

وە جارێکی تر أبو العالیە دەفەرموێت: ‹ئەوانە  ئەو موسرک و بێ باوەڕانەن کە بە حسابی خۆیان تەوبە لە تاوانەکانیان دەکەن بەڵام تەوبەیان لە ئەسڵ و بناغە کوفریەکانیان نەکردبوو، الــلّٰــه عز وجل تەوبەیان لێ وەرناگرێت لەگەڵ ئەوەی لەسەر کوفر بن .›

📚«تفسير الطبري»

بۆیە پەنا بگرن لە کوفر و شیرک و زەندەقە  چونکە کردەوەکان هەموی بەتاڵ دەکاتەوە وە والــلّٰــه ی لەگەڵ کوفــــر دا هیچ کردەوەیک وەرناگیرێت با بەندەکەش وابزانێت تەوبەی لە تاوان کردووەو گەڕاوەتەوەو مولتەزم بووە  چونکە کوفر گەورە ترین ڕێگرە لە قبوڵ بوونی کردەوەکان لە بەندەکان
ئەمەش حاڵی زۆرێکە لە خەڵکی لە ناو کوفــر دایەو خۆی بە موسوڵمان دەزانێت و ئەڵێت من تەوبە ئەکەم لە تاوانەکانم وە ڕەجای هەیە تەوبەکەی قبوڵ بێت نا والــلّٰــه ی  تەوبە لە هیچ تاوانێک وەر ناگیرێت تا تەوبە نەکرێت لە کوفــــر و شــیــرک 
وە ئەوانەی لە کوفــــرو شــیــرک دان لە قیامەت دا سزا دەدرێن لەسەر هەرچی تاوانی بچوک و گەورەیە کە کردویانەو ئەنجامیان داوە با لە دونیاش دا تەوبەیان لێ کردبێت چونکە تەوبە کردن و کردەوە  قبوڵ نابێت  لە کاتێک دا خاوەنەکەی لە کوفــــر دا بێت


وە قەدری ئەو تەوحیدە بزانن کەوا کردەوەی چاکە بە هۆی ئەوەوە بەرز دەبێتەوەو وەردەگیرێت

الــلّٰــه عز وجل دەفەرموێت:
﴿إِلَیۡهِ یَصۡعَدُ ٱلۡكَلِمُ ٱلطَّیِّبُ وَٱلۡعَمَلُ ٱلصَّـٰلِحُ یَرۡفَعُهُۥۚ ﴾
#واتــــــه: وشە پاک و بەرزەکە کە لا إله إلا الــلّٰــه‌یە  بۆ لای پەروەردگار بەرز ئەکرێتەوە وە هەمو کردەوە باشەکانیش بە هۆی ئەوەوە بەرز دەبنەوە و قبوڵ ئەبن

هەر کەس تەوحیدو ئەسڵی ئیسلامەتی نەبوو هیچ کردەوەیەکی بەرز نابێتەوە و وەرناگیرێت نسأل الــلّٰــه العافية .

بِاسمڪ اللّهُمّ
دەست ده‌که‌ین بە زنجیرە پۆستێڪ دەربارەی تەفسیری ئەو ئایەتانەی باسی طاغــوتی تێدا ڪراوە و باسەڪان بەم جۆرە ئەبن
-پێناسەی طاغــوت و ڕەد دانەوەی زیادەڕۆیان و ڪەمتەرخەمان
-مەبەست لە ڪــوفــر بە طاغــوت
-مەبەست لە دورڪەوتنەوە لە طاغــوت پەرستنیەتی
-چۆنیەتی ڪــوفــر بە طاغــوت و مەرجەڪانی

ئەم باسانە لەژێر ڕۆشنایی ئایەتەڪانی قورئان دا ئەبێت ڪە ئەو باسانەیان زۆر بە ڕونی ڕۆشن ڪردۆتەوە إِنْ‌ شَاءَ ‌الــلّٰــه تعالــــیٰ

پۆستی یەکەم لە زنجیرە باسی کــوفــر بە طاغــــوت لە ژێر ڕوناکی تەفسیری ئایەتەکان‌و وتەی پێشینی ئوممەت دا

ڕزگار بون لە کــوفــر کــردن بە طاغــــوت دایە

الحمدلله والصلاة والسلام علی رسول الــلّٰــه ﷺأما بعد:
بزانە رەحمەتی الــلّٰــه‌ت لێ بێت کە نەجات بونی بەندەکان گرێدراوە بە بەردەوام بوونی لەسەر ڕێبازی ئیسلام تا ئەو کاتەی بە ئیمانەوە دەمرێت و دەگەڕێتەوە، وە ئیسلامیش چەندین پایەی هەیە کە بە بێ جێبەجێ کردنی ئەو پایانەو نەهاتنە جێی لە بەندەکان دا ئەوە ئیسلامەتیش نایەتە جێی و موکەلەف نابێتە موسوڵمان 
یەکێک لەو ئەســڵ و بناغانەیش کە ئیسلامی لەسەر دامەزراوە و الــلّٰــه عزوجل لە قــەدەر دا جێگیری کردوە کە بە بێ ئەو بناغەیە ئیسلامەتی هیچ کەسێک جێگیر نەبێت بریتیە لە کــوفــر کــردن بە طاغــــوت و بەڕائەت کردن لە طاغــــوت و بەندەکانی .

وە ئەم بڕیارەی الــلّٰــه عزوجل کە داویەتی دەربارەی ئەو بناغەی ئیسلام خۆی بە باشترین شێوە ڕونی کردۆتەوە کە چۆن بێتە جێ و چۆن بەندەکان پەیڕەوی بکەن
بۆیە لە چەندین ئایەت دا باسی کردوە بەڵکو بەشێکی زۆری قورئان باس لە جێبەجێ کردنی ئەو بناغەیە، هەر بۆ ئەوەیشە پێغەمبەرانی ناردوەو کتێبەکانی دابەزاندوە
بۆیە کەعبی ئەحبار دەیفەرموو:
«أسست السماوات السَّبْعُ وَالأَرَضُونَ السَّبْعُ عَلَى: ﴿قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ

الــلّٰــه حەوت ئاسمانەکەو حەوت زەویەکەی دروستکردوە لەسەر جێبەجێ کردنی قل هو الــلّٰــه أحد
﴾ [الإخلاص: ١]

📚«المجالسة وجواهر العلم»

مەبەستی ئەوەیە ئاسمانەکان و زەوی لە بناغە دا بۆ ئەوە دروست بوون کە تەنها الــلّٰــه عزوجل تێیاندا بپەرسترێت کە ڕوونە لای هەموان مەبەست لە بوونی مرۆڤ و جنۆکەکانیش هەر پەرستنی الــلّٰــه یە عزوجل بە تاک و تەنها بە سیفەتەکانیەوە.

 ئەم تەوحیدەش نایەتەجێ هەتا بەندەکان کــوفــر بە طاغــــوت نەکەن و وتەو کردارو بیرو باوەڕیان پاک نەکەنەوە لە پەرستشی طاغوت
بۆیە کــوفــر بە طاغــــوت مەبەستێکی سەرەکی دروست بوونی بونەوەرانە
چونکە هەر لە سەرەتای دروست بوونی مرۆڤەکان الــلّٰــه عز وجل وای دانابوو کە دوژمنێکیان هەبێت لە طاغوتەکان کە ئەویش شەیطانی بە نەفرەت کراوەو مۆڵەتی دراوە تا دونیا کۆتایی دێت ئەویش هەبێت بۆیە باسکردنی ئەم بناغەیەی ئیسلام کۆتایی نایەت و تا قیامەت بەردەوام ئەبێت .

 وە نەجات بونی بەندەکان وابەستە بە کــوفــر بە طاغــــوته‌وە هەم لە دونیا هەم لە قیامەت چونکە ئەوەی لە دونیا دا کــوفــری بە طاغــــوت نەکردبێت بەڵکو پەرستبێتی و باوەڕدار بوبێت پێی، ئەوە لە قیامەتیش هەر شوێن ئەو ئەکەوێت و جێگاو دواڕۆژی طاغــوتیش هەر جەهەننەمە 
لە فەرمودەیەک دا کە ئەبو هریرە رەزای الــلّٰــه‌ی لێ بێت دەیگێڕێتەوە لە رسول الــلّٰــه ﷺ کە فەرمویەتی: [يَجْمَعُ اللَّهُ النَّاسَ فَيَقُولُ: مَنْ كَانَ يَعْبُدُ شَيْئًا فَلْيَتْبَعْهُ، قَالَ: «فَيَتْبَعُ مَنْ كَانَ يَعْبُدُ الشَّمْسَ الشَّمْسَ، وَيَتْبَعُ مَنْ كَانَ يَعْبُدُ الْقَمَرَ الْقَمَرَ، وَيَتْبَعُ مَنْ كَانَ يَعْبُدُ الطَّوَاغِيتَ الطَّوَاغِيتَ]،

📚«صحيح البخاري»

#واتــــە: الــلّٰــه عزوجل لە ساحەی حەشر دا خەڵکی کۆدەکاتەوەو پاشان دەفەرموێت:کێ هەر شتێکی پەرستوە با شوێنی بکەوێت.
رسول الــلّٰــه ﷺ فەرموی: جا ئەوەی خۆری پەرستبێت شوێن خۆر ئەکەوێت و ئەوەی مانگی پەرستبێت شوێن مانگ ئەکەوێت و ئەوەی طاغوتەکانی پەرستبێت شوێن طاغوتەکان ئەکەوێت.

لە فەرمودەکە دا باسی ئەوە نەکراوە بۆ کوێ شوێنیان ئەکەون لەبەر دیاری و ئاشکرایی کە بێ گومان بۆ جهنم شوێنیان ئەکەون .

بۆیە ڕزگار بوون لە کــوفــر کــردن دایە بە طاغــــوت و بانگەشەی پێغەمبەرانیش هەر بۆ ئەوە بوەو ئەرکی شوێنکەوتوانی پێغەمبەرانیش هەر ئەوەیە تا ڕۆژی قیامەت  

وە ئێمەش بەڕاستی لە سەردەمێک داین کە رسول الــلّٰــه ﷺ  و هاوەڵانی باسیان لێ کردوە و وەسفیان کردوە بە سەردەمی طاغوتەکان 
عَنْ أَنَسٍ قَالَ: «إِنَّهَا سَتَكُونُ مُلُوكٌ ثُمَّ الْجَبَابِرَةُ ثُمَّ الطَّوَاغِيتُ.

«بەڕاستی نزیکە کەوا خەڵکی بە ڕێچکەی پادشایەتی بەڕێوە ببرێن و پاشان دەبێتە دەسەڵاتی زۆرە ملەو پاشان دەبێتە سەردەمی طاغوتەکان»

📚«مصنف ابن ابي شیبة»

وە ئەوەی کە هاوەڵان لێی ئەترسان ئێمە تێیدا ئەژین کە سەردەمێکە رسول الــلّٰــه ﷺ فەرموی دەربارەی: [کەس هەیە شەو دێت بە سەریدا ئیماندارە و ڕۆژ ئەبێتەوە کافــر بووە وە هەیە ڕۆژی لێ ئەبێتەوە ئیماندارەو کە ئێوارە دێت کافــــرە]

ڪە ئاماژەیە بۆ بەربڵاوی شــیــرڪ و ڪــوفــر وە بزانە بارڪ الــلّٰــه فیڪ ڪە پێشەوایانی سەلەف بە هەموو تواناو بازو و هێزیان کاتێک سوننەت و ڕێبازی ئەهلی سوننە غەریب بوو هەستان بە سەرخستنی سوننەت و کتێبیان دەرباەری نوسی و مەجلسیان بۆ بڵاو کردنەوەی سوننەت بەستو دژی بیدعەو گومڕایی وەستان و ترسیان هەبوو پریشکەی گومڕاییان بەرکەوێت و دوور ئەکەوتنەوە لە گومڕاکان 
=

=
محمدی کوڕی ئەسلەمی طوسی ئەی فەرموو: [رسول الــلّٰــه ﷺ فەرموی ئوممەتەکەم ئەبێتە 73 کۆمەڵەو هەمووی بۆ ئاگرن یەک دانە نەبێت سوێند بە الــلّٰــه ئەگەر بیگوتایە هەمووی بۆ بەهەشتە یەک دانە نەبێت ئەوە ئەبو ئەوپەڕی تــرس و خۆ پارێزیمان کردایە کە لەو دانەیە نەبین جا چی بگات بەوەی فەرموی: هەموی بۆ ئاگرن یەک دانە نەبێت !]

ڕونە سەردەمی ئەوان نامۆیی سوننەت بوو 
بەڵام سەردەمی ئێمە نامۆیی ئەســڵ و بناغەی ئیسلامە بە جۆرێک نیشانەکانی کــوفــر بەر بڵاون وە ئاڵاکانی شەکاوەن وە شوێنکەوتوانی بە دەسەڵاتن بۆیە هەر کەسێک گووتی ئیسلام و بناغەکانی نامۆ نین کــذابــە درۆزنە خائنە لە دیــن یان دیــنــی هەر نیە ئەگەرنا هەمو موسوڵمانێک کە تــەوحــیــدی دامەزرابێت ئەبینێت کە ئــیــســلام بە کرۆک و شیعاریەوە چەن نامۆو بێ نازە و ئەوەی خەمی لێ نەخورێت ئیسلامی عیزەت و شکۆیە .

پێشەوا مالکی کوڕی ئەنەس دەیفەرموو:[کۆتایی ئەم ئوممەتە چاک نابێت بەوە نەبێت کە سەرەتاکەی پێ باش بوو]

بێگومان سەرەتای ئەم ئومەتەش بە بانگەشە بۆ تــەوحــیــدو کــوفــر بە طاغــــوت بە عیزەت و سەرکەوتوو بوو، بەجۆرێک 13 ساڵ پێغەمبەری نازدار دڵەکانی جێگیر ئەکردو پاکی ئەکردنەوە لە شــیــرک و ڕەگ و ڕیشەکانی .

