‌ابوالعلاء معرّی:
دین ساخته‌ی بشر است، نه هدیه‌ای از آسمان

ابوالعلاء معرّی (۳۶۳–۴۴۹ هجری)، شاعر و فیلسوف نابینای شام، از شجاع‌ترین اندیشمندان روزگار خویش بود. او بی‌پروا می‌گفت: دین نه وحی آسمانی، بلکه ساخته‌ی بشر است. به باور او، دو گروه بیش از همه مردمان را فریب داده‌اند: فرمانروایان و روحانیان.

از نگاه معرّی، انسان هراسان از مرگ و نیستی، برای تسکین دل خود افسانه‌ها آفرید و نامشان را وحی گذاشت. بهشت و دوزخ، امید و بیم، ساخته‌ی همین نیاز روانی بودند. اما این افسانه‌ها خیلی زود به زنجیر بدل شدند: حاکمان با تکیه بر تقدس، اقتدارشان را فراتر از نقد بردند و روحانیان «تجّار دین» شدند؛ وعده‌ی بهشت فروختند، دوزخ را تازیانه کردند، و ایمان ساده‌دلان را نردبان قدرت و ثروت ساختند.

زندگی خود معرّی، تصویری زنده از باورهایش بود. او در معرّةالنعمان، گوشه‌گیرانه و ساده می‌زیست: گوشت و لبنیات نمی‌خورد، و می‌گفت نباید برای سیر کردن شکم، جانداری را آزرد. این شیوه نشان می‌داد که اخلاق از نظر او نه از شریعت، که از عقل و وجدان برمی‌خیزد. انسان می‌تواند بی‌نیاز از وعده‌ها و تهدیدهای دینی، با مهربانی، عدالت و پرهیز از خشونت زندگی کند.

در اشعار اللزومیات بارها هشدار داد: «مردمان بر سر باوری می‌جنگند که ساخته‌ی ذهن بشر است.» و همین سخنان بود که بسیاری او را «ملحد» و «کافر» خواندند. اما معرّی به حقیقتی عام اشاره داشت: دین زاده‌ی ترس و نیاز انسان است، و تا زمانی که در دست صاحبان قدرت باشد، عقل و آزادی را به بند می‌کشد.

این پیام، پس از هزار سال همچنان تازه است. کافی است به نظام‌های استبدادی دینی همچون جمهوری اسلامی نگاهی بیندازیم: هنوز دین ابزار سیاست و سرکوب است، هنوز ایمان کالایی برای تجارت. در برابر این همه، معرّی از دل قرون به ما می‌گوید: برای زیستنی آزاد و انسانی، به چراغ عقل اعتماد کنید، نه به زنجیر تقدس.

#ابولعلا_معری #دین #نقد_دین #خردگرایی #گفتگو_توانا

@Dialogue1402

‌
آیا پرسشگر، شبهه افکن است؟
«پاسخ به شبهات»؛ ابزار کنترل فکری و سیاسی در گفتمان اسلام‌گرایی

پیام همراهان

امروزه بخش قابل توجهی از بودجه حوزه‌های علمیه حکومتی و مراکز دینی رسمی صرف پروژه‌ای به نام «پاسخ به شبهات» می‌شود. صدها وب‌سایت، کانال و برنامه رسانه‌ای وابسته به حکومت در این زمینه فعال‌اند. اما این عنوان به ظاهر علمی، در عمل اغلب به معنای دفاع ایدئولوژیک است، نه گفت‌وگوی آزاد برای کشف حقیقت.

در این رویکرد، همه احکام و عقاید اسلامی، چون از قرآن و سنت گرفته شده‌اند، پیشاپیش بی‌خطا و درست فرض می‌شوند. بنابراین، پرسش یا نقد نه تلاشی برای روشن شدن حقیقت، بلکه نشانه «ابهام ذهنی» یا حتی «سوءنیت» تلقی می‌شود. واژه «شبهه‌افکن» دقیقاً در همین چارچوب معنا پیدا می‌کند؛ برچسبی منفی که پرسشگر را از یک جوینده حقیقت به یک تهدید فکری و ایمانی تبدیل می‌کند.

