‌
📔 مطالعه تطبیقی رویکرد سه متفکر معاصر مسلمان ایرانی در مسأله علم و دین
✍🏻مریم شمسایی

🔸مسأله «علم و دین» و مصادیق خاص‌تر آن همچون «تکامل و قرآن» در دوره مدرن یکی از چالش‌های بسیار جدی متفکران دینی در همه سنت‌های دینی بوده و است. اگرچه ادبیات پژوهشی پیرامون چالش‌های نظری متفکران ایرانی در این مسأله در سال‌های اخیر توسعه بسیاری یافته، اما هنوز سوالات زیادی ناپژوهیده باقی مانده است.

🔸یکی از کاستی‌های مهم پژوهش‌های پیشین در تحلیل رویکردهای اندیشمندان ایرانی به مسأله «علم و دین»، ضعف چارچوب نظری آنهاست. اغلب این پژوهش‌ها دسته‌بندی چهارگانه «ایان باربور» را مبنای مطالعه خود قرار داده‌اند و اندیشمندان ایرانی را در این چارچوب تحلیل می‌کنند. چارچوب باربور، در عین اهمیت، پیش‌فرض‌هایی را به پژوهشگر تحمیل می‌کند که الزاما قابل تطبیق بر متفکران مسلمان ایرانی نیست.

🔸مریم شمسایی، عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز، در مقاله حاضر به تبیین و کاوش نظری مبانی و استدلال‌های سه متفکر مسلمان در ایران معاصر، یعنی سید حسین نصر، مرتضی مطهری و مهدی بازرگان پرداخته است. نویسنده تلاش کرده با استفاده از مدل دهگانه تد پیترز (الهی‌دان و استاد بازنشسته الهیات سیستماتیک) در رابطه «علم و دین»، رویکرد این سه متفکر ایرانی را با یکدیگر مقایسه کند و هر یک از این متفکران را در الگوهای پیشنهادی پیترز جای دهد. اگرچه آراء هر سه متفکر پیش از این در پژوهش‌های مستقل مورد بررسی قرار گرفته است، این مقاله به سبب کاربست چارچوب نظری جدید، شایسته توجه است.

🔸این مقاله در شماره اخیر مجله «الهیات و علم - Theology and Science» منتشر شده و از طریق این پیوند قابل دستیابی است.

#علم_و_دین
#معرفی_مقاله

@AlBasatin

‌
📔 اغراضِ گونه‌شناسی و گونه‌شناسیِ روش‌ها
✍🏻 آدام چِن

🔸 پیشتر در یادداشتی اشاره کرده بودم که چارچوب نظری ایان باربور برای تحلیل رابطه میان علم و دین با کاستی‌هایی روبرو است و ظرفیت تحلیل دقیق همه متفکران و رویکردهای ارائه شده در مسأله علم و دین را ندارد.

🔸 آدام چن، دانشجوی دکتری منطق و فلسفه علم در دانشگاه کالیفرنیا، ارواین، در مقاله جدید خود که در مجله Zygon که ویژه مطالعات علم و دین است به چاپ رسانده، تلاش کرده با نقد چارچوب باربور و سایر چارچوب‌های رقیب آن، الگوی جدیدی برای گونه‌شناسی و دسته‌بندی روش‌های مواجهه علم و دین ارائه دهد.

🔸 او در این مقاله چهار هدف اصلی را دنبال کرده است:

1️⃣ ارائه یک طبقه‌بندی از گونه‌شناسی‌های موجود (نتیجه‌محور یا مفهوم‌محور)

2️⃣تبیین دو کاربرد گونه‌شناسی‌ها، یکی به‌عنوان طبقه‌بندی مرتبه‌ اول برای روایت نحوه ارتباط دین و علم و دوم به‌عنوان طبقه‌بندی مرتبه دوم برای روایت نحوه مواجهه پژوهشگران/آثار علمی با مسأله علم و دین

3️⃣ بحث در مورد اغراض مختلف گونه‌شناسی‌های مرتبه دوم

4️⃣ ارائه یک گونه‌شناسی جدید متمرکز بر متدلوژی‌های مورد استفاده پژوهشگران که به اهداف بخش (3) به روشی منحصر به فرد دست می‌یابد.