بۆیە ئێمەش وەک شوێنکەوتەیەک بۆ رسول الــلّٰــه ﷺ باس لەم بناغە گرنگە ئەکەین کە کــوفــر کــردنه بە طاغــــوت و نامانەوێت زۆر بە درێژی باسی بکەین بەڵکو ڕێڕەوم لەم نوسینە دا ڕونکردنەوەی کلیل و ئەسڵەکانیەتی کە هەر کەسێک ئەو بنچینانەی جێگیر بوو، ئیدی ئەتوانێت ئیسلام و سوننەتی لەسەر هەڵچنێت، وە بە کورتی هەڵەو ڕۆچونی زیادەڕۆیان لەم باسە دا ئەخەینە ڕوو لەوانەی ئەم باسەیان بە ئەثەر و بەڵگە دانەمەزراندوە بەڵکو بە وتەو شوێنکەوتنی ئەهلی کەلام و ڕەئی فێری بوون، بە هەمان شێوە باس لە بــێ دیــنــی کەسانێک دەکەین کە لەم باسە دا شــلــڕەون و دەرگایان بۆ کــوفــر کردۆتەوە کە تێکەڵیان بێت و گرنگی بەم باسە نادەن وەک خۆی  

وە ڕێبازمان تێیدا باسکردنی ئەو ئایەتانە ئەبێت کە بە دەق باسی لە طاغــــوت کردوە هەر چەندە سەدان ئایەتی تر هەن کە باسیان لە طاغــــوتان کردوە بە وەسف و نیشانەکانیان یان بە باسکردنی شوێنکەوتوانی یان بە دیاری کردنی پاشە ڕۆژی بەندەکانی 

ئەو ئایەتانەش کە بە ناو باسی طاغــوتیان کردوە هەشت ئایەتن کە ئەمانەن:☟☟☟☟

1_ الــلّٰــه ﷻ دەفەرموێت ﴿لَاۤ إِكۡرَاهَ فِی ٱلدِّینِۖ قَد تَّبَیَّنَ ٱلرُّشۡدُ مِنَ ٱلۡغَیِّۚ فَمَن یَكۡفُرۡ بِٱلطَّـٰغُوتِ وَیُؤۡمِنۢ بِٱللَّهِ فَقَدِ ٱسۡتَمۡسَكَ بِٱلۡعُرۡوَةِ ٱلۡوُثۡقَىٰ لَا ٱنفِصَامَ لَهَاۗ وَٱللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ﴾ [البقرة ٢٥٦]

2_ الــلّٰــه ﷻ دەفەرموێت: ﴿ٱللَّهُ وَلِیُّ ٱلَّذِینَ ءَامَنُوا۟ یُخۡرِجُهُم مِّنَ ٱلظُّلُمَـٰتِ إِلَى ٱلنُّورِۖ وَٱلَّذِینَ كَفَرُوۤا۟ أَوۡلِیَاۤؤُهُمُ ٱلطَّـٰغُوتُ یُخۡرِجُونَهُم مِّنَ ٱلنُّورِ إِلَى ٱلظُّلُمَـٰتِۗ أُو۟لَـٰۤىِٕكَ أَصۡحَـٰبُ ٱلنَّارِۖ هُمۡ فِیهَا خَـٰلِدُونَ﴾ [البقرة ٢٥٧]

3_ الــلّٰــه ﷻ دەفەرموێت: ﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِینَ أُوتُوا۟ نَصِیبࣰا مِّنَ ٱلۡكِتَـٰبِ یُؤۡمِنُونَ بِٱلۡجِبۡتِ وَٱلطَّـٰغُوتِ وَیَقُولُونَ لِلَّذِینَ كَفَرُوا۟ هَـٰۤؤُلَاۤءِ أَهۡدَىٰ مِنَ ٱلَّذِینَ ءَامَنُوا۟ سَبِیلًا﴾ [النساء ٥١]

4_ الــلّٰــه ﷻ ئەفەرموێت: ﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِینَ یَزۡعُمُونَ أَنَّهُمۡ ءَامَنُوا۟ بِمَاۤ أُنزِلَ إِلَیۡكَ وَمَاۤ أُنزِلَ مِن قَبۡلِكَ یُرِیدُونَ أَن یَتَحَاكَمُوۤا۟ إِلَى ٱلطَّـٰغُوتِ وَقَدۡ أُمِرُوۤا۟ أَن یَكۡفُرُوا۟ بِهِۦۖ وَیُرِیدُ ٱلشَّیۡطَـٰنُ أَن یُضِلَّهُمۡ ضَلَـٰلَۢا بَعِیدࣰا﴾ [النساء ٦٠]

5_ الــلّٰــه ﷻ دەفەرموێت: ﴿ٱلَّذِینَ ءَامَنُوا۟ یُقَـٰتِلُونَ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِۖ وَٱلَّذِینَ كَفَرُوا۟ یُقَـٰتِلُونَ فِی سَبِیلِ ٱلطَّـٰغُوتِ فَقَـٰتِلُوۤا۟ أَوۡلِیَاۤءَ ٱلشَّیۡطَـٰنِۖ إِنَّ كَیۡدَ ٱلشَّیۡطَـٰنِ كَانَ ضَعِیفًا﴾ [النساء ٧٦]

6_ الــلّٰــه ﷻ دەفەرموێت: ﴿قُلۡ هَلۡ أُنَبِّئُكُم بِشَرࣲّ مِّن ذَ ٰ⁠لِكَ مَثُوبَةً عِندَ ٱللَّهِۚ مَن لَّعَنَهُ ٱللَّهُ وَغَضِبَ عَلَیۡهِ وَجَعَلَ مِنۡهُمُ ٱلۡقِرَدَةَ وَٱلۡخَنَازِیرَ وَعَبَدَ ٱلطَّـٰغُوتَۚ أُو۟لَـٰۤىِٕكَ شَرࣱّ مَّكَانࣰا وَأَضَلُّ عَن سَوَاۤءِ ٱلسَّبِیلِ﴾ [المائدة ٦٠]

7_ الــلّٰــه ﷻ دەفەرموێت: ﴿وَلَقَدۡ بَعَثۡنَا فِی كُلِّ أُمَّةࣲ رَّسُولًا أَنِ ٱعۡبُدُوا۟ ٱللَّهَ وَٱجۡتَنِبُوا۟ ٱلطَّـٰغُوتَۖ فَمِنۡهُم مَّنۡ هَدَى ٱللَّهُ وَمِنۡهُم مَّنۡ حَقَّتۡ عَلَیۡهِ ٱلضَّلَـٰلَةُۚ فَسِیرُوا۟ فِی ٱلۡأَرۡضِ فَٱنظُرُوا۟ كَیۡفَ كَانَ عَـٰقِبَةُ ٱلۡمُكَذِّبِینَ﴾ [النحل ٣٦]

8_ الــلّٰــه ﷻ دەفەرموێت: ﴿وَٱلَّذِینَ ٱجۡتَنَبُوا۟ ٱلطَّـٰغُوتَ أَن یَعۡبُدُوهَا وَأَنَابُوۤا۟ إِلَى ٱللَّهِ لَهُمُ ٱلۡبُشۡرَىٰۚ فَبَشِّرۡ عِبَادِ﴾ [الزمر ١٧]

لە ژێر ڕۆشنایی تەفسیری هاوەڵان و زانایانی پێشینی ئیسلام بۆ ئەو ئایەتانە باسەکانی طاغــــوت باس دەکەین و بنچینەی ئەهلی ئیسلام و سوننەی تێدا سەر ئەخەین و بناغەی باتڵی خه‌وارج ئاساو شوێنکەوتوانی سید قطبی تێدا دەرئەخەین و شلڕەوی شوێنکەوتوانی طاغــــوتیشی تێدا دەرئەکەین إِنْ‌ شَاءَ ‌الــلّٰــه تعالى .

پۆستی دووەم لە زنجیرە باسی کــوفــر بە طاغــــوت لە ژێر ڕوناکی تەفسیری ئایەتەکان و وتەی پێشینی ئوممەت دا

پێناسه‌و حەقیقەتی واتای طاغــــوت

ئایەتی یەکەم دەربارەی طاغوت و تەفسیرو واتاکەی 

1_ الــلّٰــه عزوجل ئەفەرموێت: ﴿ فَمَن یَكۡفُرۡ بِٱلطَّـٰغُوتِ وَیُؤۡمِنۢ بِٱللَّهِ فَقَدِ ٱسۡتَمۡسَكَ بِٱلۡعُرۡوَةِ ٱلۡوُثۡقَىٰ لَا ٱنفِصَامَ لَهَاۗ وَٱللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ﴾ [البقرة ٢٥٦]

#واتــــە: جا هەر کەسێک کوفری بە طاغــــوت کرد و ئیمانی بە الــلّٰــه هێنا ئەوکاتە ئیتر دەستی گرتوە بە گرێیەکی پتەوو بە هێزەوە کە پچڕانی نییە وە الــلّٰــه بیسەرو زانایە بە نیەت و کردارەکان .

ئەم ئایەتە ئەسڵ و بناغەیە لە واجبێتی کــوفــر کــردن بە طاغــــوت دا بۆیە زانایان گرنگیان پێی داوە و واتای طاغــــوتیان ڕون کردۆتەوە تا بزانرێت کە ئەبێت ئیماندار بە کێ کافــر بێت و طاغــــوت چیە 

بۆیە لە تەفسیری طاغــــوت دا پێشەوایانی تەفسیر لە صحابەو تابعین واتای طاغــــوتیان بە چەند جۆرێک کردوە 
هەندێک جار بە وەسفێکی گشتی واتایەن کردوە هەندێک جاریش بە باسکردنی نمونەی طاغــــوتەکان واتایان کردوە 
ئەمەش ڕێبازی ئەهلی ئیسلامە لە ناساندنی باسەکان دا کە واتای ئەکەن بە نمونەکانی یان بە ئەسڵ و بناغەکانی یان بە وەسف و نیشانەکانی وەک چۆن رسول الــلّٰــه ﷺ ئیمان و ئیسلامی بە ئەرکانەکانی پێناسە ئەکرد بە پێچەوانەی ئەهلی کەلام و فەلسەفەوە کە کاتێک قسەیان لە دیــــن دا کرد جۆرێک لە پێناسە کردنیان داهێنا و گوتیان پێناس ئەوەیە کە شتێک بڵێیت هەمو وەسفی پێناسەکراوی تێدا بێت و هیچ شتێکیش جگە لەو ئەو وەسفانەی تیا نەبێتو بەم ناماقوڵیەیان مێشکی خۆیان‌و دوای خۆشیان لە شوێنکەوتەکانیان مەشغوڵ کردو کاتە بە نرخەکانیان بە فیڕۆ دا بۆیە ئەبینی یەکێکیان پێناسەی شتێک ئەکات دوای ئەو 10 نەفەر دێن ڕەخنەی لێ دەگرن و هەر یەکەو بە جۆرێکی تر پێناسه‌ی ئەکاتەوە کە بناغەو مەبەستی ئەم ڕێبازە کەلامیە تانە دان بو لە پێناسەی ناوە شەرعیەکان لە لایەن رسول الــلّٰــه ﷺ و هاوەڵان و پێشینەوە وەک پێناسه‌یان بۆ ئــیــمــان و ئــیــســلام و تــه‌وحــیــد و شــیــرک..هتد

بۆیە ئێمە بەریئین لەو جۆرە ڕێبازە کەلامیە دەربارەی پێناسه‌ی  ناوە شەرعیەکان.

پێشەوا یەحیای کوڕی سەلام دەفەرموێت:
تفسير الطاغــــوت على ثلاثة وجوه
وشەی الطاغوت لە قورئان دا بۆ سێ مەبەست بە کار هاتوە 

الوجه الأول: الطاغوت يعني به الشيطان
واتای یەکەم: مەبەست لە طاغــــوت بریتیە لە شەیطان 

الوجه الثاني: الطاغوت يعني به الأوثان التي تعبد من دون الــلّٰــه
واتای دوەم: الطاغــــوت مەبەست لێی ئەو بتانە بوو کە ئەپەرستران لە غەیری الــلّٰــه عزوجل

الوجه الثالث: الطاغوت يعني به كعب بن الأشرف اليهودي
واتای سێهەم: الطاغــــوت مەبەست لێی کەعبی کوڕی ئەشرەفە .

📚«التصاریف ليحيى بن سلام»

وتەکەی پێشەوا یەحیای کوڕی سەلام کۆکەرەوەی ئەو واتایانەیە کە لە لایەن سەلەفەوە بۆ طاغــــوت کراوە بۆیە لەبەر درێژ نەبونەوەی نوسینەکە بۆ هەر واتایەک کە بۆ طاغــــوت کرابێت ناوی ئەو پێشەوایانەی سەلەف ئەنوسین کە فەرمویانە 

واتای یەکەم بۆ طاغوت فەرمویانە بریتیە لە شەیطان لعنه الــلّٰــه 
ئەمەش پێشەوا عومەری کوڕی خطاب و عبدالــلّٰــه ی کوڕی عەباس و حەسەنی بەصری و سەعیدی کوڕی جوبەیر و موجاهد و عکرمەو عەطای کوڕی ئەبی ڕەباح و ابن ابي نجیح و أبوالعاليە سودّی و مەعمەری کوڕی موثەنا و ابن هشام و عامری شەعبی و قەتادەو ضەحاکی کوڕی مزاحم  هەمویان فەرمویانە: [طاغوت شەیطانە ]
ئەمەش پێناسه‌ی ئەو وەسفەیە بە ڕەئیس‌و گەورەی طاغــــوتەکان کە شەیطانی مەلعونە کە هەمو ئەو وەسفانەی کە بۆ طاغــــوت بکرێت ئیلا لە ئەو دا بوونی هەیە بۆیە ئەو طاغــــوتە گەورەیە

هەر چەندە پێشەوا ئیبراهیمی حەربی ئەفەرموێت: [هۆکاری ئەوەی بە گشتگیری گوتراوە طاغــــوت شەیطانە لەبەر ئەوەی ئەبو عبیدة مەعمەری کوڕی مثنی گوتویەتی: واتای شەیطان هاو واتایە لەگەڵ طاغــــوت چونکە شەیطان بە هەر شتێک ئەگوترێت کە تەواو ڕۆ چووبێت لە کــوفــرو خراپەکاریدا ]

ئیبراهیمی حەربی دەفەرموێت:
(الطَّوَاغِيت وَاحِدهَا طَاغُوتٌ، وَهُوَ الشَّيْطَانُ، لِأَنَّ الشَّيْطَانَ فِي قَوْلِ أَبِي عُبَيْدَةَ: كُلُّ فَائِقٍ فِي الشَّرِّ مُتَمَرِّدٌ فِيهِ مِنْ إِنْسَانٍ أَوْ دَابَّةٍ)

کەوایە تەفسیر کردنی طاغــــوت بە شەیطان ئەوەیە کە شەیطان هەمو وەسفەکانی طاغــــوتی تێدایە کە دواتر ئاماژەی پێ دەکەین بە چی هۆکارێک‌و وەسفێک پێی ئەگوترێت طاغــــوت .

واتای دوەم: طاغوت بریتیە لە هەر شتێک جگە لە الــلّٰــه عزوجل پەرسترابێت لە بت یان دارو بەرد

موقاتلی کوڕی سولەیمان ئەفەرموێت: 
(الطَّاغُوتَ مەبەست لێی بتەکانە.)

