Shaxsiy ma’lumotlar xavfsizligi

Bu safargi O‘zbekistonga safar davrida juda ko‘p IT korxonalar bilan uchrashish nasib etdi. Ular bilan asosan ma’lumotlarni saqlash, uzatish, himoyalash kabi mavzularda suhbatlar qildik.

Hammamiz biladigan og‘riqli nuqta bu odamlarning shaxsiy ma’lumotlarini o‘zlari himoya qilishda ehtiyotsizliklarga yo‘l qo‘yishlari. Keling ba’zilarini aytib o‘tsam. Balki kundalik odatlarimizga kiritib, o‘zimizni himoyalashni rivojlantiramiz.

1. Ochiq qolgan hujjat, daftar yoki kompyuter.

Odatda ishlab o‘tirganimizda narsalarimizni yig‘ishni istamaymiz. Chunki qaytib kelib, kelgan joyidan davom etishni xohlaymiz.

Keling bitta odat chiqaramiz. Har safar turish vaqtida stolda turgan shartnoma yoki daftar ustida oq qog‘ozni qo‘yib ketamiz.

Bu bilan bizning ma’lumotlarni boshqalarga chiqib ketishini oldini olamiz. Axir siz kim bilan qanday shartnoma qilayotganingizni yoningizdagi stolda o‘tirganlar bilishini istamasangiz kerak?

Kompyuterda ekranni himoyalovchi (ScreenSaver) imkoniyat mavjud. Noutbuklarda odatda yoqish tugmasini bosganda ishga tushadi. Agar ekrandan uzoqlashish vaqtida uni himoya rejimiga o‘tkazib ketsak, atrofda yurgan odamlar bexosdan sizning ma’lumotlaringizni ko‘rmagan bo‘lardi.

Ekrandan uzoqlashish vaqtida sichqoncha yoki yoqish turmasi orqali kompyuterni Ekran himoyalash rejimiga o‘tkazib ketish mumkin.

Sizga qo‘ng‘iroq kelib qolganida ishxonadagi hamkasbingiz kim bilan ishlayotganingizni bilib olib, sizning ishingizga ziyon yetkazishi mumkin. Odatda buni bexosdan qilishadi. Lekin natijasi juda ayanchli.

2. Faqat kerakli ma’lumotni berish.

Sizdan biror ma’lumot so‘rashganida, masalan pasport raqamingiz, siz osonlikni o‘ylab pasportni unga ushlatib qo‘ya qolasiz. Yoki nusxa (kopya)si bor bo‘lsa, uni berib yuborasiz.

Endi o‘ylab ko‘ring, men sizning pasport raqamingiz + tug‘ilgan kuningiz + pasport tugash muddatini bilsam, sizning nomingizdan bank Krediti ola olaman. (Albatta oson emas, lekin yo‘li bor.)

Faqat so‘ralgan ma’lumotni taqdim eting. Ortig‘i bilan emas.

Yoki yana bir misol, sizga Telegramda notanish foydalanuvchidan video qo‘ng‘iroq keldi. Siz uni audio bilan yoki video bilan qabul qilishingiz mumkin. Agar kimligini bilmasangiz, yoki bilganingizda ham avval audio yoqib, uni tanib olib, keyin video yoqsangiz juda ko‘p narsadan o‘zingizni himoya qilgan bo‘lasiz. Masalan:

- Atrofda boshqalar bilishi shart bo‘lmagan narsalar bor. Video yoqilishi bilan hammasi ko‘rinib turadi.

- Tanimagan odamingiz sizning videoingizni yozib olib, MyId kabi dasturlarda ishlatishi mumkin. Sizning nomingizdan hujjatlar imzolay qoladi, yoki kartalaringizni boshqara olasi.

- Videoda gaplashishga qulay holatda bo‘lmasligingiz mumkin. Buni sizga qarshi oson ishlatish mumkin.

- Yoningizga shaxsini ko‘rsatishni xohlamayotgan odam ishlayotgan bo‘lishi mumkin. Sizning yoningizda ekani yoki uning rasmini olish unga qarshi ishlashi mumkin. (Restoranda o‘tirgan 2 kishini videoga tushib qolishi, uning yaqinlari tomonidan salbiy baholanishi mumkin. Oilalar salomat bo‘lsin)

Shu sabab, avval audio orqali yoqib, tanib olib, keyin qulay joyda o‘tib videoni yoqsangiz, ma’qul bo‘ladi.