نمونه‌ها فراوان‌اند:

رد کردن نقدهایی که به حقوق زنان وارد می‌شود، مثل تبعیض در ارث یا نصف بودن ارزش شهادت زنان در دادگاه، با استدلال‌های «حکمت الهی» یا «مصلحت خانواده».

توجیه گزاره‌های مردسالارانه دینی به عنوان «وظایف طبیعی زن و مرد» یا «تقسیم کار الهی».

رد کردن تحلیل‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی درباره علل دینداری با این استدلال که «ایمان موهبت الهی است و تحلیل علمی آن بی‌معناست».

رد اشکالات به براهین اثبات خدا با برچسب «سست بودن فهم منتقد» یا «تقلید از غرب».

در حوزه سیاسی، دفاع از مداخله نظامی در سوریه یا هزینه‌های سنگین منطقه‌ای به نام «دفاع از حرم»، بدون پذیرش نقد درباره پیامدهای اقتصادی و انسانی آن.

انکار مسئولیت حکومت در ماجرای مرگ مهسا امینی و معرفی روایت رسمی به عنوان تنها حقیقت.


این واکنش‌ها ریشه‌ای هویتی دارند. در اسلام‌گرایی، باور دینی و تصمیمات سیاسی نظام، بخشی از هویت جمعی‌اند. نقد این باورها یا تصمیمات، به معنای حمله به «خود ما» تلقی می‌شود. از نظر روان‌شناختی، این وضع شبیه مکانیسم‌های دفاعی چون «برچسب‌زنی» و «فرافکنی» است: به جای بررسی محتوای نقد، پرسشگر به عنوان دشمن یا شبهه‌افکن معرفی می‌شود تا اضطراب و ناامنی هویتی کاهش یابد.

نتیجه چنین سیستمی، بسته شدن باب نقد و گفت‌وگوی آزاد است. فضای فکری از جست‌وجوی حقیقت به میدان دفاع ایدئولوژیک بدل می‌شود. این نه‌تنها مانع اصلاح و پویایی است، بلکه شکاف میان مردم و نظام را عمیق‌تر می‌کند. حکومتی و دینی که از پرسش می‌ترسد، دیر یا زود پایگاه اجتماعی خود را از دست خواهد داد.

#اسلام_گرایی #پرسشگری #دگماتیسم #گفتگو_توانا

@Dialogue1402

🔹 ایدئولوژی به‌مثابه ابزاری برای شستشوی مغزی!

پیام همراهان

کارل مارکس در تحلیل ساختارهای قدرت، ایدئولوژی را نه ابزار آگاهی، بلکه سازوکار آگاهی کاذب می‌دانست. از نظر او، طبقه‌ی حاکم با تحمیل ارزش‌ها و باورهای خود بر کل جامعه، این توهم را پدید می‌آورد که وضع موجود طبیعی، اخلاقی و غیرقابل تغییر است. این آگاهی کاذب، عاملی است که موجب می‌شود فرودستان، نه تنها علیه ستم سر برندارند، بلکه خود به بازتولید آن کمک کنند.

نظام‌های توتالیتر قرن بیستم، از جمله فاشیسم، استالینیسم و حکومت‌های دینی، بسیار خوب آموختند که سلطه‌ی پایدار، تنها با سرکوب فیزیکی ممکن نیست؛ بلکه مهندسی ذهن و تسخیر آگاهی مردم، کارآمدترین ابزار سلطه است. در این میان، جمهوری اسلامی ایران یکی از نمونه‌های برجسته بهره‌برداری سازمان‌یافته از ایدئولوژی در چارچوب دینی‌ـ‌سیاسی است.

بیایید ببینیم این بهره‌برداری چگونه و در چه سطوحی رخ می‌دهد:

۱. قدسی‌سازی قدرت سیاسی

در جمهوری اسلامی، نهاد ولایت فقیه به‌عنوان امتداد اراده‌ی الهی معرفی می‌شود. انتقاد از این ساختار، نه صرفاً مخالفت سیاسی، بلکه عدول از دین و اخلاق تلقی می‌شود. این مکانیسم، قدرت را فراتر از نقد قرار می‌دهد و با پیوند زدن میان مشروعیت الهی و اقتدار سیاسی، امکان هرگونه مقاومت مدنی را از درون سرکوب می‌کند.