📚«تفسیر مقاتل»

پێشەوا مالکی کوڕی ئەنەس دەفەرموێت:( الطاغوتُ: هەمو ئەو شتانە بوون کە جگە لە الــلّٰــه ئەپەرستران)

📚«تفسیر ابن ابي حاتم»

مەعمەری کوڕی مثنی ئەفەرموێت:
طاغــــوت: (كلّ معبود من حجر أو مدر أو صورة أو شيطان 
هەمو شتێکە کە جگە لە الــلّٰــه بپەرسترێت لە دارو بەرد یان ڕەسم یان شەیطان )

📚«مجاز القرآن»

واتای سێهەم : طاغــــوت بریتیە لە ساحیر و کاهینەکان 

 لەم واتایەدا بەشێک لە زانایان بەناو وتویانە طاغــــوت ساحیرە یان کاهینە 
هەندێکیشیان ناوی کاهینەکانیان وتوە وەک کەعبی کوڕی ئەشرەف و حویەی کوڕی ئەخطەل 
جابری کوڕی عبدالــلّٰــه پرسیاریان لێی کرد دەربارەی طاغوتەکان ئەویش فەرموی: ( كان في جُهَيْنَةَ واحد، وفي أسْلَمَ واحد، وفي كُلِّ حَيٍّ واحد، وهم كُهّانٌ تَنَزَّلُ عليهم الشياطينُ

لە هۆزی جوهەینە دا یەکێک هەبوو وە لە هۆزی ئەسلەم دا یەکێک هەبوو وە هەمو هۆزێک یەکێکیان هەبوو، ئەو طاغــــوتانە کۆمەڵە کاهنێک بوون کە شەیطان ئەهاتە لایان‌و هەواڵیان لەو شەیطانانە وەر ئەگرت)

ابو العالیە دەیفەرموو: (طاغــــوت بریتیە لە ساحیرو کاهین)

سەعیدی کوڕی جوبەیر دەیفەرموو:(طاغــــوت بریتیە لە ساحیر)

عکرمە دەیفەرموو: (طاغــــوت کاهینە )

عامری شەعبی دەیفەرموو: (ساحیرە)

محمدی کوڕی سیرین دەیفەرموو: (ساحیرە)

عبدالملک ی کوڕی جریج دەیفەرموو: الطاغــــوت: (كُهّان تَنَزَّل عليها شياطين، يُلقون على ألسنتهم وقلوبهم
ئەو کاهینانە بوون کە شەیطانەکان دائەبەزین بۆ لایان و هەواڵی درۆیان ئەخستە سەر زارو دڵیان‌و لەسەر زاری ئەو کاهینانەوە بڵاو ئەکردەوە)

ئەوانەی کە نمونەی ساحیرو کاهینیان باس کردوە 

عبدالــلّٰــه ی کوڕی عباس دەیفەرموو: (طاغــــوت کەسێک بوو لە یەهودیەکان ناوی کەعبی کوڕی ئەشرەف بوو)

عەطیەی عەوفی دەیفەرموو: (طاغــــوت کەعبی کوڕی ئەشرەفە)

موجاهد دەیفەرموو: (طاغــــوت کەعبی کوڕی ئەشرەف ) 

موقاتلی کوڕی سولەیمان دەیفەرموو: (طاغــــوت کەعبی کوڕی ئەشرەفە )

ضەحاکی کوڕی مزاحم دەیفەرموو: (طاغــــوت کەعبی کوڕی ئەشرەفە)

ئیسماعیلی سودی دەیفەرموو: (طاغــــوت أبو الأسلَمِي کاهین بوو)

جیاوازی نێوان ساحــرو کاهــن ئەوەیە:
کاهن بانگەشەی ئەوە ئەکات کە داهاتو ئەزانێت زانستی بەوە هەیە کە ڕو ئەدات و بۆ ئەمەش پشت بە شەیطانەکان ئەبەستێت کە بە حیساب هەواڵی ئاسمانی بۆ بێنن‌و ئەوانیش بە درۆوە چەندین شتی درۆی پێ ئەڵێن کە هیچی ڕاست نین .

ساحیر ئەوەیە: کە بانگەشەی زانینی غەیب ئەکات یان بانگەشەی ئەوە ئەکات کە ئەتوانێت حەقیقەتی شتەکان بگۆڕێت بۆ نمونە بەرد بکاتە گۆشت یان بەرد بکات بە ئاڵتون ..هتد 
ئەمە وەکو خودی واتای دوو وشەکە هەرچەندە زۆر جار کەسی ساحیر بانگەشەی ئەوەش ئەکات کە کاهنە 

واتای چوارەم: طاغــــوت ئەو کەسانەن کە خەڵکی لە تەوحید لا ئەدەن‌و بانگەشەیان ئەکەن بۆ کــــوفــر 

عبدالــلّٰــه ی کوڕی عەباس دەیفەرموو: الطاغــــوتُ:( الذي يكون بين يدي الأصنام، يُعَبِّرون عنها الكذب؛ لِيُضِلُّوا الناسَ

طاغــــوت ئەو پارێزەرانەی لای بتەکان بوون کە درۆیان بۆ خەڵکی دەکرد دەربارەی بتەکان تا خەڵکی گومڕا بکەن و توشی شیرکیان بکەن )

ابن هشام دەفەرموێت: (وَالطَّاغُوتُ: كُلُّ مَا أَضَلَّ عَنْ الْحَقِّ.
طاغــــوت هەمو کەسێکە کە خەڵکی لە حەق و تەوحید لا بدات)

📚«السیرة لابن هشام»

واتای پێنجەم:
طاغــــوت هەر کەسێکە کە حوکم بکات لە بەینی خەڵکی داو حەڵاڵیان بۆ حــەرام بکاتو حەرامیان بۆ حــەڵاڵ بکات و شەرعی کوفریان بۆ دابنێت
 
پێشەوا موجاهدی کوڕی جەبر دەفەرموێت: الطاغوتُ:(الشيطانُ في صورة الإنسان، يتحاكمون إليه، وهو صاحبُ أمرِهم

طاغــــوت کۆمەڵە شەیطان ئاسایەک بوون لەسەر شکڵی مرۆڤ کە خەڵکی ناکۆکیەکانیان ئەبردەوە بۆ لایان و ئەوانیش بە ویستی خۆیان ڕێبازیان بۆ دائەنان )
وە هەر لەم واتایە دا نمونەی کەعبی کوڕی ئەشرەف باسکراوە چونکە بە تەوراتی موحەرەف‌و هەواو ئارەزو حوکمی دەکرد لە بەینی خەڵک داو حەڵاڵی حەرام دەکردو حەڵاڵی حەرام دەکرد 
بۆیە ابن عباس و مجاهد و ضحاک و عطیەی عەوفی مقاتل دەیان فەرموو: (ئەو طاغــــوتەی کە تەحاکومی بۆ ئەکرا کەعبی کوڕی ئەشرەف بوو)

ئەمە بە گشتی وتەی زانایان لە هاوەڵان و تابعین و ئەتباعی تابعین بوو لە واتاو تەفسیریان بۆ طاغوت.
 
لە پاش باسکردنی وتەی زانایانی پێشین لە پێناسه‌و ناساندنی طاغــــوت دا چەند خاڵێک باس دەکەین دەربارەی ئەو ناوە کە زۆر گرنگە موسوڵمان بیزانێت 

خاڵی یەکەم: طاغــــوت لە زمانی عەرەبی دا وەر گیراوە لە وشەی طَغَی کە بە واتای زیادە ڕۆیی دێت وە وشەی طاغــــوت لەسەر وەزنی فَعَلوت واتا ئەسڵی وشەی طَاغُــــوت طَغَوُوت بوە لەبەر قورسی ضمەی سەر واوی یەکەم قەلبی مەکانی ڕویداوە واوەکە چۆتە جێگەی غینەکەو بوە بە طَوَغُوت پاشان واوەکە بوە بە الف چونکە واو حرفی علە یەو متحرکەو پێش خۆی فتحە بوە بووە بە طاغــــوت .
وە وەزنی فعلوت بۆ موبالەغەیە وەک جَبَروت .
کەوایە لە زمانی عەرەبی دا طاغوت بریتیە لە زۆر دەرچون لە سنورو تێپەڕاندنی سنور بە شێوەیەکی زۆر.

خاڵی دووەم: ئەبێت بزانیت کە ئەم وشەیە لە شــەرع دا تایبەت کراوەو واتاکەی بریتیە لە سنور بەزاندن بەرامبەر الــلّٰــه بە بانگەشە کردنی تایبەت مەندیەک لە تایبەت مەندیەکانی الــلّٰــه عزوجل .

بۆیە طەبەری لە دوای باسکردنی پێناسەکانی سەلەف بۆ طاغــــوت  دەڵێت: (والصواب من القول عندي في"الطاغوت"، أنه كل ذي طغيان على الله، فعبد من دونه، إما بقهر منه لمن عبده، وإما بطاعة ممن عبده له، وإنسانا كان ذلك المعبود، أو شيطانا، أو وثنا، أو صنما، أو كائنا ما كان من شيء.

وە واتای دروست لە لای من بۆ طاغــــوت ئەوەیە کە هەر شتێکە کە سنوری بەرامبەر الــلّٰــه ببەزێنێت و خۆی بخاتە پلەی خوایەتیو بپەرسترێت جگە لە الــلّٰــه جا یان بە زۆرە ملێ وا لە خەڵک بکات بیپەرستن یان بەوەی خەڵکی گوێڕایەڵی بکەن و بیپەرستن جا ئەو مرۆڤێک بێت یان شەیطان بێت یان بتێک بێت یان هەر شتێکی دیکە بێت )

📚«تفسير الطبري»

کەوایە لە شەڕع دا وەسفی طاغــــوت تایبەت کراوە بە هەر کەسێک کە سنوری زاتی الــلّٰــه ببەزێنێت و وەسف‌و تایبەتمەندی الــلّٰــه بۆ خۆی پاڵ بداتەوە 
کە لە دواتر دا ئەو تایبەت مەندیانە باس دەکەین کە تەنها حەقی الــلّٰــه عز وجل ــە و هەرکەس پاڵی بدات بۆ خۆی دەبێتە طاغــــوت 

خاڵی سێهەم: بزانە رەحمەتی الــلّٰــه‌ت لێ بێت کە لە باسی الأسماء والأحكام دا  کۆمەڵێك وەسف هەن تایبەتن بە موسوڵمانەوە
وەك: مُحسن و منیب و مسلم و مؤمن …هتد

وە کۆمەڵێک وەسف هەن تایبەتن بە کافرەوە

وەک: طاغــــوت و مرتد ومشرک و جهمی و أشعري..هتد

وە کۆمەڵێک وەسف هەن بۆ موسوڵمان‌و کافریش بەکار دێت 
وەک: ظالم و فاسق و مجرم ..هتد

دەبێت بزانین کە وەسفی طاغــــوت تەنها بۆ کافر بە کار دێت وە لە ناو کافرانیش دا بۆ کافرێکە کە بانگەشە بۆ شتێک بکات کە تەنها حەقی الــلّٰــه عزوجل بێت و خۆی بردبێتە پلەی خوایەتی بۆیە جائیز نیە موسوڵمانێک بە طاغــــوت وەسف بکرێت وەک کۆمەڵێک لە جاهیل و نەزانەکان دەڵێن مادام واتای طاغــــوت لە زمانی عەرەبی دا لە سنور بەزاندنەوە وەرگیراوە کەوایە بە واتا لوغەویەکە ئاساییە وەسفی هەر کەسێک سنورێک ببەزێنێت بکرێت بەوەی طاغــــوتە!
ئەڵێین نەخێر چونکە شەریعەتی ئیسلام ئەو ناوەی تایبەت کردوە و جائیز نیە بۆ موسوڵمان بە کار بێت بەڵکو بۆ هەمو کافرێکیش بەکار نایەت بۆیە لە قورئان دا کافرێک کە سنوری بەزاندبێت لە کوفردا وەسف نەکراوە بە طاغــــوت ئیلا مەگەر خۆی بردبێتە پلەی خوایەتی  بەڵکو ئەوانەی سنوریان بەزاندبێت بە کوفر يان تاوان‌و ستەم کردن ئەوە لە قورئان دا وەسف کراون بە طاغٍ کە اسمی فاعلە لە طَغَی   
واتا ستەمکارو سنور بەزێن  

وەک الــلّٰــه عزوجل باسی مناقەشەی ئەهلی ئاگر ئەکات کە بە یەکتری دەڵێن ئێوە گومڕاتان کردین و ئەوانیش وەڵام دەدەنەوە دەڵێن: ﴿وَمَا كَانَ لَنَا عَلَیۡكُم مِّن سُلۡطَـٰنِۭۖ بَلۡ كُنتُمۡ قَوۡمࣰا طَـٰغِینَ﴾ [الصافات ٣٠]
ئەگینا خۆ ئێمە هیچ دەسەڵاتێكمان بەسەر ئێوەدا نەبووە كە بە زۆر لە باوەڕهێنان لاتان بدەین، بەڵكو ئێوە خۆتان گەلێكى سەركەش سنور بەزێن بوون. 

طاغين جمعی مذکرە و ئەسڵەکەی 
طاغْیِیْن بوە و حەرەکەی یائەکە نەقڵ کراوە بۆ غەین و دوو یائەکە هەردوکی بونەتە سکون و لەبەر ئەوەی دوو حەرفی سکون دار لە عەرەبی دا ناگونجێت یائی یەکەم سڕاوەتەوە و بوە بە طاغِین.

وە الــلّٰــه عزوجل لە پاش باسکردنی جێگای ئیمانداران دەفەرموێت: ﴿هَـٰذَاۚ وَإِنَّ لِلطَّـٰغِینَ لَشَرَّ مَـَٔابࣲ﴾ [ص ٥٥]
ئەمە جێگا و پاداشتی چاكەكاران بوو، لە حاڵێكدا یاخی بووانیش خراپترین جێگای گەڕانەوەیان بۆ هەیە.

وە دەفەرموێت: ﴿أَتَوَاصَوۡا۟ بِهِۦۚ بَلۡ هُمۡ قَوۡمࣱ طَاغُونَ﴾ [الذاريات ٥٣]
واتــــــە: سەیرە، دەڵێی پشت بە پشت بەگوێی یەك دا خوێندویانەو ئامۆژگاری یەكتریان كردوە كە ئاوا بڵێن، نەخێر وانییەو شتی وا نەبووە، بەڵكو كێشە ئەوەیە كە ئەوان هەر خۆیان گەلێكى سەركەش بوون. 

طاغون جمعي مذكرە لە حاڵەتی ڕەفعداو ئەسڵەکەی طاغْیِوْن بوە 
حەرەکەی یائەکە نەقڵ بوە بۆ غەین و دوو ساکنیش بە یەکەوە ناگونجێن و یائەکە سڕاوەتەوە و بوە بە طاغون .

کەوایە کەسێک سنور ببەزێنێت بە تاوان یان بە کوفر ئەوە پێی ناگوترێت طاغــــوت بەڵکو پێی گوتراوە طاغي ئیلا مەگەر کەسەکە بانگەشەی شتێک بکات لە تایبەت مەندیەکانی الــلّٰــه عزوجل 
ئەمەش ڕەدە بۆ ئەوانەی بە موجەڕەدی زوڵم و ستەم و ماڵ خواردنی خەڵکی وەسفی طاغــــوت ئەدەن بە سەر کەسەکە دا جا حاکم و دەسەڵات دار بێت یان کەسێکی ستەمکار بێت کە ئەمە سیفەتی خەواریج بوو کاتێک دەسەڵات دار ستەمی دەکرد و عەدل نەبوو تەکفیریان دەکردو ئەیان بردە پلەی طاغــــوتەوە بۆیە ئەئیمەو زانایان دەربارەی نوێژ کردن و جیهاد کردن و حەج کردن فەرمویانە نوێژ و جیهاد و حەج ئەکەین لە گەڵ هەمو ئیمامێک و دەسەڵاتدارێک دا جا عادل بێت یان ستەم کار
 

وە فەرمویانە بە جائیزی نازانین خروج بکەین لە دەسەڵاتداران با ستەم و زوڵمیش بکەن .
کە ئەمە بێ گومان کاتێکە کە ستەمیان نەگاتە حەدو ئەندازەی طاغــــوتیەت کە باسی ئەکەین چۆن دەسەڵات دار ئەبێتە طاغــــوت إِنْ‌ شَاءَ ‌الــلّٰــه.