3. Savodxonlikni oshirish.

Ma’lumot xavfsizligi sizga qiziq bo‘lmasligi mumkin. Lekin Telegramingizni buzishganida qanday holatga tushdingiz? Sinfdoshlar, hamkasblar guruhlaridan ma’lumotlaringizni nusxalab olishganida-chi?

Undan ham ayanchlisi, hozir ko‘pchiligimiz shaxsiy ma’lumotlarimizni (parol, kod, pasport, moshina guvohnomasi kabi) Telegramda saqlaymiz. Hatto farzandlarimiz rasmlarini ham.

Endi o‘ylab ko‘ring, bu ma’lumotlar birovning qo‘liga tushsa, nima bo‘ladi?

* Bank hisob raqami paroli orqali kirib...
* Mashina ijaraga olgansiz, GPS kodini almashtirdi. Endi mashinani masofadan boshqara oladi...
* Farzandingiz rasmini olsa, gapirmasa ham bo‘ladi.
* Men hali sizning "do‘stlarga" yozgan "sevgi" xatlaringizni aytmayapman....

Shaxsiy va o‘ta muhim ma’lumotlarni Telegramda yoki boshqa sizning qo‘lingizda bo‘lmagan joyda saqlamang.

Telegramda 2FA ni yoqib qo‘ying.

Davomi bor...

30.11.2024 GYD
@DrAlgorithm

DevFest 2024

Juda zo`r tadbir. Agar eshitmaganlar bo`lsa:

🎉 GDG DevFest 2024
📅 Dekabr 7, 2024 | 📍Alisher Navoiy Kino Saroyi, Toshkent
Google’s ning so`nnggi texnologiyalaridan xabardor bo`ling, 30+ spiker, 15+ workshops va 5,000 dan ortiq ishtirokchi!

🔗 Roʻyxatdan oʻtish

Tadbirlarga faol qatnashing.
Don’t miss these landmark events shaping Uzbekistan’s tech future!
————

04.12.2024 London
@DrAlgorithm

Email vs Messenger

Email juda qulay narsa. Bu haqida UniconSoft bilan suhbat qilgan edik.

Fikrlaringizni kutib qolaman.

07.12.2024 London
@DrAlgorithm

Sirdaryolik Informatika o'qituvchisi Dasturchilar festivaliga 60 nafar o'quvchisi bilan keldi

"Bir nafar o'quvchimning bo'lsa ham hayotda o'zining yo'lini to'g'ri topishiga hissam qo'shilsa bejiz yashamagan bo'laman"

— Sirdaryo viloyatining Mirzaobod tumanidagi maktabning Informatika fani o'qituvchisi Dilmurod Yo'ldoshev.

Avval xabar berganimizdek, Toshkentda dasturchilar, texnologiya ishqibozlari va sanoat ekspertlarini birlashtirgan GDG DevFest dasturchilar festivali bo’lib o’tdi.

Ushbu festivalga AyTi sohasida faoliyat yuritayotgan 3 mingdan ortiq yoshlar tashrif buyurdi.

Tashrif buyurganlar orasida maktab o'quvchilarini ko'rib, ularning ustozlarini suhbatga tortdik.

Ma'lum bo'lishicha oquvchilar Sirdaryo viloyatining Mirzaobod tumanidagi maktabning 6-dan 10-sinfgacha bo'lgan AyTi sohasiga qiziqishi bo'lgan o'quvchilari ekan.

Maktabning Informatika fani o'qituvchisi Dilmurod Yo'ldoshev maktabdagi boshqa tashabbuskor ustozlari bilan 60 nafar o'quvchini ota-onalarining ruxsati bilan ushbu tadbirga olib kelishgan.

"Bugungi yoshlar festivalida ishtirok etayotgan spikerlarni ko'rib, o'quvchilarim unda qatnashib, o'zlari uchun hayotda motivaciya olishlari kerak deb hisobladim. Bir nafar o'quvchimning bo'lsa ham hayotda o'z yo'lini topishiga hissam qo'shilsa o'zimni bejiz yashamayotganimni his qilaman. Tashabbusimni qo'llab-quvvatlagan hamkasblarimga rahmat",

– deydi Dilmurod Yo'ldoshev.