۲. ساختن دشمن‌های دائمی و بازتولید ترس

از آغاز انقلاب تاکنون، گفتمان رسمی جمهوری اسلامی همواره بر دشمنانی چون «آمریکا»، «صهیونیسم»، «فتنه‌گران» و «جریان نفوذ» تأکید داشته است. این سازوکار، دو کارکرد اساسی دارد: نخست، انحراف توجه مردم از مسائل داخلی؛ دوم، بسیج روانی جامعه در اطراف قدرت. در چنین فضایی، حاکمیت خود را «سنگر مقاومت» در برابر تهدیدات معرفی می‌کند، و خواسته‌های اصلاح‌طلبانه، به‌سادگی در هیاهوی «دشمن» گم می‌شوند.

۳. استفاده از رسانه و آموزش برای تولید شبه آگاهی

رسانه‌های رسمی، نظام آموزشی، و تبلیغات دینی، به‌شکلی سیستماتیک در خدمت بازتولید گفتمان ایدئولوژیک قرار گرفته‌اند. کودکان از نخستین سال‌های تحصیل با مفاهیمی چون «شهادت»، «انتظار»، «استکبارستیزی» و «ولایت» مواجه می‌شوند. هدف، شکل دادن به ذهنیتی است که با نظم موجود نه‌تنها سازگار، بلکه همدل و وفادار باشد.

۴. معنابخشی ایدئولوژیک به فقر و سختی

نظام ایدئولوژیک جمهوری اسلامی، با بهره‌گیری از مفاهیم دینی مانند «زهد»، «صبر» و «جهاد»، تلاش می‌کند فقر و محرومیت را نه به‌عنوان پیامد سیاست‌های غلط، بلکه به‌عنوان امتحان الهی یا فضیلتی معنوی بازنمایی کند. در چنین دستگاهی، عدالت اجتماعی به تعویق می‌افتد و اعتراض به شرایط معیشتی، نوعی ناسپاسی تلقی می‌شود.

۵. وعده‌دادن رستگاری آینده برای توجیه رنج اکنون

یکی از مؤثرترین ابزارهای ایدئولوژیک نظام، ارجاع مداوم به ظهور منجی (امام زمان) و «عدالت موعود» است. این گفتمان، وضع ناعادلانه‌ی موجود را گذرا و مقدمه‌ای بر تحقق آرمان‌شهر دینی می‌نمایاند. نتیجه آن است که مردم، به جای اقدام برای تغییر، به انتظار و تسلیم سوق داده می‌شوند.

🔚 جمع‌بندی

جمهوری اسلامی از ایدئولوژی، نه صرفاً به عنوان مجموعه‌ای از باورهای دینی، بلکه به‌عنوان سازوکار حفظ قدرت بهره می‌گیرد. در این نظام، ایدئولوژی همچون پرده‌ای ضخیم، واقعیت‌های تلخ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را می‌پوشاند، و مردم را به پذیرش داوطلبانه سلطه سوق می‌دهد. این همان چیزی است که مارکس، با صراحت تمام، آگاهی کاذب می‌نامید؛ آگاهی‌ای که نه آگاه می‌کند، بلکه در خدمت تداوم ناآگاهی است.

#ایدئولوژی #حکومت_فقهی #قدسی سازی #دیگری_ستیزی #گفتگو_توانا

@Dialigue1402

ارباب کیخسرو شاهرخ
نماینده زرتشتیان ایران و پیشرو در اصلاحات اجتماعی قاجار

برای مطالعه متن کامل این شناسه به صفحه گفت‌وشنود مراجعه کنید:

https://dialog.tavaana.org/arbab_keykhosro_shahrokh/

#گفتگو #رواداری #دین #بهدین #زرتشتی #کیخسرو_شاهرخ
@dialogue1402