بۆیە بۆ تایبەت کردنی وەسفی طاغــــوت بە کافرەوە لە ئەثەردا هاتوە 
عَنْ وَهْبٍ يَعْنِي ابْنَ مُنَبِّهٍ، قَالَ: وَسَأَلْتُ جَابِرًا

پێشەوا وەهبی کوڕی مونەبھ دەفەرموێت: پرسیارم کرد لە جابری کوڕی عبدالــلّٰــه 

«هَلْ فِي الْمُصَلِّينَ مِنْ طَوَاغِيتَ؟ قَالَ: لَا، وَسَأَلْتُهُ هَلْ مِنْهُمْ مُشْرِكٌ قَالَ: لَا
ئایا لە ناو ئەهلی نوێژ دا طاغــــوت هەیە ؟ فەرموی: نەخێر 
گوتم :ئەی تێیاندایە پێی بگوترێت مشرک؟
فەرموی: نەخێر

📚«تعظيم قدر الصلاة»

مەبەست لە مصلین واتای نوێژ خوێن نیە بە تەنها بەڵکو واتای ئەهلی قیبلەو موسوڵمانانە پرسیاری لێ ئەکات ئایا بە موسوڵمان ئەگوترێت طاغــــوت ؟
فەرموی نەخێر
فەرموی ئەی پێی دەگوترێت مشرک فەرموی نەخێر 
واتا وەسفی طاغــــوت و مشرک بۆ موسوڵمان بە کار نایەت 
نەک وەک غولاتی مورجیئە کە دەڵێن هەر کەس نوێژی کرد ئیتر موشریک نیە و طاغــــوت نیە 
بەڵکو ئەگەر طاغــــوتێک شەو و ڕۆژ نوێژ بکات هەر طاغــــوتە  
یان مشرکێک پێستی سەری لە سوجدە دا بڕوات هەر موشریکە
بۆیە مەبەست لە ئەهلی نوێژو ئەهلی قیبلە واتا گشتیەکەیەتی کە مەبەست لێی ئەهلی تەوحیدەو پرسیارەکەش بۆ ڕون کردنەوەی ئەوەیە کە موسوڵمان وەسف ناکرێت بە طاغــــوت با هەر ستەم و تاوانێک بکات بەڵکو وەسفی طاغــــوت تایبەتە بە کافرێکەوە کە بانگەشەی تایبەت مەندیەکی الــلّٰــه بکات .

وە ئەبو العالیە دەیفەرموو: «وَالطَّاغُوتُ: الْكَافِرُ
طاغــــوت تەنها بە کافر دەگوترێت»

📚«تفسير مجاهد »

ئەو الکافر  الفو لامەکەی پێی دەگوترێت الف و لامی عەهد واتا کافرێک کە زانراوە وەسفەکەی چۆنە 
کە سەلەف بە شەیطان و ساحیر و کەعبی کوڕی ئەشرەف لێکیان دایەوە .

لەدوای ئەوەی زانیمان وەسفی طاغــــوت تەنها بۆ کافر بە کار دێت
بە پێچەوانەی کەسانێک کە طاغــــوت دەکەن بە دوو بەشەوە و دەڵێن طاغــــوتی گەورە هەیە کە کافرە و طاغــــوتی بچوک هەیە کە کافر نیە وە باسمان کرد کە ئەمە بەکار هێنانێکی هەڵەیە بۆ ئەو وەسفە ئەوە لە بڵاو کراوەی داهاتودا باس لەوە دەکەین کە بە چی وەسف و بانگەشەیەک کەسێک شایستەی ئەوە دەبێت پێی بگوترێت طاغــــوت،

إِنْ‌ شَاءَ ‌الــلّٰــه تعالــیٰ

پۆستی سێهەم لە زنجیرە باسی کــوفــر بە طاغــــوت لە ژێر ڕوناکی تەفسیری ئایەتەکان‌و وتەی پێشینی ئوممەت دا

ئەو کــوفــرانەی خاوەنەکەی ئەکەن بە  طاغــــوت ☟☟☟☟☟☟☟

 بزانە رحمک الــلّٰــه کە پێناسه‌ی طاغــــوت بریتی بوو لەوەی: کەسێک سنوری بەرامبەر الــلّٰــه عزوجل  بیەزێنێت‌و سیفەت‌و کارێک کە تایبەتە بە الــلّٰــه عزوجل بۆ خۆی جێگیر بکات

کە ئەمەت زانی ئەوە ئەڵێم الــلّٰــه عزوجل لە قورئان دا دەفەرموێت:
﴿فَلَا تَضۡرِبُوا۟ لِلَّهِ ٱلۡأَمۡثَالَۚ إِنَّ ٱللَّهَ یَعۡلَمُ وَأَنتُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ﴾ [النحل ٧٤]
دەسا ئێوە هاوبەش و شەریك بۆ الــلّٰــه دانەنێن، بە ڕاستی الــلّٰــه ئەزانێت و ئێوە نازانن كە چ شتێك سوودی هەیە بۆتان و چیش بە زیانتانە

وە دەفەرموێت:
﴿فَاطِرُ ٱلسَّمَـٰوَ ٰ⁠تِ وَٱلۡأَرۡضِۚ جَعَلَ لَكُم مِّنۡ أَنفُسِكُمۡ أَزۡوَ ٰ⁠جࣰا وَمِنَ ٱلۡأَنۡعَـٰمِ أَزۡوَ ٰ⁠جࣰا یَذۡرَؤُكُمۡ فِیهِۚ لَیۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَیۡءࣱۖ وَهُوَ ٱلسَّمِیعُ ٱلۡبَصِیرُ﴾ [الشورى ١١]
ئەو زاتەی كە دروستكەرى هەموو ئاسمانان و زەوییە و لە خۆتان هاوسەرانی بۆ دروستكردون و لە چوار پێیانیش نێر و مێى داناوە، تا بەهۆى ئەو جووتەوە زۆرتان بكات، هیچ شتێك وێنەى ئەو زاتە نییە و هەر خۆى بیسەرى بینەرە.

وە دەفەرموموێت: ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ۝١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ ۝٢ لَمۡ یَلِدۡ وَلَمۡ یُولَدۡ ۝٣ وَلَمۡ یَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ ۝٤﴾ [الإخلاص ١-٤]

(١) بڵێ‌: ئەو (الــلّٰــه)یەكى تاك و تەنیایە. و وێنەى نییە، هەموو وەسفە جوان و تەواوەكان هەر هی ئەوە و لە هیچ كەسی تردا بەدی ناكرێت
(٢)(الــلّٰــه) ئەو زاتەیە كە هەموو شت نیازى بە ئەو هەیە و ئەو نیازى بە كەس نییە و لەسەر هەموو شتێك كاریگەرە و هیچ شتێك كاری لێناكات
(٣) نە كەسى لێ بووە و نە لە كەسیش بووە.
(٤)هیچ كەسێك هاوتا و هاو وێنەى ئەو نییە

وە دەفەرموێت: ﴿۞ وَقَالَ ٱللَّهُ لَا تَتَّخِذُوۤا۟ إِلَـٰهَیۡنِ ٱثۡنَیۡنِۖ إِنَّمَا هُوَ إِلَـٰهࣱ وَ ٰ⁠حِدࣱ فَإِیَّـٰیَ فَٱرۡهَبُونِ﴾ [النحل ٥١]
وە (الــلّٰــه) فەرمویەتی: هەرگیز دوو پەرستراو بۆ خۆتان دانەنێن چونكە هەر ئەو پەرستراوی تاقانەیە، جا تەنها لە من بترسن. 

وە دەفەرموێت: ﴿رَّبُّ ٱلسَّمَـٰوَ ٰ⁠تِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَیۡنَهُمَا فَٱعۡبُدۡهُ وَٱصۡطَبِرۡ لِعِبَـٰدَتِهِۦۚ هَلۡ تَعۡلَمُ لَهُۥ سَمِیࣰّا﴾ [مريم ٦٥]
 ئەو زاتەی كە پەروەردگاری ئاسمانان و زەوی و ئەوەیە كە لە نێوانیان دایە، دەی تۆش بەندایەتی بۆ بكە، زۆرتر خۆت ڕابگرە لەسەر بەندایەتی ئەو زاتە و بەردەوام بە لەسەری، ئایا تۆ هیچ هاوتایەك بۆ ئەو زاتە شك دەبەی؟. 

لەم ئایەتانەو چەندین ئایەتی تردا الــلّٰــه عز وجل نکۆڵی لەوە دەکات کە هاوبەش‌و شەریک‌و هاوشێوەی هەبێت نە لە زات‌و سیفاتەکانی دا نە لە کارو کرداری دا بۆیە بزانە بارك الــلّٰــه فیک  کە الــلّٰــه عزوجل کۆمەڵێک کارو سیفەتی هەیە کە تایبەتن بە خۆیەوە و هیچ هاوبەش‌و هاوشێوەیەکی نیە تێیانداو هیچ کەسی پێ وەسف ناکرێت‌و هەرکەس بانگەشەی ئەوە بکات کە هاوشێوەی الــلّٰــه یە عز وجل تێیاندا ئەوە شایستەی ئەوەیە پێی بگوترێت طاغــــوت جا هەر شتێک بێت یان هەر کەسێک بێت  

وە حەقیقەتی ئەو سیفەت و کردارانە ئەگەڕێتەوە بۆ:
-ربوبیەتی الــلّٰــه عزوجل 
-یان ئولوهیەتی  

ڕونکردنەوەی ئەم باسەش بەم شێوەیە: بزانە کە تایبەتمەندی ترین سیفەتی ربوبیەت‌و خوایەتی‌و باڵادەستی الــلّٰــه عزوجل بریتیە لە: دروستکردن و بەڕێوەبردنی مەخلوقات  
الــلّٰــه عزوجل دەفەرموێت: ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ ٱللَّهُ ٱلَّذِی خَلَقَ ٱلسَّمَـٰوَ ٰ⁠تِ وَٱلۡأَرۡضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامࣲ ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰ عَلَى ٱلۡعَرۡشِۖ یُغۡشِی ٱلَّیۡلَ ٱلنَّهَارَ یَطۡلُبُهُۥ حَثِیثࣰا وَٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَ وَٱلنُّجُومَ مُسَخَّرَ ٰ⁠تِۭ بِأَمۡرِهِۦۤۗ أَلَا لَهُ ٱلۡخَلۡقُ وَٱلۡأَمۡرُۗ تَبَارَكَ ٱللَّهُ رَبُّ ٱلۡعَـٰلَمِینَ﴾ [الأعراف ٥٤]
بێگومان پەروەردگارتان (الــلّٰــه) یە كە ئاسمانان و زەوی دروستكردوە لە شەش ڕۆژ دا، پاشان (الــلّٰــه) سەركەوت بۆ سەر عەرش، بە شەوگار ڕۆژگاری داپۆشی كە بە خێرایی بە دوایدا دێت، وە خۆر و مانگ و ئەستێرەكانیش بە فەرمانی الــلّٰــه ڕام و ملكەچن، ئاگاداربن كە بەدیهێناون و بڕیاردان و بەڕێوەبردن هەر بۆ الــلّٰــه‌یە، خێر و بەرەكەتی زۆرە پەروەردگاری عالەم. 

فەرموی: (أَلَا لَهُ ٱلۡخَلۡقُ وَٱلۡأَمۡرُۗ)
دروستکردن و فەرمان کردن تەنها مافی ئەوە 
دروستکردن بریتیە لە :هێنانە بوون لە نەبونەوە یان گۆڕینی حەقیقەتی شتەکان لە شتێک بۆ شتێکی تر.
وەک ئەوەی لە بەردێک وشترەکەی قەومی صالحی دەرهێنا 
وە دارەکەی موسای ئەگۆڕی بۆ مارێکی ڕاستی 
وە لەزەوی دا تۆنەکان ئەکات بە ئاڵتون یان لە بەحر دا زیخەکان ئەکات بە مرواری .. هتد 
بۆیە هەر کەسێک بڵێت من توانای هێنانە بونی ڕۆح لەبەرم هەیە یان تۆنەکان لە سیفەتێکەوە ئەگۆڕم بۆ سیفەتێکی تر ئەوە طاغــــوته

ئەمرو فەرمانی الــلّٰــه عزوجل 

بزانە کە ئەمرو حوکم و فەرمانی الــلّٰــه عزوحل دوو جۆرە 
1_ ئەمرو فەرمانێکی کەونی کە بریتیە لە بڕیارو قەدەری دەربارەی بەڕێوە بردنی ئاسمان‌و زەوی‌و مەخلوقاتی بە گشتی کە تەنها الــلّٰــه یە عزوجل کە بونەوەران بەڕێوە دەبات و هیچ شتێک ڕونادات بە بێ ئاگادارو ویستی ئەو وە هیچ شتێک لە دەسەڵاتی ئەو بەدەر نیە .
کە لە تایبەمەندی ئەم فەرمانە زانینی زانستی غەیبە و تەنها ئەوە کە غەیب‌و پەنهانیەکانی گەردون دەزانێت، وە هەر ئەوە کە دەزانێت لە داهاتوو دا چی ڕوئەدات‌و چی دێتە بون‌و قەدەرو بڕیارەکانی لەسەر مەخلوقات چۆن ئەبێت‌و چی ئەبێت.
یۆیە هەر کەس سنوری الــلّٰــه ببەزێنێت لەم تایبەتمەندیەی الــلّٰــه دا عز وجل بانگەشەی زانینی زانستی غەیب بکات بە گشتگیری ئەوە طاغــــوته 

2_ ئەمرو فەرمانی شەرعی کە بریتیە لە: دەسپێکی وەسف کردنی کارو کردەوەکان بە حــــەڵاڵ یان حــــەرام 
-وە دەسپێکی وەسف کردنی شتەکان بە پــیــس یان پــاک یان حــــەڵاڵ یان حــــەرام 

کە بۆ ڕونکردنەوەی ئەم فەرمانە شەرعیە پێغەمبەرانی ناردوە و کتێبەکانی دابەزاندوە و فەرمان‌و فەرزەکانی دیاری کردوەو خراپەو حەرامەکانیشی ڕوون کردۆتەوەو  دەربارەی شتانێکیش بێدەنگ بووە کە حەقیقەتیان ناگەڕێتەوە بۆ فەڕزو حەرام کراوەکان بەڵکو پەیوەستن بە مەسڵەحەت‌و کارو باری بەندەکانەوە بەو جۆرەی قازانجیان بێت.
الــلّٰــه عز وجل دەفەرموێت : 
﴿وَأَنزَلۡنَاۤ إِلَیۡكَ ٱلۡكِتَـٰبَ بِٱلۡحَقِّ مُصَدِّقࣰا لِّمَا بَیۡنَ یَدَیۡهِ مِنَ ٱلۡكِتَـٰبِ وَمُهَیۡمِنًا عَلَیۡهِۖ فَٱحۡكُم بَیۡنَهُم بِمَاۤ أَنزَلَ ٱللَّهُۖ وَلَا تَتَّبِعۡ أَهۡوَاۤءَهُمۡ عَمَّا جَاۤءَكَ مِنَ ٱلۡحَقِّۚ لِكُلࣲّ جَعَلۡنَا مِنكُمۡ شِرۡعَةࣰ وَمِنۡهَاجࣰاۚ وَلَوۡ شَاۤءَ ٱللَّهُ لَجَعَلَكُمۡ أُمَّةࣰ وَ ٰ⁠حِدَةࣰ وَلَـٰكِن لِّیَبۡلُوَكُمۡ فِی مَاۤ ءَاتَىٰكُمۡۖ فَٱسۡتَبِقُوا۟ ٱلۡخَیۡرَ ٰ⁠تِۚ إِلَى ٱللَّهِ مَرۡجِعُكُمۡ جَمِیعࣰا فَیُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمۡ فِیهِ تَخۡتَلِفُونَ﴾ [المائدة ٤٨]
 وە ئەى محمد (ﷺ) ئەم قورئانەمان دابەزاندوە بۆت كە هەر هەمووی حەق و ڕاستیە، كە ئەویش دان دەنێت بە ڕاستى و دروستى ئەوانەى كە لە پێش خۆیدا بوون و چاودێر و باڵادەست و پارێزەرە لەسەر ئەوانەى كە لە پێش خۆیدا هاتوون، كەوابوو تۆ حوكم بكە لە نێوانیان دا بەو شێوەى كە الــلّٰــه ڕەوانەى كردوە، وە بە لادانت لەو حەق و ڕاستییەى كە بۆت هاتووە نەكەی شوێن ئارەزووەكانى ئەوان بكەویت، بۆ هەموو ئوممەتەكانى پێش تۆش یاسا و ڕێبازێكمان داناوە كە لەسەرى بڕۆن، خۆ ئەگەر الــلّٰــه بیویستایە هەمووتانى دەكرد بە یەك ئوممەت و یەك ئایین، بەڵام تاكو الــلّٰــه تاقیتان بكاتەوە بەوەى كە پێمان داون دەى پەلە بكەن بۆ كردنى ئیشە چاكەكان، دڵنیاش بن كە هەمووتان هەر بۆلاى الــلّٰــه دەگەڕێنەوە جا ئیتر ئەوكات هەواڵتان پێ دەدات لەبارەی ئەو شتانەی كە كێشە و ناكۆكیتان هەبوو لەسەری. 