Fursatdan foydalanib o'quvchilarining qiziqishlari va taqdiriga befarq bo'lmagan Dilmurod Yo'ldoshev singari fidoyi ustozlarimizga minnatdorlik bildiramiz!

GDG DevFest dasturchilar festivali juda ajoyib tadbir.

Imkoni borlar albatta kelasi yil qatnashishga harakat qiling.

Yil davomida yana ko`p tadbirlar bo`lib o`tadi. Ularga qatnashish, tanish-bilish orttirish (networking) kelajakda juda foyda beradi.

Dilmurod Yo'ldoshev kabi ustozlarga tasanno.

Agar har birimiz oz bo`lsa ham shunday harakat qilsak, millatimiz uchun katta foyda bo`ladi. Nima bo`lganda ham bu Vatan yoshlarimiz qo`lida qoladi. Ularni yetuk qilib tarbiyalash bizning vazifamiz.

10.12.2024 London
@DrAlgorithm

Juda ham aktual mavzuni yozibdilar.

Qanday qilib koʻpchilikka shuni tushuntirsa boʻlar ekan-a?

19.12.2024
@DrAlgorithm

Shaxsiy ma'lumotlar daxlsizligi?

Bilasizlarmi O'zbekistonda sizni shaxsiy ma'lumotlaringiz bir pulga qimmat, ya'ni hamma istasa, be'malol topa oladi. Masalan, firma ochsangiz, banklar, buxgalterlar o'zini xizmatini taklif qilib tinmay bezovta qilishadi, farzandli bo'lsangiz, tadbir o'tkazish xizmatlari tinmay sizga telefon qilishadi va hokazo holatlarda, albatta, sizni topib o'z xizmatini tiqishtiraveradi.

Bundan ham og'irlari bor. Masalan, chetga chiqib keldingiz va yaqin orada telefon xarid qilasiz, uni esa IMEI kodini ro'yxatdan o'tkazish kerak. Tabiiyki o'z paspportingizga o'tkazmoqchi bo'lasiz, lekin syurpriz bor: sizni nomingizdan o'tkazib bo'lishgan. Chunki aeroportni o'zida sizni pasport ma'lumotlaringiz pullangan edi. Xullas, shaxsiy raqamingiz, pasport ma'lumotlaringiz, manzilingiz bilan qiziqqan odam yoki biznes uni be'malol topa oladi, kerak bo'lsa, foydalanib ham bo'ladi o'rningizga.

Mobil operatorlar sizni turli pullik obunalarga tiqib qo'yishi, tinmay har qanday universitet yoki infoqallobdan sms kelishi esa alohida mavzu.

@xoshimovuz

Bu yil roppa-rosa 100 ta post qo‘yib ulgurgan ekanman.

Barakasini bersin.

Endi yangi rejalar va yangi postlar sari olg‘a...

P.S. Yangi rasm yaxshi chiqibdimi?

31.12.2024
@DrAlgorithm

📚 Goodreads va Kindle'dan foydalanishni boshlaganimdan beri, odamga o`xshab kitob o‘qishni boshladim. Chunki har yili oxirida:
- Kelasi yilga rejalar qanday? - deb uyaltirishni boshlaydi.

Bu shaxsiy nazorat va rivojlanish uchun juda qulay ekan. Kindle sizga ketma-ket o‘qilgan kunlar uchun virtual sovg‘alar bersa, Goodreads uzoq muddatli rejalaringizni nazorat qiladi.

2023 - 3 ta kitob, 500 bet
2024 - 5 ta kitob, 1,000+ bet

Agar kimdir kelasi yil uchun reja tuzayotgan bo‘lsa, Goodreads dan foydalanishni boshlashingizni tavsiya qilaman. Shu bilan birga Shaxsiy sahifangizni boshqa Goodreads foydalanuvchilari bilan ulashishingiz mumkin.

Agar izohlarda qoldirsangiz, men sizga bog‘lanib olgan (Follow qilgan) bo‘lar edim.

https://www.goodreads.com/saidolim

01.01.2025 London
@DrAlgorithm

Kitob javoni

Kechagi xabarda yil davomida kitob o‘qish haqida yozgan edim. Faol kitob muxlislarimiz GoodReads tizimdan ro‘yxatdan o‘tishdi. Ular bilan do‘stlashib ham ulgurdik.

Tizimdan faqat shaxsiy kitoblarim uchun foydalangan ekanman. Yaxshiroq o‘rgansam, guruh ochish imkoni ham bor ekan. Bu menga AyTi (IT)ga oid kitoblar javonini tuzish g‘oyasini berdi.