🔸 این مقاله از طریق این پیوند به صورت آزاد در دسترس قرار دارد.

#معرفی_مقاله
#علم_و_دین

@AlBasatin

‌
📔 اشارات و تنبیهاتی در باب مطالعات اسلامی
✍️ محمد رستم

مسیر علم‌آموزی وادی ظلمات است و نردبانش بلند! و کسی را که هوای این راه در سر است، بی همرهی خضر، خطر گمراهی در پیش!

محمد رستم (Mohammed Rustom) استاد «فکر اسلامی و فلسفه جهانی» در دانشگاه کارلتون، در این یادداشت هفتاد توصیه کاربردی و ارزشمند نگاشته که برای هر دانشجویی در رشته‌های علوم انسانی و به ویژه مطالعات اسلامی قابل استفاده است.

اصل این یادداشت در سال ۲۰۲۰ در «ژورنال آمریکایی اسلام و جامعه» و ترجمه آن به همت طه عبداللهی در شماره ۲۰۲ «مجله آیینه پژوهش» منتشر شده است.

#معرفی_مقاله

@AlBasatin

‌
📔 «راه حل دشتکی برای پارادوکس دروغگو: ترکیبی از دو راه حل پیشین پیشنهادی طوسی و سمرقندی»
✍🏻 محمدصالح زارع‌پور

Zarepour, Mohammad Saleh. 2023. “Dashtakī’s Solution to the Liar Paradox: A Synthesis of the Earlier Solutions Proposed by Ṭūsī and Samarqandī.” History and Philosophy of Logic 45 (3): 219–45.


🔻«این جمله دروغ است» راست است یا دروغ؟ اگر راست باشد دروغ است و اگر دروغ باشد راست!!

🔵این، ساده‌ترین صورت «پارادوکس دروغگو» است. پارادوکسی که یکی از جذاب‌ترین و پردامنه‌ترین معضلات در معرفت‌شناسی را ایجاد کرده و قرن‌هاست که ذهن فیلسوفان یونانی و عربی ایرانی و... را به خود مشغول ساخته.

نخستین بار فیلسوفان یونانی با چالش صدق گزاره‌های خود ارجاع (از جمله پارادوکس دروغگو) مواجه شدند و درباره آن نوشتند، اما فیلسوفان مسلمان نیز به این چالش علاقه بسیاری پیدا کردند و راه‌حل‌های خلاقانه‌ای برای حل آن پیشنهاد دادند، به عنوان مثال بنگرید به: «دوازده رساله در پارادوکس دروغگو».

صدرالدین دَشتَکی معروف به سیّد سَنَد (م. ۹۰۳) از برجسته‌ترین فیلسوفان مدرسه شیراز، تلاش کرده راه‌حلی جدید برای پارادوکس دروغگو پیشنهاد دهد. بر اساس راه حل دشتکی، گزاره دروغگو گزاره‌ای خودارجاع است که در آن محمول 'کاذب' تکرار شده است. دشتکی با بحث درباره شرایط تحمّل صدق گزاره‌ها استدلال می‌کند که گزاره دروغگو اصلاً متحمل صدق و کذب نمی‌شود.

🔵محمدصالح زارع‌پور، استاد فلسفه دانشگاه منچستر، در مقاله فوق که به تازگی منتشر شده ابتدا در دو راه‌حل مشابه پیشین که به ترتیب توسط خواجه نصیرالدین طوسی (م. ۶۷۲) و شمس‌الدین سمرقندی (م. ۷۰۴) پیشنهاد شده بود، بررسی کرده و نشان می‌دهد که راه‌حل دشتکی را می‌توان به عنوان ترکیبی از دو راه‌حل دیگر در نظر گرفت.

از نظر او، اگرچه هیچ یک از این راه‌حل‌ها در نهایت قانع‌کننده به نظر نمی‌رسد، همه آنها شامل بینش‌های منطقی و فلسفی قابل توجهی است. به ویژه، اگرچه راه‌حل دشتکی به خودی خود متقاعدکننده نیست، اما تنها چند قدم با یک راه‌حل قابل قبول فاصله دارد.

🔗 این مقاله در شماره اخیر مجله «تاریخ و فلسفه منطق - History and Philosophy of Logic» منتشر شده و از طریق این پیوند قابل دستیابی است.