كە فەرموی: (لِكُلࣲّ جَعَلۡنَا مِنكُمۡ شِرۡعَةࣰ وَمِنۡهَاجࣰاۚ)

عَنْ قَتَادَةَ قَوْلَهُ:( لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا )
يَقُولُ: سَبِيلا وَسُنَّةً وَالسُّنَنُ مُخْتَلِفَةٌ فِي التَّوْرَاةِ شَرِيعَةٌ وَلِلإِنْجِيلِ شَرِيعَةٌ وَالْفُرْقَانُ شَرِيعَةٌ، يُحِلُّ اللَّهُ فِيهَا مَا شَاءَ وَيُحَرِّمُ مَا شَاءَ لِيَعْلَمَ مَنْ يُطِيعُهُ (مِمَّنْ يَعْصِيهِ)، وَالدِّينُ الَّذِي لَا يُقْبَلُ غَيْرُه التَّوْحِيدُ وَالإِخْلاصُ الَّذِي جَاءَتْ بِهِ الرُّسُلُ. 📚«تفسير ابن ابي حاتم»

قەتادە دەربارەی وتەی الــلّٰــه کە فەرموی:( بۆ هەریەک لە په‌ێامبەران ڕێبازو شەریعەتێکم داناوە کە لەسەری ڕۆشتون .)
قەتادە فەرموی مەبەست لێی ڕێبازو شەریعەتە چونکە ڕێبازو شەریعەتەکان جیاوازن، لەتەورات دا شەریعەتێک بووە وە لە ئینجیل دا شەریعەتێک بووە وە لە قوڕئانیش دا شەریعەتێک هەیە کە الــلّٰــه عز وجل هەرچی بوێت حەڵاڵی دەکات و ئەوەیشی بیەوێت حەرامی دەکات تا دەرکەوێت کە کێ گوێڕایەڵی دەکات لەگەڵ ئەوەی سەرپێچی دەکات، وە ئەو دین و ڕێبازەی کە جگە ئەوە قبوڵ نیەو ناگۆڕێت بریتیە لە تــەوحــیــدو تەنها الــلّٰــه پەرستی کە هەمو پێغەمبەران بۆی نێردراون .

کەوایە دەستپێکی دیاری کردنی حوکمە شەرعیەکان یان نەسخ کردنەوەو هەڵگرتنیان تەنها حەقی الــلّٰــه‌یە عزوجل و هەرکەس بانگەشەی ئەوە بکات کە حەقی هەیە کە ڕێبازو دینێک دابنێت بۆ خەڵکی‌و حەڵاڵی تیا حەرام کات‌و حەرامی تیا حەڵاڵ بکات ئەوە طاغــــوته .
 
ئەمە دەربارەی تایبەت مەندیەکانی الــلّٰــه عز وجل لە ربوبیەت دا کە بریتیە لەوەی: ئیماندار بڕوا دار بێت بەوەی الــلّٰــه عزوجل تاکو تەنهاو بێ شەریکە لە کارو کردەوەکانی دا .


پاشان بزانە رحمک الــلّٰــه کە تایبەتمەندی ترین حەقی ئولوهیەتی الــلّٰــه عزوجل بریتیە لە بە تەنها شایستە بوونی ئەو بۆ پەرستن و بێ شەریک‌و تاکو تەنهایە لە پەرستن دا.

کە ئەم حەقەی پەروەردگار الــلّٰــه عز وجل پەیوەستی ئەکاتەوە بە ربوبیەتی خۆیەوەو لە چەندین ئایەت دا کە ڕبوبیەتی خۆی باس دەکات بەوەی کە هەر ئەوە دروستکارو بەڕێوەبەری مەخلوقات‌و فەرمان ڕەواو ڕێنیشاندەر 
ئەوە هەر ئەویشە کە شایستەی بەندایەتی بۆ کردن‌و پەرستن بێت 
هەر بۆیە ربوبیەت‌و ئولوهیەتی الــلّٰــه عزوجل وابەستەن بە یەکەوە 
الــلّٰــه عزوجل دەفەرموێت: ﴿یَـٰۤأَیُّهَا ٱلنَّاسُ ٱعۡبُدُوا۟ رَبَّكُمُ ٱلَّذِی خَلَقَكُمۡ وَٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ﴾ [البقرة ٢١]
ئەى خەڵكینە ئەو پەروەردگارەتان بپەرستن كە ئێوە و ئەوانەى پێش ئێوەشی دروستكردوە، هیوا وایەو وا چاوەڕوان دەكرێت لە ئێوە كە ئێوە لە (الــلّٰــه) بترسن و خۆتان بپارێزن لە تۆڵە و سزاى پەروەردگارتان بە خۆپاراستن لە تاوان و خراپە.

وە دەفەرموێت: 
﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِیَعۡبُدُونِ﴾ [الذاريات ٥٦]
خۆ من جنۆكە و مرۆڤم تەنها بۆ ئەوە دروستكردوە كە من بپەرستن بە تاک و تەنهاو بێ هاوەڵ دانان بۆم. 

 بۆیە الــلّٰــه عزوجل پەرستراوەکانی جگە لە الــلّٰــه وەسف دەکات بە  شركاء یان أرباب 
يان آلهة یان أولياء يان أنداد يان أكِفاء یان طاغــــوت کە سەیری پەرستراوەکان دەکەیت جگە لە الــلّٰــه دەبینیت کە یان وەسف کراون بە سیفاتی ربوبیەتی الــلّٰــه عزوجل کە تەنها مافی الــلّٰــه یە  
یان بانگەشەی ئەوەیان کردوە کە ئەوان بەڕێوە بردنی کەون ئەزانن و لە دەست ئەوان دایە‌و غەیب دەزانن  
یان پەرستشیان بۆ کراوە جگە لە الــلّٰــه‌و پێی ڕازی بوون 
یان خەڵکیان بە زۆر وا لێ کردوە بیان پەرستن کە حەقیقەتی هەمویان ئەگەڕێتەوە بۆ بانگەشە کردن‌و سنور بەزاندنیان بەرامبەر زاتی الــلّٰــه عزوجل وە پاڵ دانەوەی سیفەتێک‌و تایبەتمەندیەک لە ربوبیەت یان ئولوهیەتی الــلّٰــه عزوجل بۆ خۆیان 
پاک‌و بێگەردی بۆ الــلّٰــه ﷻ لە کوفرو شیرکی بێباوەڕان‌و طاغــــوتان .

کە ئەمەت زانی با بزانین ئەو پێناسانەی کە پێشەوایانی سەلەف کردیان بۆ طاغــــوت لە کوێوە ئەم سیفەتانەیان تێدایە کە باسمان کرد 

یەکەم واتای طاغوت بریتی بوو لە شەیطانی مەلعون 
الــلّٰــه عزوجل ئەفەرموێت: ﴿وَقَالُوا۟ ٱتَّخَذَ ٱلرَّحۡمَـٰنُ وَلَدࣰاۗ سُبۡحَـٰنَهُۥۚ بَلۡ عِبَادࣱ مُّكۡرَمُونَ ۝٢٦ لَا یَسۡبِقُونَهُۥ بِٱلۡقَوۡلِ وَهُم بِأَمۡرِهِۦ یَعۡمَلُونَ ۝٢٧ یَعۡلَمُ مَا بَیۡنَ أَیۡدِیهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡ وَلَا یَشۡفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ٱرۡتَضَىٰ وَهُم مِّنۡ خَشۡیَتِهِۦ مُشۡفِقُونَ ۝٢٨ ۞ وَمَن یَقُلۡ مِنۡهُمۡ إِنِّیۤ إِلَـٰهࣱ مِّن دُونِهِۦ فَذَ ٰ⁠لِكَ نَجۡزِیهِ جَهَنَّمَۚ كَذَ ٰ⁠لِكَ نَجۡزِی ٱلظَّـٰلِمِینَ ۝٢٩﴾ [الأنبياء ٢٦-٢٩]
(٢٦) وە موشریكەكان دەڵێن: ڕەحمان منداڵی هەیە، ئەو زاتە پاك و بێ نیازە لە هەموو وەسفێكی ناڕەوا، بەڵكو ئەو فریشتانە بەندەیانێكی ڕێز لێگیراون. واتە ئەمانە عەبد و بەندەی ئەو زاتەن نەك منداڵ، وە ئەو زاتە پاكە لەو وەسفانە؛
(٢٧) ئەو فریشتانە هەرگیز بە هیچ قسە و بڕیارێك پێش ناكەون لە (الــلّٰــه)، ئەوان تەنها بە فەرمانی الــلّٰــه ئیش دەكەن. و خۆیان سەربەخۆ هیچ ئیشێك ناكەن و ناتوانن هیچ بڕیارێك بدەن هەتا (الــلّٰــه) بڕیار نەدات
(٢٨) جا (الــلّٰــه) ئاگادارە بەوەی كە كردویانە و بەوەیش كە دەیكەن و ئەوان شەفاعەت ناكەن مەگەر بۆ ئەو كەسەی كە (الــلّٰــه) لێی ڕازی بێت و ئەوان هەمیشە لە سام و هەیبەتی (الــلّٰــه) دەترسن.
(٢٩) وە هەر كام لەو فریشتانە بڵێت من خوام نەك ئەو خودایەی كە ئێوە دەیپەرستن، جا ئێمە بە ئاگری دۆزەخ سزای دەدەین، هەر ئاوەهاش تۆڵە دەسێنین لە ستەمكاران. 

الــلّٰــه عزوجل فەرموی هەر کامێک لەو مەلائکەتانەی کە بەندەی الــلّٰــه‌ن عزوجل بانگەشەی ئەوە بکات کە ئەو خوایە جگە لە الــلّٰــه ئەوە دۆزەخ جێیەتی 

عن الضحاك بن مُزاحم في قوله: ﴿ومن يقل منهم﴾ يعني: مِن الملائكة، ﴿إني إله من دونه﴾ قال: (ولم يقل ذلك أحد مِن الملائكة إلا إبليس، دعا إلى عبادة نفسه، وشَرَعَ الكفر)

ضەحاکی کوڕی موزاحم دەربارەی ئەو ئایەتە دەیفەرموو: (مەبەست لەوەیە هەر کامێک لە مەلائیکەتەکان ئەو قسەیە بکات ئەوە سزای دۆزەخە ، وە هیچ کام لە مەلائیکەتەکان وایان نەگوتوە جگە لە ئیبلیس لعنه الــلّٰــه کە بانگەشەی کرد بۆ ئەوەی خەڵکی بیپەرستن‌و کوفرو شیرکی داهێناو تەشریعی کرد و کردیە دین)
قەتادەو موقاتل و سوفیانی ثەوریش هەمان وتەیان فەرموە 

وە الــلّٰــه عزوجل دەربارەی بەڵێنەکەی شەیطان لعنه الــلّٰــه کە داویەتی کە دژی شەریعەتی الــلّٰــه بێت‌و خەڵکی بانگ بکات بۆ کوفرو سەرپێچی فەرمویەتی:
﴿قَالَ فَبِمَاۤ أَغۡوَیۡتَنِی لَأَقۡعُدَنَّ لَهُمۡ صِرَ ٰ⁠طَكَ ٱلۡمُسۡتَقِیمَ ۝١٦ ثُمَّ لَـَٔاتِیَنَّهُم مِّنۢ بَیۡنِ أَیۡدِیهِمۡ وَمِنۡ خَلۡفِهِمۡ وَعَنۡ أَیۡمَـٰنِهِمۡ وَعَن شَمَاۤىِٕلِهِمۡۖ وَلَا تَجِدُ أَكۡثَرَهُمۡ شَـٰكِرِینَ ۝١٧﴾ [الأعراف ١٦-١٧]

(١٦) شەیتان وتی جا بە هۆی ئەوەی كە منت گومڕا كرد سوێند بێت منیش دادەنیشم و كەمین دەكەم بۆ ئەوان لەسەر ڕێگا ڕاستەكەت دا.
(١٧) پاشان بۆیان دەچم لە بەر دەمیانەوە و لە پشتیانەوە، وە لەلای ڕاستیانەوە و لە چەپیانەوە، وە زۆربەی ئەوان سوپاسگوزار و شوكرانە بژێرت نابن. واتە بە هەموو شێوەیەك دێمە ڕێگایان و گومڕایان دەكەم و تۆیان لە بیر دەبەمەوە تاكو سوپاسیشت نەكەن

دەربارەی وتەی ئیبلیس لعنه الــلّٰــه کە گوتی وە نابینیت زۆرینەیان سوپاستگوزار بن 
عن ابن عباس قوله: ﴿ولا تجد أكثرهم شاكرين﴾، يقول: (موحِّدين.)
پێشەوا عبدالــلّٰــه‌ی کوڕی عەباس دەفەرموێت: (مەبەستی ئەوە بوو کە موەحیدو ئیماندار نابن و ئیبلیس لە تەوحید لایان دەدات .)

کەوایە شەیطان لعنه الــلّٰــه گەورەو سەرکردەی طاغــــوتەکانە بە هۆی ئەوەی 
یەکەم کەسێک بوو کە کوفری کردە شەریعەت‌و خەڵکی بۆ یانگ کردو لە دژی فەرمانەکانی الــلّٰــه وەستایەوەو خەڵکی بانگ کرد بۆ سەرپێچی الــلّٰــه عز وجل و گوێڕایەڵی کردنی خۆی، هەر بۆیە هەر تاوانێک لە بچوک یان گەورە  نهێنی یان ئاشکرا کوفر بێت یان بچوکتر لە کوفر کاتێک کەسێک ئەنجامی دەدات ئەوە پەرستشی شەیطانی کردوە، چونکە حەقیقەتی پەرستن بریتیە: لە گوێڕایەڵی 
بۆیە شەیطانی لەعین بە شوێنکەوتوانی ئەڵێت لە دۆزەخ دا :
(وَمَا كَانَ لِیَ عَلَیۡكُم مِّن سُلۡطَـٰنٍ إِلَّاۤ أَن دَعَوۡتُكُمۡ فَٱسۡتَجَبۡتُمۡ لِیۖ) سورة ابراهیم- الآیة.
وە بەڕاستی من هیچ دەسەڵاتێکم بەسەرتان دا نەبوو تەنها ئەوە نەبێت بانگێشم کردن و ئێوەش وەڵامتان دامەوەو گوێڕایەڵیتان کردم‌و شوێنم کەوتن .