Tayyor tizimdan tekinga foydalanish sizga ham yoqsa kerak?

Uzbek IT (AyTi) kitobxonlari guruhini ochdim.

https://www.goodreads.com/group/show/1260067-uzbek-it-ayti-kitobxonlari

Guruh ochiq. Xohlagan odam a'zo bo‘lish uchun ariza qoldirishlari mumkin. Men esa o‘z navbatida kitoblarni qo‘shib boraman.

Shu bilan birga kitoblarni mavzular bo‘yicha ajratish mumkin. Siz o‘qish uchun o‘zingizga qo‘shib olishingiz va o‘z navbatida kitobga izoh qoldirishingiz mumkin. Yangi o‘qimoqchi bo‘lganlarga foydali bo‘ladi.

#kitob #jamoa

02.01.2025 London
@DrAlgorithm

Inna lillahi va inna ilayhi rojiun.

🤲 Shukrullo Turgunov (@vodiylik).

Oʻzbek IT olamida koʻp foydalari tekkan inson.

Duo qilib qoʻysangiz.

Yetim Dasturchining xatini (post) o‘qib qoldim. 1 kursda o‘qigan fanlarimizdan biri esimga tushib ketdi.

Darslarning birida Mnemokod bilan tanishgan edik. Doskada faqat 1 va 0 lardan iborat qatorlar yozilgan edi. Masalan:

111 10110
101 01001
100 10011

kabi.

Avvaliga buni tushunish qiyin. Keyin sizda dasturlashning keng imkoniyatlari ochila boshlaydi.

Biz biladigan o‘zgaruvchi, buyruqlar va stek o‘zaro o‘rnini almashtira oladi. Dastur o‘zini o‘zi qayta yoza oladi. Dastur faqat tepadan pastga ketma-ket emas, xohlagan vaqt o‘zi yangi kod yozib, uni bajara oladi.

Buni bilgan odam virus qanday yozilishi, uni antivirusdan qanday yashirish mumkin ekani haqida tez tushunib oladi. Ammo bugungi mavzu u haqida emas.

Biznes tomondan qaraganda hamma ham quyi dasturlash tilini bilishi shart emas. Agar bilsa u xodim qimmatga tushadi. Arzon va faqat andoza (template)larda ishlay oladigan dasturchilar ham kerak. Ko‘p kerak, o‘rtacha 70%-80% ishni ular bilan qilinadi. Sunʼiy intellekt (SI) aynan ularning o‘rnini egallamoqda.

Yaxshi dasturchi oyiga $3,000 ga ishlaydi. Lekin website yasab sotadigan korxona uchun 10 ta shunday dasturchi olish qimmat. Undan ko‘ra 2 ta $3,000 lik olib, qolganiga $500 lik 20ta andozada ishlaydigan olsan yetarli. Oyiga 5ta emas, 20ta website yasay olaman. (Hisob kitobni o‘zingiz qilib olarsiz, qaysi biri ko‘proq foyda keltirishini.)

Demak, sizning oldingizda 3 ta yo‘l bor.

1. Quyi dasturlashni qachondir o‘rganish va Arxitektor bo‘lish.

2. Andozalar asosida tez ishlashni o‘rganib, kelajakda Ish boshqaruvchi (manager) bo‘lishga harakat qilish.

3. Bitta texnologiyani zo‘r o‘rganib, Dars berishga o‘tib ketish.

Har 3 ta yo‘l ham yaxshi. Har biriga intilishning o‘ziga xos yo‘li bor. Sizga yoqadigan kasb tanlang va doim o‘sadigan yo‘lda yuring. Bu sizga kasbingizdan zerikish, katta bo‘lganda yoshlardan qo‘rqish, yo‘nalishini yo‘qotishni oldini oladi.

Postdan maqsad. Oldingizga doim maqsad qo‘yib yashang. Rejalashtiring, tugash vaqt (deadline) belgilang va olg‘a bosing.

P.S. Mnemokod haqida alohida yozib o‘taman.

06.01.2025 London
@DrAlgorithm

Kuchli gap bo`libdi. @jakhonrakhmonov

Darsxona

Yoshligimdan ko‘p qiziqadigan mavzularimdan biri yosh bolalarning dars xonalari.