#معرفی_مقاله
@AlBasatin

‌
📔 از میراث تاریخی فلسفهٔ اسلامی تا فلسفهٔ ذهن معاصر

در سال‌های اخیر، مطالعهٔ دانشگاهی میراث «فلسفهٔ اسلامی» با رویکردی فلسفی و نه صرفاً تاریخی، رو به فزونی نهاده است. از ثمرات این رویکرد فلسفی به سنت فلسفهٔ اسلامی، تلاش برای بازسازی و بازخوانی این سنت پر شاخ و برگ و بهره‌گیری از بینش‌های آن برای فهم و پاسخ به سوالات فلسفی معاصر است.

«ژورنال بریتانیایی تاریخ فلسفه British Journal for the History of Philosophy» با همین رویکرد، در شمارهٔ اخیر خود (شماره ۳۲، سال ۲۰۲۴) ویژه‌نامه‌ای با عنوان «ذهن و شناخت ذهن در فلسفهٔ کلاسیک اسلامی» با یک مقدمه و شش مقاله پژٰوهشی منتشر کرده است. مقالات این ویژه‌نامه مروری است بر مساهمت‌های فلسفهٔ اسلامی کلاسیک درباره مسائل «فلسفهٔ ذهن» معاصر و تلاشی برای برقرار کردن ارتباط میان مباحث فلسفهٔ کلاسیک اسلامی و تحقیقات معاصر در فلسفهٔ ذهن. مقالات این ویژه‌نامه با رویکردها و دیدگاه‌های متنوع متکفل توضیح این است که چگونه فیلسوفان مسلمان جنبه‌های مختلف ذهن، عقل و روح را بررسی کرده و این مفاهیم را با مباحث متافیزیک، معرفت‌شناسی، روان‌شناسی و اخلاق ترکیب کرده‌اند. هر شش مقالهٔ این ویژه‌نامه، بر آراء فیلسوفان دورهٔ شکل‌گیری فلسفهٔ اسلامی، به‌ویژه ابن‌سینا، تمرکز کرده است.

🍔مقالات این ویژه‌نامه به شرح زیر است:

⏺مقدمه: ذهن و شناخت ذهن در فلسفهٔ کلاسیک اسلامی
👥آنتونی رابرت بوث (دانشگاه ساسکس)، یاری کاوکاو (دانشگاه یووسکوله)، اندرو استفنسن (دانشگاه ساوت‌همپتون)
ویراستاران مهمان این ویژه‌نامه، در مقدمهٔ خود بر ارتباط دیدگاه‌های تاریخی، به ویژه در تاریخ فلسفهٔ اسلامی، با بحث‌های معاصر در فلسفهٔ ذهن تأکید کرده و سهم بالقوهٔ نظریه‌های فیلسوفان اسلامی را در مباحث جاری درباره آگاهی، مسألهٔ ذهن-بدن، ادراک، تخیل و ماهیت عقل برجسته ساخته‌اند.

⏺نظریهٔ فارابی در باب کسب مفاهیم فلسفی
👤محمد علی خالدی (دانشگاه شهری نیویورک)
خالدی در این مقاله دیدگاه فارابی دربارهٔ کسب مفاهیم فلسفی را بررسی می‌کند و استدلال می‌کند که فارابی قائل به ارتباطی وثیق میان مفاهیم روزمره و مفاهیم تخصصی فلسفی بوده است.

⏺«دانشی مستقل یا جزئی از یک دانش»: منطق در مرز متافیزیک و روانشناسی در کتاب الشفاء ابن‌سینا
👤سیلویا دی وینچنزو (مدرسه مطالعات عالی Lucca)
دی وینچنزو دیدگاه ابن سینا دربارهٔ منطق در جایگاه یک علم مستقل و همچنین آلتی برای سایر علوم، به ویژه متافیزیک و روانشناسی را می‌کاود.

⏺ماهیت امکانی آینده و علم خداوند به جزئیات در اندیشه ابن‌سینا
👤یاری کاوکاو (دانشگاه یووسکوله)
در این مقاله، کاوکاو دیدگاه ابن‌سینا دربارهٔ رابطه خدا و جهان را به بحث گذاشته و به‌ویژه بر مسألهٔ علم الهی به جزئیات و پیامدهای آن برای معرفت انسانی تمرکز کرده است.