بۆیە الــلّٰــه عزوجل دەفەرموێت:
﴿۞ أَلَمۡ أَعۡهَدۡ إِلَیۡكُمۡ یَـٰبَنِیۤ ءَادَمَ أَن لَّا تَعۡبُدُوا۟ ٱلشَّیۡطَـٰنَۖ إِنَّهُۥ لَكُمۡ عَدُوࣱّ مُّبِینࣱ﴾ [يس ٦٠]
ئەى نەوەى ئادەم ئەى من پێشتر پەیمانم لەگەڵ نەبەستن كە شەیتان نەپەرستن، بەڕاستى ئەو دوژمنێكى ڕوونە بۆ ئێوە. 

عن مكحول الشامي، في قوله: ﴿أنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ﴾، قال: (إنّما عبادتُه طاعتُه)
مەکحولی شامی دەیفەرموو: (بە ڕاستی پەرستنی شەیطان بریتیە لە گوێڕایەڵی کردنی.)

عن إسماعيل السُدِّيّ، قال: ﴿ألَمْ أعْهَدْ إلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ﴾: يعني:( ألا تطيعوا الشيطان في الشرك)
ئیسماعیلی سودی دەیفەرموو: (مەبەست لە ئایەتەکە واتا بەڵێنم لێتان وەرگرت گوێڕایەڵی شەیطان نەبن لە شیرک و کوفر دا.)

قال يحيى بن سلّام: ﴿إنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ أنّهم عبدوا الأوثان بما وسوس إليهم الشيطان، فأمرهم بعبادتهم، فإنما عبدوا الشيطان.
پێشەوا یەحیای کوڕی سەلام دەیفەرموو: (چونکە ئەوانەی بتەکانیان پەرست لە ڕاستی دا بە هۆی وەسوەسەی شەیطانەوە پەرستیان‌و فەرمانی پێ کردن بتەکان بپەرستن، بۆیە لە ڕاستیدا ئەوان شەیطانیان پەرستوە.)

کەوایە شەیطان دوژمنی سەرەکی مرۆڤەکانەو شەریعەتی کوفرو تاوانی داهێنا و خەڵکی بۆ بانگ ئەکات و هەرکەس کە تاوانێک دەکات ئەوە شەیطانی پەرستوە وە حوکمی بەسەردا دەدرێت بە گوێرەی تاوانەکەی کە لە باسەکانی دواتر دا باسی پەرستنی طاغــــوتەکان دەکەین 
بۆیە هەرچی کوفرو شیرک هەیە لە بنچینەدا پەرستنی شەیطانە چونکە ئەو یەکەمین کەسێک بوو کە بانگەشەی بۆ کوفرو شیرک کرد .

بۆیە شەیطان لەو ڕێگاوە طاغوتە کە 
یەکەم: شەریعەتێکی دانا بە پێچەوانەی شەریعەتی الــلّٰــه وە 
دووەم بانگەەشی بۆ پەرستنی غەیری الــلّٰــه کرد لەوانە پەرستنی نەفسی خۆی یان بتەکان و یان خۆرو مانگ‌و هەرشتێک کە جگە له الــلّٰــه پەرسترابێت.
 ئەمانەش مونازەعە کردن و سنور بەزاندنی بوو بەرامبەر الــلّٰــه عزوجل وە شەریعەت‌و ڕێبازێکی داهێنا کە هەڵوەشێنەروەو دژی شەریعەتی الــلّٰــه عزوجل بوو بۆیە خۆی کردە هاوشێوەو شەریکی الــلّٰــه عزوجل وە لەعنەت لێکراوەو طاغــــوتە لعنه الــلّٰــه.

دووەم واتای طاغوت کە باسمان کرد ساحیرو کاهینەکان بوون 
هۆکاری ئەوەی ساحیرو کاهین طاغــــوتن ئەوەیە کە بانگەشەی ئەوە دەکەن کە غەیب و شاراوەکان دەزانن.

دەربارەی زانستی غەیب: بزانە بارك الــلّٰــه فیک کە زانستی غەیب و شاراوەکان دوو جۆرن 
یەکێکیان الغیب النسبي: کە بریتیە لە زانینی هەندێک شت کە بە نیسبەت کۆمەڵێک لە خەڵکیەوە شاراوەیەو ئەگونجێت کەسانێک دەرکی پێ بکەن وەک ئەوەی کەسێک شارەزایە بە ناوەڕۆکی کتێبێک یان جێگایەک یان باسێک کە کەسێکی تر لای شاراوەیە،
وە ئەوەی کە لای شاراوەیەو نایزانێت ئەگەر بڵێت منیش ئەیزانم و بانگەشەی بکات پێی کافر نابێت بەڵکو ئەگوترێت کە ڕاستگۆ نیە  .

جۆری دوەم لە زانستی غەیب بریتیە لە: الغیب المطلق کە ئەو زانستەیە الــلّٰــه عز وجل بە تەنها خۆی دەیزانێت کە لە قورئان دا باسی کردوەو فەرمویەتی:
﴿۞ وَعِندَهُۥ مَفَاتِحُ ٱلۡغَیۡبِ لَا یَعۡلَمُهَاۤ إِلَّا هُوَۚ وَیَعۡلَمُ مَا فِی ٱلۡبَرِّ وَٱلۡبَحۡرِۚ وَمَا تَسۡقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا یَعۡلَمُهَا وَلَا حَبَّةࣲ

فِی ظُلُمَـٰتِ ٱلۡأَرۡضِ وَلَا رَطۡبࣲ وَلَا یَابِسٍ إِلَّا فِی كِتَـٰبࣲ مُّبِینࣲ﴾ [الأنعام ٥٩]
كلیلی هەموو غەیبەكان و زانینی هەموو نهێنییەكان بە دەست ئەو زاتەیە و هیچ كەسێك جگە لەو زاتە نایانزانێت، وە ئەو شارەزایە بەوەى كە لە وشكانى و لە دەریا دایە، بەم دوو وشەیە هیچ شوێن و بونەوەرێك نامێنێتەوە كە لە دەرەوی عیلم و زانستی الــلّٰــه بێت، وە هەروەها یەك پەلكە گەڵا ناوەرێت مەگەر ئەو پێی دەزانێت واتە هیچ حەرەكە و جموجۆڵێك لەو بونەوەرە ڕوونادات مەگەر ئەو پێی دەزانێت و هیچ دانەوێڵەیەك و تۆیەك لە تاریكاییەكانى زەوی دا نییە و هیچ تەڕ و وشكێك نییە، مەگەر (الــلّٰــه) لە كتێبى ڕوونكەرەوەدا كە بریتیە لە (لوح المحفوظ) هەمووى دیاریكردوە. 

رسول الــلّٰــه ﷺ دەیفەرموو: (کلیلەکانی زانستی پەنهانیەکان پێنج دانەن پاشان ئەم ئایەتەی ئەخوێند: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ عِندَهُۥ عِلۡمُ ٱلسَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ ٱلۡغَیۡثَ وَیَعۡلَمُ مَا فِی ٱلۡأَرۡحَامِۖ وَمَا تَدۡرِی نَفۡسࣱ مَّاذَا تَكۡسِبُ غَدࣰاۖ وَمَا تَدۡرِی نَفۡسُۢ بِأَیِّ أَرۡضࣲ تَمُوتُۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرُۢ)[لقمان ٣٤])
بەڕاستى زانینى كاتى هاتنى قیامەت هەر لەلاى (الــلّٰــه)یە و كەسى تر هیچى لێ نازانێت، وە هەر الــلّٰــه‌شە كە بارانی بە خەیر و بەرەكەت دەبارێنێت، وە ئاگاداری ئەوەیە كە لەناو منداڵ دانەكان دایە، خۆ هیچ كەسێكیش نازانێت بەیانى چى دەكات و چى دێتە ڕێی و چى بەسەر دێت لە خۆشى و ناخۆشیەكان و كەسیش نازانێت كە لە چ زەویەك دا دەمرێت، بێگومان (الــلّٰــه ﷻ) زۆر زانا و ئاگادارە بە هەموو نهێنیەكان. )

📚«صحيح البخاري»

پێشەوا عبدالــلّٰــه‌ی کوڕی عومەر و عبدالــلّٰــه‌ی کوڕی مەسعودو موجاهید دەیانفەرموو: (كلیلەکانی غەیب پێنج دانەن و ئەو ئایەتەیان ئەخوێندەوە بەهەمان شێوە)

بۆیە ئەوەی بانگەشەی ئەو زانستە غەیبە بکات کە تەنها الــلّٰــه عزوجل خۆی دەیزانێت ئەوە طاغــــوته وە ساحیر ئەو بانگەشەیە دەکات 
بە هەمان شێوە کاهبن و ئەوانەی بە حساب ئەستێرە ناسن بانگەشەی ئەوە دەکەن کە داهاتو دەزانن و ڕوداوەکان کە دێنە پێش دەیانزانن پێش ڕودانیان ئەمەش سنور بەزاندنیان بوو بەرامبەر الــلّٰــه عزوجل وە بانگەشە کردنی سیفەت‌و زانستێکیان کرد کە الــلّٰــه عزوجل تاک و تەنهایە تێیداو لە ڕبوبیەتی الــلّٰــه‌یە عزوجل 
هۆکارێکی تر کە ساحیر طاغــــوتە ئەوەیە کە بانگەشەی ئەوە دەکات کە ئەتوانێت تۆنەکان بگۆڕێت و مەخلوقەکان بگۆڕێت لە شتێکەوە بۆ شتێکی تر وەک ئەوەی ساحیرەکانی فیرعەون بانگەشەی ئەوەیان کرد کە ئەوانیش دەتوانن پەڕۆو گوریسەکانیان بکەن بە مار کە ئەمە تەنها لە دەسەڵاتی الــلّٰــه دایەو هیچ کەس توانای بە سەری دا نیە  
الــلّٰــه عز وجل فەرموی لە بارەیانەوە: ﴿قَالَ بَلۡ أَلۡقُوا۟ۖ فَإِذَا حِبَالُهُمۡ وَعِصِیُّهُمۡ یُخَیَّلُ إِلَیۡهِ مِن سِحۡرِهِمۡ أَنَّهَا تَسۡعَىٰ﴾ [طه ٦٦]
موسیٰ وتی: نەخێر، ئێوە دەست پێبكەن و شتی خۆتان فڕێ بدەن، جا ئەوانیش هەرچی پەت و عەسایان پێ بوو فڕەیان داو بەهۆی سیحرەكەیانەوە موسیٰ وا هاتە پێش چاوی كە ئەوانە بوونەتە مار و بە خێرایی دێن و دەڕۆن. 

کە ئەمە گۆڕینی حەقیقەتی پەت‌و گوریسەکان نەبوو بەڵکو سیحر بوو لە چاوەکان کە پێی دەگوترێت -سحر التخيل-

وە ساحیر بانگەشەی ئەوە دەکات کە مردوو زیندو دەکاتەوە بە هێزو بازوی خۆی کە ئەمەش سنور بەزاندنی الــلّٰــه‌یە عزوجل وە بانگەشە کردنی دەسەڵاتێکە کە تەنها الــلّٰــه خاوەنیەتی .
هەر بۆیە ڕیوایەت کراوە عَن أَبِي عُثْمَانَ النَّهْديِّ، أَنَّ، سَاحِرًا، كَانَ يَلْعَبُ عِنْدَ الْوَلِيدِ بْنِ عُقْبَةَ، فَكَانَ يَأْخُذُ السَّيْفَ فَيَذْبَحُ نَفْسَهُ،وَيَعْمَلُ كَذَا، وَلَا يَضُرُّهُ، فَقَامَ جُنْدُبُ إِلَى السَّيْفِ فَأَخَذَهُ، فَضَرَبَ عُنُقَهُ، ثُمَّ قَرَأَ: «﴿أَفَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَأَنْتُمْ تُبْصِرُونَ﴾ [الأنبياء: ٣]» 
ئەبو عثمانی نەهدی دەفەرموێت:
(جارێک ساحرێک خەریکی یاری کردن بوو لە لای وەلیدی کوڕی عوقبەو شمشێری ئەهێنا بە ملی خۆیداو خۆی سەر ئەبڕیو چەند جار وای ئەکردو هیچی لێ نەدەهات،جوندوبی کوڕی کەعبیش شمشێرەکەی لە ساحرەکە سەندو دای لە ملی ساحیرەکەو پاشان ئەم ئایەتەی خوێند :
 ﴿أَفَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَأَنْتُمْ تُبْصِرُونَ﴾ [الأنبياء: ٣].

📚«المعجم الكبير للطبراني »

لە هەندێک ڕیوایەت دا پاشان فەرمووی: (دەی با خۆی زیندوو بکاتەوە !)
وە لە هەندێک ڕیوایەت دا فەرمووی رسول الــلّٰــه ﷺ فەرمووی: (حوکمی ساحیر مل پەڕاندنیەتی .)
کەوایە ساحیر وکاهین بەم دوو هۆکارە پێیان گوتراوە طاغــــوت .

لە بڵاو کراوەی داهاتو دا هۆکاری طاغــــوتیەتی جۆرەکانی تری طاغــــوت تەواو دەکەین إِنْ‌ شَاءَ ‌الــلّٰــه تعالــیٰ

پۆستی چوارەم لە زنجیرە باسی کــوفــر بە طاغــــوت لە ژێر ڕوناکی تەفسیری ئایەتەکان‌و وتەی پێشینی ئوممەت دا

ئەو کوفرانەی خاوەنەکەی ئەکەن بە  طاغــــوت -2- ☟☟☟☟☟

جۆری سێهەم  لە طاغــــوتەکان بریتی بوو لە: هەر کەسێک یان شتێک کە جگە لە الــلّٰــه عزوجل پەرستشی بۆ بکرێت جا بت بێت یان دار بێت یان بەرد بێت یان مرۆڤەکان بێت.