Men hali maktabga chiqmagan paytlarim buvimning alohida ish stollari bo‘lar edi. Uni ko‘rib biz havas qilar edik.

"Katta bo‘lsam, menda ham shunday stol bo‘ladi", - deb.

Ish stollariga tegmas edik. Ustida doim turli kitoblar va qog‘ozlar yoyilib yotardi (bizning fikrimizda).

Maktabga chiqqanimizda ota-onamiz har birimizga alohida shunday dars stoli qilib berishgan. Ba’zida farzandlarning hammasiga dars stoli yetmasligi mumkin, vaqtini kelishib, almashib dars qilsa bo‘ladi. Ko‘pincha bitta xona dars stollari bilan to‘la bo‘ladi :)

Vaqti kelib farzandli bo‘lganimda menda ham shu tuyg‘u bor edi.

- Farzandimning dars stoli bo‘lishi kerak, - degan.

Tajribamda 2 ta narsani ko‘rdim:

1. Bolalar ko‘zining oldida kutubxona bo‘lishi ularga foydali.

Mehmon kutish xonasi (zal)da odatda servant turadi. Uning ichi turli chiroyli idishlar bilan to‘la bo‘ladi. Kelin kelganida bezatiladigan idishlardan...

Bir kuni shartta kelib, barcha idishlarni yig‘ishtirtirdim va turli joylarda saqlanib kelayotgan kitoblar bilan to‘ldirdim. Ko‘rinishi kitob jovoni emas, biroz xunuk ko‘rindi. Kelgan mehmonlar ham avvaliga (negativchilarimizga o‘xshab) tanqid ham qilishdi. Ba’zi kitob nima ekanini biladiganlar aksincha, xursand bo‘lishdi.

Vaqt o‘tib sezgan narsam, farzandlarimga ijobiy ta’sir qilgan ekan. Jiyanlar bilan o‘ynab o‘tirganda birga kitob o‘qish odatlarini ham ko‘rdim.

Kutubxona paydo qilishning bitta usulini aytib o‘taman. Menga buni bir do‘stim o‘rgatgan.

- Har safar oylik olganingda, bollaring bilan kitob do‘koniga bor. Ular qiziqadigan bitta kitob olib ber. Ko‘ribsanki 1 yilda uyingda kutubxona paydo bo‘ladi, - degan edi.

Bu usulni sinab ko‘rganman. Juda maroqli. Bir tomondan foydali narsa olib berasiz, ikkinchidan unchalik qimmat emas (25-30 ming atrofida edi). Uchinchidan jiyanlar kelsa ularga ham olib berasiz. To‘rtinchidan o‘zligi tanlashadi, boshingizni ham qotirmaysiz. Axir qaysi kitobni o‘qiganini o‘zi yaxshiroq biladi-da.

2. Bolalarning shaxsiy dars stoli bo‘lishi kerak.

Farzandingizga dars xona yoki dars stoli qilib bersangiz, unda ko‘p ijobiy odatlar paydo bo‘ladi. Intizom bilan stolni toza va osoyishda saqlashni o‘rganadi. Darsini qilish va diqqatini (fokus) yig‘ishni o‘rganadi. Doim turli joyda dars qilgandan ko‘ra osonroq diqqat yig‘iladi. Dars stolida begona (ovqatlanish kabi) ishlar qilinmagani uchun shaxsiy mulk nima ekani, uni saqlash usullari rivojlanadi. Stolni ham dars uchun ham oilaviy ovqatlanish uchun ishlatilsa, bolada bu narsalar bo‘lmaydi.

Shunday ekan,

Farzandimizga o‘zining dars stoli (yoki xonasi)ni tashkil qilib beraylik.

Izoh: Rasmdagi kitob sahifasi Oxford universiteting LinkedIn kanalida chop etildi.

1733 yilgi kitob sahifasi. Matnda to‘g‘ri o‘tirish va dars stolining holati husnixatga ta’siri haqida yozilgan. Dars stolingiz o‘zingizga qulay bo‘lsa, unda yozish oson bo‘lar ekan. Agar yozishda biror tomonga og‘ib ketadigan husnixatga ega bo‘lsangiz, stolni qanday qilib to‘g‘rilash tushuntirilgan.

Demak dars stoli yangilik emas, 300 yil oldin ham bu masala dolzarb bo‘lgan ekan.

09.01.2025 London
@DrAlgorithm