⏺دیدگاه ابن سینا درباره طبیعت مشترک و مبنای متافیزیکی مقولات
👤هاشم مروارید (دانشگاه ایلینوی، شیکاگو)
مروارید مفهوم ابن‌سینا از طبیعت مشترک و نقش آن را در مقوله‌بندی متافیزیکی وجود بررسی می‌کند و تفسیرهای جایگزینی از دیدگاه ابن سینا پیشنهاد می‌دهد.

⏺نظریهٔ ابن‌سینا در باب قصدمندی تهی: مطالعه‌ای موردی در ابن‌سیناگرایی تحلیلی
👤محمد صالح زارع‌پور (دانشگاه منچستر)
زارع‌پور در امتداد پروژه خوانش تحلیلی از فلسفه ابن‌سینا، در این مقاله رویکرد ابن‌سینا به قصدمندی را بررسی کرده و به ویژه مسأله قصدمندی تهی یا ارجاع به معدومات را مورد مداقه قرار می‌دهد.

⏺انواع آگاهی در اندیشهٔ کلاسیک عربی: ابن سینا، ابن رشد و متکلمان
👤دبورا بلک (دانشگاه تورنتو)
دبورا بلک گونه‌های مختلف مفهوم آگاهی را در تفکر کلاسیک اسلامی کاویده و دیدگاه‌های ابن‌سینا، ابن رشد و برخی از متکلمان درباره آگاهی را با یکدیگر مقایسه می‌کند.

#معرفی_مقاله

@AlBasatin

‌
‌📔 استعمارزدایی از تاریخ اندیشه اسلامی، از منظر سنت شیعی

Global Intellectual History, Volume 9, Issue 5: Special Issue on Decolonising Islamic Intellectual History: Perspectives from Shiʿi Thought, (2024).

رویکرد استعمارزدایی (Decolonization) از علم، به‌ویژه در حوزهٔ فلسفه، یکی از روندهای مهم در مطالعات معاصر است که تلاش می‌کند پژوهش‌هایی را که در سده‌های گذشته تحت سلطهٔ اندیشه‌های استعماری غربی پدید آمده، به چالش بکشد و صداهای به حاشیه رانده شده از سایر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها را احیا و بازخوانی کند. در فلسفه و تاریخ اندیشه، استعمارزدایی به معنای بازشناسی و ارج نهادن به سنت‌های فلسفی غیرغربی، از جمله فلسفهٔ اسلامی، است. این رویکرد نه تنها به غنی‌سازی گفتمان جهانی فلسفه کمک می‌کند، بلکه درک عمیق‌تری از تنوع و پیچیدگی اندیشهٔ بشری را فراهم می‌آورد و می‌تواند به شکل‌گیری دیدگاهی جامع‌تر و عادلانه‌تر نسبت به فلسفه و تاریخ اندیشه منجر شود. شمارهٔ اخیر مجلهٔ تاریخ اندیشهٔ جهانی (Global Intellectual History) ویژه‌نامه‌ای است در همین زمینه که ویراستاری آن را سجاد رضوی (دانشگاه اکستر) و ایهاب بدیوی (دانشگاه لایدن) بر عهده داشته‌اند.

این شمارهٔ ویژه با تمرکز بر اندیشهٔ شیعی، بررسی می‌کند که چگونه رویکرد استعمارزدایی می‌تواند روایت‌های غالب اروپامحور را به چالش کشیده و تصویری جدید از سنت‌های فکری اسلامی ارائه دهد. هر یک از مقالات این شماره به بازشناسی یک شخصیت، بازنگری مبحثی کلامی یا پرسشی فلسفی در تاریخ اندیشهٔ شیعه می‌پردازد. عناوین و گزارشی مختصر از ایدهٔ کلیدی هر یک از مقالات این ويژه‌نامه عبارت است از:

⏺استعمارزدایی از تاریخ اندیشهٔ اسلامی از منظر سنت شیعی
سجاد رضوی (دانشگاه اکستر) و ایهاب بدیوی (دانشگاه لایدن)
ویراستاران مهمان این شماره، بر ضرورت استعمارزدایی از تاریخ فکری اسلام از طریق به چالش کشیدن روش‌ها و دیدگاه‌های اروپامحور در مطالعهٔ تاریخ اندیشهٔ اسلامی تأکید کرده و تلاش می‌کنند از رویکردی کثرت‌گرا و «چندجهانی» دفاع کنند که سنت‌های فکری متنوع و متکثر را به رسمیت شناخته و از دوگانه‌های سنتی مانند «عقلانیت در برابر سنت‌گرایی» فراتر می‌رود.