بۆ رونکردنەوەی هۆکاری ئەوەی کە ئەم جۆرە بۆچی بە طاغــــوت دا ئەنرێت چەند ئەسڵ و بنچینەیەک هەیە ئەبێت باسی بکەین 

سەرەتا دەبێت بزانیت وشەی: عبادة: لە زمانی عەرەبی دا بە واتای ملکەچ بونو گوێڕایەڵی دێت 
ابن فارس دەفەرموێت:
(عَبَدَ) الْعَيْنُ وَالْبَاءُ وَالدَّالُ أَصْلَانِ صَحِيحَانِ، كَأَنَّهُمَا مُتَضَادَّانِ،
و[الْأَوَّلُ] مِنْ ذَيْنِكَ الْأَصْلَيْنِ يَدُلُّ عَلَى لِينٍ وَذُلٍّ، وَالْآخَرُ عَلَى شِدَّةٍ وَغِلَظٍ.
وشەی (عبد) عەین و باء و دال  بە دوو واتای بنچینەیی دێن کە واتاکانیان عەکسی یەکە
واتای یەکەم بەواتای ملکەچی و زەلیلی دێت 
واتای دوەم بەواتای توڕە بون و بەهێزی دێت 
پاشان بۆ بەکار هێنانی  وشەی (عبد)
دەفەرموێت:
قَالَ الْخَلِيلُ: إِلَّا أَنَّ الْعَامَّةَ اجْتَمَعُوا عَلَى تَفْرِقَةِ مَا بَيْنَ عِبَادِ اللَّهِ وَالْعَبِيدِ الْمَمْلُوكِينَ. 
خەلیلی کوڕی ئەحمەدی فەراهیدی گوتویەتی: بەڵام ئاگاداربە کە خەڵکی هەموی کۆکن لە جیاوازی نێوان واتای بەندەکانی الــلّٰــه لەگەڵ ئەوەی کە ئەڵێین بەندەو کۆیلەکەن 
يُقَالُ هَذَا عَبْدٌ بَيِّنُ الْعُبُودَةِ. وَلَمْ نَسْمَعْهُمْ يَشْتَقُّونَ مِنْهُ فِعْلًا، وَلَوِ اشْتُقَّ لَقِيلَ عَبُدَ، أَيْ صَارَ عَبْدًا وَأَقَرَّ بِالْعُبُودَةِ، وَلَكِنَّهُ أُمِيتُ الْفِعْلُ فَلَمْ يُسْتَعْمَلْ. 
بۆیە ئەوترێت ئەمە بەندەیەکە کە دیارە کە کۆیلەیە بەڵام لە عەرەبەوە نەمان بیستوە صیغەی فعل بەکار بێنن بۆ کۆیلەکان، وە ئەگەر فعلیشیان بەکارهێنابێت وتویانە:عَبُد واتا بووە بە بەندەو کۆیلەو گوێڕایەڵ بووە بەڵام عەرەب بە گشتی بۆ کۆیلەو بەندەکان فعلی عبد یان بەکار نەهێناوە .
قَالَ: وَأَمَّا عَبَدَ يَعْبُدُ عِبَادَةً فَلَا يُقَالُ إِلَّا لِمَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ - تَعَالَى.
 يُقَالُ مِنْهُ عَبَدَ يَعْبُدُ عِبَادَةً، وَتَعَبَّدَ يَتَعَبَّدُ تَعَبُّدًا. فَالْمُتَعَبِّدُ: الْمُتَفَرِّدُ بِالْعِبَادَةِ. 
خەلیل فەرموی: بەڵام صیغەی عَبَد یَعبُد عِبادةً 
تەنها بۆ کەسێک بەکار دێت کە پەرستش بۆ الــلّٰــه بکات .)

📚«مقاییس اللغة»

وە ئەزهەری بە هەمان شێوە لە لەیثی کوڕی موظەفەرەوە ئەگێڕێتەوەو دەڵێت:
(قَالَ اللیث بن المظفر: وَلَا يُقَال: عَبَدَ يَعْبُدُ عِبَادَةً إلاّ لمن يَعْبُدُ الله. 
وَمن عَبَدَ مِن دونه إِلَهًا فَهُوَ من الخاسرين.
وە ناوترێت پەرستی و ئەی پەرستێت و پەرستن تەنها بۆ کەسێک نەبێت کە پەرستش بۆ الــلّٰــه عزوجل ئەنجام دەدات ، وە هەر کەسێک جگە لە الــلّٰــه پەرستراوێک بپەرستێت ئەوە لە کافرە خەسارۆمەندەکانە)

📚«تهذیب اللغة »

ئەم فائدەیە ئاڵتونیە ئەی برای ئەهلی سوننەم وە ڕەدە لەسەر خەوارج کەوا لەگەڵ ئەوەی بنچینەی عَـبد بە واتای ملکەچ بونو گوێڕایەڵی دێت بەڵام هەرگیز بۆ کۆیلەکان کە لە عەرەبی دا پێی وتراوە عَبْد هەرگیز نەوتراوە عبد مولاه بە واتای گوێڕایەڵی خاوەنەکەی کرد نەخێر بەڵکو وشەی عبد یعبد تایبەت کراوە بۆ کەسێک الــلّٰــه ﷻ بپەرستێت
 بۆیە بە گشتی دەوترێت: هەر کەسێک جگە لە الــلّٰــه عزوجل کەسێکی تر یان شتێکی تر بپەرستێت ئەوە کافرە بە پێچەوانەی وشەی طاعة وە کە دواتر باسی دەکەین چونکە خواریج  دەڵێن: من أطاع غیر الــلّٰــه في معصية الــلّٰــه فهو کافر 
هەر کەسێک گوێڕایەڵی جگە الــلّٰــه بێت لە تاوان دا کافرە!
وە وشەی طاعة گوێڕایەڵی ئەکەنە هاو واتای وشەی عبادة کە لە لای سەلەف هەرگیز ئەم دوو وشە بە یەک واتاو یەک پلە نەهاتون لە هەمو ڕویەکەوە بەڵکو لەبەینیاندا عموم و خصوص هەیە 
بۆیە هەرگیز نابینیت وترابێت هەر کەس گوێڕایەڵی جگە الــلّٰــه بێت کافرە بەڵکو تەقیید کراوە و گوتراوە هەر کەس گوێڕایەڵی جگە الــلّٰــه بێت لە کوفر دا ئەوە کافرە 
بەڵام بە گشتی وتراوە هەر کەسێک جگە لە الــلّٰــه عزوجل بپەرستێت کافرە 
کەوایە هەمو عبادەتێک طاعەو گوێڕایەڵیە بەڵام هەمو گوێڕایەڵیەک عیبادەت نیە 
وە هەمو عبادەتێک بۆ جگە الــلّٰــه شیرکە بەڵام هەمو گوێڕایەڵیەکی جگە الــلّٰــه لە تاوان دا مەرج نیە شیرک و کوفر بێت .
ئەم باسە بە درێژی لە باسی جۆرەکانی شیرک دا ڕون دەکەینەوە و هەڵەی خەواریج و حەرەکی و قوطبیەکان دەردەخەین کە ئەوان هەمو طاعەو گوێڕایەڵیەک لە تاوان دا بە شیرک‌و کوفر دەزانن چونکە لایان وایە هاو واتایە لەگەڵ عیبادەتی جگە الــلّٰــه عزوجل لە هەمو ڕویەکەوە .
هەر بۆیە الــلّٰــه عزوجل لە قورئان دا لە چەندین ئایەت دا پەرستش بۆ کردن حەصرو تایبەت دەکات بۆ خۆی بە تەنها  بەڵام طاعەت‌و گوێڕایەڵی داناوە کە خەڵکی

گوێڕایەڵی پێغەمبەران و زانایان و کاربەدەستان بن لە چاکە دا

الــلّٰــه عزوجل دەفەرموێت:
﴿إِنَّاۤ أَرۡسَلۡنَا نُوحًا إِلَىٰ قَوۡمِهِۦۤ أَنۡ أَنذِرۡ قَوۡمَكَ مِن قَبۡلِ أَن یَأۡتِیَهُمۡ عَذَابٌ أَلِیمࣱ ۝١ قَالَ یَـٰقَوۡمِ إِنِّی لَكُمۡ نَذِیرࣱ مُّبِینٌ ۝٢ أَنِ ٱعۡبُدُوا۟ ٱللَّهَ وَٱتَّقُوهُ وَأَطِیعُونِ ۝٣)[نوح]
بێگومان ئێمە نوحمان نارد بۆ لاى گەلەكەى كە تەواوى خەڵكى ئەو سەردەمە بوو و پێمان وت كە ‌قە‌ومەكەت بترسێنە و بێداریان بكەرەوە پێش ئەوەى ئەو سزا بەژانەیان بۆ بێت.
٢) وتى: ئەى گەلى خۆم بێگومان من ترسێنەرێكى ئاشكرام بۆ ئێوە.
(٣) كە پێتان دەڵێم: بەندایەتى الــلّٰــه بكەن و لەو بترسن و پەیڕەوى من بكەن.

لە چەندین ئایەتی تریش دا ئەو باسە بە ڕوونی دیارە کە وشەی عیبادەت بە واتای گوێڕایەڵیش بێت بەڵام هەرگیز بۆ جگە لە الــلّٰــه بە کار نەهاتوە

الــلّٰــه عزوجل دەفەرموێت:
﴿۞ وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعۡبُدُوۤا۟ إِلَّاۤ إِیَّاهُ ﴾ [الإسراء ٢٣]
وە دەفەرموێت:
﴿إِذۡ جَاۤءَتۡهُمُ ٱلرُّسُلُ مِنۢ بَیۡنِ أَیۡدِیهِمۡ وَمِنۡ خَلۡفِهِمۡ أَلَّا تَعۡبُدُوۤا۟ إِلَّا ٱللَّهَۖ ﴾ [فصلت ١٤]
ئەو كاتەى كە پێغەمبەریان لە پێش و پاش و لە هەموو لایەكەوە بۆ هات و بە هەموو جۆرێك پێیان وتن جگە لە (الــلّٰــه) هيچ شتێک مەپەرستن.

بۆیە ئەڵێین: عبادة-پەرستن لە شەرع دا گوێڕایەڵی و ملکەچیەکی دیاری کراوەو پێناسەکەی هاو واتایە لەگەڵ پێناسەی ئیسلام یان إیمان یان إحسان کە پێشینمان کۆدەنگ بوون لەسەر ئەوەی ئیمان بریتیە لە: قول و عمل 
وە مەبەستیشیان لە قول و عمل 
چوار شتە کە بریتین لە 
-بیرو باوەڕی دڵ 
-کردەوەی دڵ 
-وتەی زمان 
-کردەوەی لاشە 
کە ئەم پێناسەیە بە هەمان شێوە پێناسەیە بۆ عبادەتیش بە دیاری کردنی جهەت‌و موتەعەلەقاتەکانی واتا: دیاری کردنی ئەو جێیانەی کە پەرستش پێیان ئەنجام دەدرێت‌و پەرستشەکان وابەستن پێوەیان 
بۆیە هەرچی پەرستشێک کە الــلّٰــه عزوجل داینابێت دەرناچێت لەوەی 
یان پەرستنی الــلّٰــه عزوجل ـه بە بیرو باوەڕ 
یان بە کردەوەکانی دڵ 
یان بە وتەی زمان
 یان بە کردەوەی لاشە 
وە تەنها الــلّٰــه عزوجل شایستەیە کە پەرستشی بۆ بکرێت 
الــلّٰــه عزوجل دەفەرموێت:
﴿۞ وَٱعۡبُدُوا۟ ٱللَّهَ وَلَا تُشۡرِكُوا۟ بِهِۦ شَیۡـࣰٔاۖ ﴾ [النساء ٣٦]
بەتەنها الــلّٰــه بپەرستن و هیچ هاوبەش و شەریکێکی بۆ دامەنێن لە پەرستن دا.

وە دەفەرموێت:
﴿الۤرۚ كِتَـٰبٌ أُحۡكِمَتۡ ءَایَـٰتُهُۥ ثُمَّ فُصِّلَتۡ مِن لَّدُنۡ حَكِیمٍ خَبِیرٍ ۝١ أَلَّا تَعۡبُدُوۤا۟ إِلَّا ٱللَّهَۚ إِنَّنِی لَكُم مِّنۡهُ نَذِیرࣱ وَبَشِیرࣱ ۝٢)[هود]
(١) ئەلیف، لام، را، ئەم قورئانە پەڕاوێكە كە ئایەتەكانی موحكەم كراوە و ڕێك و پێكن و بە شێوەیەكی جوان و ڕەوان داڕێژراون، پاشان درێژەی پێدراوە و ڕۆشن كراوەتەوە لە لایەن كەسێكەوە كە كاربەجێ و زۆر بە ئاگایە.
هەر بۆیە ئایەتەكانی كتێبەكەشی لەوپەڕی حیكمەت و عیلم و ئاگاییدایە؛
٢) خۆ ڕەوانە كردنی قورئان لەبەر ئەوە بووە كە هیچ كەس نەپەرستن جگە لە (الــلّٰــه)، وە پێغەمبەرمان (ﷺ) دەفەرموێت: بەڕاستی من لە لایەن پەروەردگارەوە ترسێنەر و موژدەدەرێكم بۆ ئێوە. 

و دەفەرموێت: (۞ أَلَمۡ أَعۡهَدۡ إِلَیۡكُمۡ یَـٰبَنِیۤ ءَادَمَ أَن لَّا تَعۡبُدُوا۟ ٱلشَّیۡطَـٰنَۖ إِنَّهُۥ لَكُمۡ عَدُوࣱّ مُّبِینࣱ ۝٦٠ وَأَنِ ٱعۡبُدُونِیۚ هَـٰذَا صِرَ ٰ⁠طࣱ مُّسۡتَقِیمࣱ ۝٦١﴾ [يس ]
ئەى نەوەى ئادەم ئەى من پێشتر پەیمانم لەگەڵ نەبەستن كە شەیتان نەپەرستن، بەڕاستى ئەو دوژمنێكى ڕوونە بۆ ئێوە. و سوێندى خواردوە كە گومڕاتان بكات و تووشی سزا و نەهامەتیتان بكات، دەى بۆ ئێوە ئاوا خۆتان دایە دەستى تاكو ئێستا تووشی ئەم سەرئەنجامە بوون؛
(٦١)وە ئایا پەیمانم لێ وەرنەگرتن کە تەنها من بپەرستن وگوتم ئەوە ڕێگای ڕاست و دروستە .

ئایەتەکان لەو بارەیەوە زۆرن و هەمو پێغەمبەران علیهم الصلاة والسلام بۆ ئەوە هاتوون بانگەشەی خەڵکی بکەن بۆ پەرستنی الــلّٰــه عزوجل بەتاک و تەنها 

الــلّٰــه عزوجل دەفەرموێت:
﴿وَلَقَدۡ بَعَثۡنَا فِی كُلِّ أُمَّةࣲ رَّسُولًا أَنِ ٱعۡبُدُوا۟ ٱللَّهَ وَٱجۡتَنِبُوا۟ ٱلطَّـٰغُوتَۖ ﴾ [النحل ٣٦]
وە بەڕاستی لە هەمو گەل‌و هۆزێک دا پێغەمبەرێکمان ناردوە کە پێیان بڵێت تەنها الــلّٰــه بپەرستن و لە عبادەتی طاغــــوت دور بکەونەوە .

وە پەرستش بۆ کردن تەنها حەقی الــلّٰــه ﷻ وە تایبەت ترین تایبەتمەندیەکانی ئولوهیەتی الــلّٰــه یه ﷻ  
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: (اللَّهُ ذُو الْأُلُوهِيَّةِ وَالْمَعْبُودِيَّةِ عَلَى خَلْقِهِ أَجْمَعِينَ
الــلّٰــه واتا خاوەن ئیلاهیەت‌و خوایەتی و پەرستراوی لەسەر هەمو بەندەو دروستکراوەکانی )

📚«تفسیر الطبري»

-بۆیە هەر کەسێک بانگەشەی ئەوەی کرد بە جۆرێک لە جۆرەکان پەرستشی بۆ بکرێت لە پەرستش‌و عیبادەت گەلێک کە تەنها حەقی الــلّٰــه یە ئەوە طاغــــوتە 

-یا خود کەسەکە پەرستشیان بۆ کردوو پێی ڕازی بوو ئەگەرچی بانگەشەی خەڵکیشی بۆ نەکات هەر طاغــــوتە 

-یان شتانێک لە دارو بەردو بتەکان کەسانێک دایان بنێن و خۆیانی پێوە وابەست کەنو پەرستشیان بۆ بکەن جگە لە الــلّٰــه عزوجل ئەمانە هەمویان پێیان دەگوترێت طاغــــوت 

تەنها یەک جۆر نەبێت کە بریتیە لەوەی کەسانێک پەرستش بۆ مەلائیکەت و پێغەمبەران و پیاو چاکان بکەن کە هەرگیز ئەوان ڕازی نەبوون بەوەی پەرستشیان بۆ بکرێت وە بانگەشەی خوایەتیان نەکردوە بەهیچ جۆرێک بۆیە لەم کاتەدا ناگوترێت بە پێغەمبەران یان مەلائیکەت و پیاو چاکەکان کە طاغــــوتن بەڵکو دەگوترێت ئەوانە لە حەقیقەت دا شەیطان ئەپەرستن و طاغــــوتەکەیان شەیطانە  

الــلّٰــه عز وجل دەفەرموێت:
﴿وَإِذۡ قَالَ ٱللَّهُ یَـٰعِیسَى ٱبۡنَ مَرۡیَمَ ءَأَنتَ قُلۡتَ لِلنَّاسِ ٱتَّخِذُونِی وَأُمِّیَ إِلَـٰهَیۡنِ مِن دُونِ ٱللَّهِۖ قَالَ سُبۡحَـٰنَكَ مَا یَكُونُ لِیۤ أَنۡ أَقُولَ مَا لَیۡسَ لِی بِحَقٍّۚ إِن كُنتُ قُلۡتُهُۥ فَقَدۡ عَلِمۡتَهُۥۚ تَعۡلَمُ مَا فِی نَفۡسِی وَلَاۤ أَعۡلَمُ مَا فِی نَفۡسِكَۚ إِنَّكَ أَنتَ عَلَّـٰمُ ٱلۡغُیُوبِ﴾ [المائدة ١١٦]
 باس بكە بۆیان ئەوكاتەى كە الــلّٰــه بە عیساى كوڕى مەریەمى فەرموو: ئایا تۆ بە خەڵكت وتوە كە جگە لە الــلّٰــه من و دایكیشم بكەن بە دوو پەرستراو و بمان پەرستن ؟ عیسیٰ وتی: پاك و بێگەردی هەر بۆ تۆیە یا الــلّٰــه، نابێت و ناگونجێت بۆ من كە قسەیەكى وا بكەم كە حەق و مافی من نەبێت، خۆ ئەگەر قسەی وام كردبێت بەڕاستی تۆ ئاگات لێیەتى چونكە تۆ ئاگادارى بەوەى كە لەناو دڵى من دا هەیە، وە بە دڵنیاییەوە كە من هیچ نازانم لەوەى كە لاى تۆدایە بەڵام هەر خەتەرەیەك لەناو دڵى من دا بووەو هەیە تۆ ئاگادارى پێی بێگومان هەر خۆت زانەرى هەموو نهێنیەكانی. 

 پێغەمبەران علیهم السلام بەڕائەت‌و نکۆڵی لەو پەرستشانە دەکەن‌و هەرگیز پێی ڕازی نین بۆیە وەسفیش ناکرێن و پێیان ناوترێت طاغــــوت هەر بۆیە رسول الــلّٰــه ﷺ لە فەرمودەیەکی دورو درێژ دا کە باسی ڕۆژی حەشرو حیساب دەکات تێیدا دەفەرموێت:(وَيُمَثَّلُ لِمَنْ كَانَ يَعْبُدُ عِيسَى شَيْطَانُ عِيسَى وَيُمَثَّلُ لِمَنْ كَانَ يَعْبُدُ عُزَيْرًا شَيْطَانُ عُزَيْرٍ
وە الــلّٰــه ﷻ بۆ ئەوانەی کە عیسایان پەرستوە شەیطانەکەی قەرینی عیاسایان بۆ ئەخاتە سەر شێوەی عیسا و شوێنی دەکەون وە ئەوانەی عوزەیریان پەرستوە شەیطانەکەی عوزەیریان بۆ دەخاتە سەر شێوەی عوزەیرو شوێنی دەکەون )

📚«السنة لعبدالــلّٰــه »

وە الــلّٰــه ﷻ دەربارەی مەلائیکەتەکان دەفەرموێت:
﴿وَیَوۡمَ یَحۡشُرُهُمۡ جَمِیعࣰا ثُمَّ یَقُولُ لِلۡمَلَـٰۤىِٕكَةِ أَهَـٰۤؤُلَاۤءِ إِیَّاكُمۡ كَانُوا۟ یَعۡبُدُونَ ۝٤٠ قَالُوا۟ سُبۡحَـٰنَكَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِمۖ بَلۡ كَانُوا۟ یَعۡبُدُونَ ٱلۡجِنَّۖ أَكۡثَرُهُم بِهِم مُّؤۡمِنُونَ ۝٤١ )[سبأ٤٠-٤١]
(٤٠) وە پەروەردگار لەو ڕۆژەدا هەموو موشریكان كۆدەكاتەوە ئینجا بە فریشتەكان دەفەرموێت: ئایا ئەمانە بەندایەتى ئێوەیان كردوە ؟. وە ئێوە پێتان وتوون كە ئاوا بكەن ؟
٤١) ئەوانیش وتیان: پاك و بێ عەیبى هەر بۆ تۆیە و هیچ هاوەڵێكت نییە، هەر تۆ دۆستى ئێمەیت نەك ئەوان، بەڵكو ئەوانە جنۆكەیان دەپەرست و پەیڕەویان لەوان دەكرد و زۆربەیان باوەڕیان بەوان بوو.

یۆیە لە سەرەتا دا باسمان کرد کە هەموو تاوانێک کە ئەنجام دەدرێت پەرستنی شەیطانی تیدایە بە گوێڕایەڵی کردنی چونکە ئەو دەیڕازێنێتەوەو ئەو شەریکە لە تاوانی دا بۆیە سەرکردەی طاغــــوتەکانە .
کە ئەمەمان زانی ئەوە بزانە هۆکاری ئەوەی کە بتەکان یان دەسەڵات دارەکانی وەکوو فیرعەون‌و نەمرود یان شێخ‌و خاوەن طەریقەتی صۆفیەکان وەسفی طاغــــوت بە سەریان دا جێبەجێ دەکرێت چونکە یان بانگەشەی خەڵکیان کردوە بەوەی بە جۆرێک لە جۆرەکان پەرستشی ئاشکرایان بۆ بکەن لە سوجدە بۆ بردن یان سەربڕینی حەیوان بۆیان یان ناو هێنانیان لە کاتی سەر بڕین دا یان بانگەشە کردنیان بەوەی دەسەڵاتیان لە ئەرزو ئاسمان دا هەیە تا بەندەکان لێیان بترسن وەک چۆن دەبێت لە الــلّٰــه بترسن یان خۆشیان بوێن وەک چۆن دەبێت الــلّٰــه ت خۆش بوێت .
خۆ ئەگەر طاغــــوتەکان لە بت‌و ڕەسم‌و دارو بێ گیانەکان بوبێتن ئەوە پێیان وتراوە طاغــــوت چونکە ئەوانەی پەرستونیان ئەو پەرستشانەیان بۆ ئەنجام داون کە تەنها حەقی الــلّٰــه یە ﷻ جا پەرستشی دڵ بوبێت لە خۆش ویستنیان وەک الــلّٰــه ﷻ دەفەرموێت:
﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُونِ ٱللَّهِ أَندَادࣰا یُحِبُّونَهُمۡ كَحُبِّ ٱللَّهِۖ ﴾ [البقرة ١٦٥]
 هەندێك لە خەڵك جگە لە الــلّٰــه چەند هاوەڵ و شەریكیان داناوە كە خۆشیان دەوێن هەروەك چۆن ئیمانداران الــلّٰــه‌یان خۆش دەوێت.

وەسفی أنداد ی بۆ جێگیر کردون واتا کردونیان شەریک‌و هاو شێوە بۆ الــلّٰــه ﷻ  
وە دەربارەی ئەوانەی کە گوێرەکەکەیان پەرست لە بنو ئیسرائیل الــلّٰــه ﷻ دەفەرموێت:﴿ وَأُشۡرِبُوا۟ فِی قُلُوبِهِمُ ٱلۡعِجۡلَ بِكُفۡرِهِمۡۚ قُلۡ بِئۡسَمَا یَأۡمُرُكُم بِهِۦۤ إِیمَـٰنُكُمۡ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِینَ﴾ [البقرة ٩٣]
جا بە هۆی بێباوەڕیانەوە خۆشەویستی گوێرەكەكە ئاوێتەی ناو دڵیان كرا، دەی ئەى محمد (ﷺ) بڵێ: ئەگەر ئێوە ئیماندارن، بە ڕاستی كە ئیمانەكەتان فەرمانتان بە شتانی خراپ پێ دەكات. 

کەوایە بانگەشە کردنی کەسێک بۆ ئەوەی شوێنکەوتوانی خۆشیان بوێت وەک چۆن ئیماندار الــلّٰــه عزوجل ی خۆش دەوێت ئەوە ئەو کەسە دەکات بە طاغــــوت کە ئەمە لە شوێنکەوتوانی ڕێبازە صۆفیەکان دا زۆرەو بانگەشەی خۆشویستنی شێخ‌و سەیدەکانیان دەکەن بە گەورەتر لە خۆش ویستنی الــلّٰــه ﷻ پەنا بە الــلّٰــه لە کوفرو شیرکی بێ باوەڕان .
وە لەو پەرستشانەی کە هەر پەیوەستن بە دڵەوە بریتیە لە ترسان لە زیان‌و زەرەرێک کە تەنها لە دەسەڵاتی الــلّٰــه دا بێت  یان ڕەجای شتانێک کە تەنها لە دەسەڵاتی الــلّٰــه دایە  کە ئەم بڕوایە بەرامبەر هەر شتێک هەبێت جگە له الــلّٰــه ئەوە کراوەتە طاغــــوت وەک ترسان لەوەی دارو بەرد یان قەبرو مەرقەد بومەلەرزە بێنن یان کەسێک نەخۆش بخەن  یان چاکی بکەنەوە یان پەنای بدەن لە ناڕەحەتی و هەمو پەرستشەکانی تری دڵ کە تەنها حەقی الــلّٰــه یە عزوجل 

وە بە هەمان شێوە لەو پەرستشانەی کە ئەگەر بۆ هەر کەسێک ئەنجام بدرێت و پێی ڕازی بێت دەبێتە طاغــــوت یان بۆ هەر بت‌و دارو بەردێک بکرێت ئەوە پێی دەوترێت طاغــــوت بریتیە لە سەربڕین و قوربانی بۆ کردن یان ئیعتکاف بۆ کردن کە بریتیە لەوەی: لەبەر خۆشەویستی ئەو طاغــــوتە دەچنە لایو چواردەوری چۆڵ ناکەن و لایان وایە بەمە لە الــلّٰــه نزیک دەبنەوە وەک چۆن ئیماندار ئیعتکاف لە ماڵەکانی الــلّٰــه دا دەکاتو پێی لە الــلّٰــه نزیک دەبێتەوە 
یان طەواف کردن بە دەوری دا کە ئەنجام دانی طەواف بە دەوری بت دا بێت یان قەبر دا بێت کوفری ئاشکراو ڕونە پەیوەست نیە بە نیەت‌و مەبەستی دڵەوە هەر بت‌و قەبرێکیش طەوافی بە دەور دا بکرێت پێی دەوترێت طاغــــوت بەو جۆرەی لە پێشەوە باسمان کرد بە پێچەوانەی کەسانێکی زندیق‌و غولاتی مورجیئە کە دەڵێن طەواف بە دەوری قەبر دا ئەگەر نیەت بۆ الــلّٰــه بێت بیدعەیە!!
الــلّٰــه گۆڕت پڕ ئاگر کات بۆ قسەیەک کردوتە، شیرکی صەریح‌و ئاشکرا بکرێت بە بیدعە!
قاسمی کوڕی ثابتی سَرقُسطی دەفەرموێت:
(الطَّوَاغِيتُ: الْبُيُوتُ الَّتِي كَانُوا بَنُوهَا يُضَاهُونَ بِهَا الْكَعْبَةَ يَطُوفُونَ بِهَا.
طاغــــوتەکان ئەو شوێنانە بوون عەرەب دروستیان کردبوون لەسەر شێوەی کەعبەو طەوافیان بە دەوریان دا دەکرد )

📚الدلائل في غریب الحدیث للسَّرَقُسطی

محمدی کوڕی ئیسحاق خاوەنی کتێبی سیرە دەیفەرموو: ( كَانَتِ الْعَرَبُ قَدِ اتَّخَذُوا مَعَ الْكَعْبَةِ طَوَاغِيتَ يُعَظِّمُونَهَا كَتَعْظِيمِ الْكَعْبَةِ، لَهَا سَدَنَةٌ، وَيَهْدُونَ لَهَا كَمَا يَهْدُونَ لِلْكَعْبَةِ، وَيَطُوفُونَ بِهَا كَطَوَافِهِمْ بِهَا
پێشتر عەرەب لەگەڵ کەعبە دا چەندین طاغــــوتیان دروست کردبوو کە بە گەورەیان دەزانین وەک بە گەورە زانینی کەعبە وە پارێزەریان هەبوو وە حەیوان‌و هەدیەیان بۆ دەبردن وەک چۆن حەیوان لە حەج دا لە مکە سەر دەبڕدرێت وە طەوافیان بە دەور دا دەکردن وەک چۆن طەواف بە دەوری کەعبە دا دەکرێت )

📚«الدلائل للسرقسطي (51)»

بۆیە هەر مەرقەدو قەبرێک کە تەوافی بە دەور دا بکرێت ئەوە کراوە بە طاغــــوت‌و شەریک بۆ الــلّٰــه عزوجل  چونکە طەواف کە الــلّٰــه دایناوە بە دەوری کەعبە دا بکرێت عبادەت‌و پەرستشە بۆ الــلّٰــه عزوجل وە دای نەناوە بە دەوری جگە کەعبە دا ئەنجام بدرێت هەر بۆیە بە دەوری هەر شتێک دا بکرێت ئەوە کراوە بە طاغــــوت 
وە بە هەمان شێوە هەر پەرستشێک کە کردەوەی لاشەیە جگە لەوانەی باسکران وەک سوجدە بۆ بردن و رکوع بۆ بردن 

بۆیە بە گشتی ئەو طاغــــوتانەی دەپەرسترێن جگە لە الــلّٰــه عزوجل هۆکاری وەسف کردنیان بە طاغــــوت ئەوەیە کە پەرستشێکیان بۆ ئەنجام دراوە کە تەنها حەقی الــلّٰــه یە عزوجل 
جا بە زوبان بووبێت یان بە لاشە یان بە دڵ 
 
.

وە بزانە رحمك الــلّٰــه کە لە طاغــــوتی عبادەت دا بە گشتی دەوترێت: هەر کەسێک بانگەشە بکات بۆ پەرستنی نەفسی خۆی یان بپەرسترێت و پێی ڕازی بێت یان پەرستشی بۆ بکرێت ئەوە طاغــــوتە وه ئەم باسە گشتگیرەو موتڵەقەو تەقیید ناکرێت‌و ناوترێت بپەرسترێت بە پەرستنێکی کوفری !
 نەخێر چونکە پەرستنی جگە لە الــلّٰــه عزوجل کوفرە و کوفرێکی ئاشکراو ڕوونەو هیچ عوزرێکیشی تیدا نییە وە لە باسی جۆرەکانی شیرک دا ئەم باسە زیاتر ڕوون دەکەینەوە، چونکە ئێمە هێشتا لە باسکردنی ئەو کوفرانە داین کە خاوەنەکەی دەکات بە طاغــــوت وه باسی ئەوانەمان نەکردوە کە عبادەتی طاغــــوت دەکەن بەڵکو لە باسی دوای زانینی حەقیقەتی طاغــــوتەکان دا باسی حوکم‌و جۆری ئەوانە دەکەین کە طاغــــوتەکان دەپەرستن
إِنْ‌ شَاءَ ‌الــلّٰــه تعالــیٰ