⏺محاضرات جاحظ: تصویر جامعه شیعه امامی از دیدگاه جاحظ
حسین علی عبدالساتر (دانشگاه نوتردیم)
این مقاله به بررسی توصیفات ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ (ت. ۲۵۵) از جامعهٔ شیعه از طریق کاوش مجادلات کلامی و تعاملات اجتماعی ایشان پرداخته است. عبدالساتر نشان می‌دهد که در نگاه یک متکلم معتزلی همچون جاحظ، جامعهٔ شیعه همزمان پرشور و متعصب تلقی می‌شده است.

⏺بازنگری در چرخش عقل‌گرایانه در امامیه
عون حسن علی (دانشگاه کلرادو بولدر)
علی به مسألهٔ قدیمی و مهم ارتباط میان معتزله و شیعه و تأثیر و تأثر این دو فرقهٔ عقل‌گرای مسلمان پرداخته و با بررسی عقائد شیخ صدوق (ت. ۳۸۱ق) و شیخ مفید (ت. ۴۱۳ق)، تصویری از مراحل تکامل عقل‌گرایی شیعی را به نمایش می‌کشد.

🔺 شراب، رابطهٔ جنسی و سایر رذایل: معنی اباحی‌گری در عراق اسلامی اولیه
موشغ آساتریان (دانشگاه کلگری)
آساتریان در این مقاله به اتهام اباحی‌گری علیه شیعیان افراطی (غلات) پرداخته و نشان می‌دهد چگونه مجادلات کلامی و شکل‌گیری هویت‌های فرقه‌ای در آثار ملل‌و‌نحل‌نگاران متقدم مسلمان تلاقی پیدا کرده‌است.

🔺تصورات آخرالزمانی: بعث انسان و مرزبندی‌های کلامی در دیدگاه ابویعقوب سجستانی
الیزابت ر. الکساندرین (دانشگاه مانیتوبا)
الکساندرین در این مقاله دیدگاه‌های فلسفی ابویعقوب سجستانی (ت. پس از ۳۸۶ق) درباره قیامت و مهدویت را بررسی می‌کند و مرزبندی سجستانی با اندیشه مهدویت حاکمان فاطمی مصر در آن دوران را روشن ساخته و تصویری از ظرائف سنت فکری اسماعیلی ارائه می‌دهد.

🔺کلمات زندهٔ خداوند: نظریهٔ وحیِ شیعیِ اسماعیلیِ المؤید فی الدین شیرازی
خلیل اندانی (کالج آگوستانا)
این مقاله به مدل منحصر به فرد داعی مهم فاطمی، المؤید فی الدین شیرازی (ت. ۴۷۰ق)، در تحلیل ماهیت وحی، که آن را در چارچوبی نوافلاطونی تفسیر می‌کند، پرداخته است.

🔺حروفیهٔ اثناعشریهٔ صفوی در میانه تسنن و تشیع، عرفان و علم: رجب البرسی در برابر محمود دهدار
متیو ملوین-کوشکی (دانشگاه کارولینای جنوبی)
این مقاله مطالعه‌ای است تطبیقی میان دو عالم شیعهٔ علوم غریبه‌دان در دورهٔ صفوی: حافظ رجب البرسی (ت. پس از ۸۱۳ق) و محمود دهدار (ت. ۹۹۷ق)، و بررسی سهم این دو در سنت حروفیهٔ اثناعشریه.

🔺جوانی که ارسطو را شکست داد: زندگی و اندیشه دشتکی (ت. ۹۴۸)
ایهاب بدیوی (دانشگاه لایدن)
بدیوی در این مقاله به معرفی غیاث‌الدین دشتکی و میراث فکری او، و به طور خاص به تلاش او برای ایجاد همسازی میان عقل و ایمان پرداخته و تأثیر او را بر سنت فلسفهٔ سینوی شیعی نشان می‌دهد.

#معرفی_مقاله

@AlBasatin