🚀🚀Интересно и познавательно прошла "Ночь музеев".

@silatrudagorny

1931 сыллаахха Дагай оскуолата аһыллаатын кытта оскуолаҕа киирбиппит. Ийэбит хараҕа суох буолан Татыйына уурайан хаалта. Арыппыайа 4-с кылааска үөрэнэ сылдьан ыалдьан уурайбыта.
Бастакы холкуоска сүөһү аҕыйах этэ. Сааспытынан кыра буоламмыт сүөһүгэ хойут сэрии саҕана үлэлээбиппит. Федор Федоров сэрии буолбут үһү диэн кэпсиирэ. Атырдьах ыйыгар дьону хомуйан илдьэ барбыттара. Николай Татаринов, Конон Татаринов, Марк барбыттара биир ыалтан үс уол. Ким да баран көрсөр киһи суох. Дьонноро ытаһа сылдьаллар. Кинилэр охсубут отторун мустубут. Олорор сирбититтэн көс курдук сиргэ от бөҕө охсубуттар. Бурдук быһыытыгар сырыттахпытына күһүн аҕабыт өлөн хаалбыта, сааһынан кырдьаҕас этэ. Сиргэ өлөн хаалбытын бэйэбит сүгэн аҕаллыбыт. Ийэбит икки хараҕа суох, сиэтэ сылдьабыт.
Прокопий Андреев бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ биһигини Хоту Алааска көһөрдө. Өтөххө үһүөйэҕин олордубут. Биир хара эриэн ынахпытын байыаннай нолуокка биэрбиппит. Субай сүөһү көрдүбүт кыһын. Ийэбит сутаан өлөн хаалбыта. Дьон сутаан дьабараасканы сииллэрэ. Биһиги аччыктаан кииһилэлээн, отонноон сиибит. Сэмэн Леонтьевтааҕы кытта 3 буолан 100-тэн тахса сүөһүнү көрөбүт. Киэһэ куобах тириитин имитэн таҥас тигэбит, иҥиир сабынан этэрбэс тигэбит.

Саас дьаам сүүрдэр суолу солуубут. Син элбэх буолан үлэлиибит, үксэ эдэр дьон этибит, хас да саас окко киириэххэ дылы үлэлээтибит. Кэлин фронтовиктар кэлэн элбээтибит. Биир саас Охоноос, Куонаан кэлэн аастылар суухара биэрэн бардылар. Аччык этибит, кыра бурдук биэрэллэрин кэмчилээн буһаран сиирбит. Мэхээлэ Попов диэн биригэдьиирбит. Тимир күрдьэҕинэн суол икки өттүнэн ханааба хаһабыт, бары эдэр буоламмыт көхтөөх этэ үлэлииргэ.
Биһиги дьиэбит суох, онон ыалга олоробут Яков Александровтаах олортулар.
Сэрии саҕана бурдук ыһыытыгар түүннэри симиэнэннэн үлэлиибит. Кыһын тоҥмут мууска бурдук сынньабыт. Туох да ас суох –уунан сылдьабыт, кыра үүт биэрэллэр. Сайынын сиилэс угабыт, арыт наһыылканан, арыт оҕуһунан таһабыт, сайын оҕус күлүмэннээн эрэй бөҕө. Кэбиһэргэ Филипп Дьячковскай диэн оҕонньордуун сылдьабыт. Хадьымалга тирии эбэтэр тыс түүппүлэнэн сылдьабыт. Ол оҕонньорбут үүйбүт түүппүлэтэ. Михаил Александров ол саҕана оҕо, эмиэ оттоһор этэ.
Кыһын хотоҥҥо харабыллыыбыт. Түүнүн харабыл ынах сааҕын күрдьэр. Хотоннор ханаабалаахтар. Күнүс ыанньыксыттарга ынах ыаһыныгар көмөлөһөбүт. Мас кэрдинэн, оҕуһунан тиэнэн олоробут, көмүлүөк оһоҕу оттобут. Биирдэ улахан баҕайы тиити эрбээтибит уонна илиибитинэн суулларан иһэн баттатан өлө сыстыбыт, чуут куотан биэрдибит.
Окко сайын нуорма биэрэллэр, биһиги куруук аччык сылдьар буоламмыт нуормабытын толорбот этибит.
Далгычыахха Татыйаананы ыытарга эппиттэрэ. Холкуос сэрэмээт ыстаан биэрдэ, таҥаһа олох суох, кып – кыра халтаҥ сонноохпун. Бэрдьигэстээххэ киирбиппэр наһаа соһуйдулар: таҥаһа суох оҕону хайдах ыыталлар диэн буолла, онон төннөр буоллум. Мин оннубар Марк Татаринов барар буолбута.
Холкуос бастыҥ үлэһитэ Дария Максимова наһаа үлэһит дьахтар этэ, биир уола армияҕа баран өлбүтэ, кыыһа билигин Бэрдьигэстээххэ олорор. От охсуутугар кими да тулуппат этэ.
Татыйына наар тас үлэҕэ сылдьара, кыһын саһаан эрбээһинэ, оҕуһунан от тиэйиитэ. Тоҥоргун, аччыктыыргын аахсыбакка үлэлиигин, кыһалҕа бөҕөнү көрбүппүт. Наар дьоҥҥо сыстан олорор этибит.
Сэрии кэнниттэн наар сүөһүгэ үлэлээбиппит, 35 сыл үлэлээтибит билигин биэнсийэҕэ олоробут.
1985 сыл, олунньу ый.

#ПамятьПобеды Үлэ, тыыл ветерана, коммунистическай үлэ ударнига, социалистическай куоталаһыы хас да төгүллээх кыайыылааҕа, элбэх мэтээллэр кавалердара Мария Васильевна Заровняева.
Мария Васильевна Заровняева 1927 с. Кэптин бөһүөлэгэр дьадаҥы бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Аҕата Заровняев Василий Андреевич, ийэтэ Заровняева Екатерина Михайловна диэннэр. Дьоно иккиэн үөрэҕэ суох этилэр. Аҕата үйэтин тухары колхозка, ийэтэ бастаан эмиэ колхозка, онтон араас тэрилтэлэргэ, ол иһигэр өр сылларга оскуола интернатыгар түүҥҥү ньээнньэнэн үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэрэ.
Мария Васильевна 12 саастааҕар «Комбайн» колхозка субай сүөһү көрөөччүнэн үлэлии киирбитэ. Ити 1939 с. этэ. Онтон 1941 с. уоттаах сэрии саҕаламмыта. Үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон, уолаттар фроҥҥа ыҥырыллан, Ийэ дойдуларын көмүскүү бартара. Колхозка оҕо-дьахтар, эмээхситтэр-оҕонньоттор эрэ хаалбыттара.

Сэрии ыар сылларыгар Бүөрдээххэ, Чигээнигэ сүөһү көрүүтүгэр үлэлээбитэ. Бэйэлэрин тустаах эрэ үлэлэринэн муҥурдаммат этилэр. Ону таһынан от-мас тиэйии, мас кэрдии курдук ыарахан үлэлэри эмиэ толороллоро. «Ас-үөл сүрдээх кэмчи буолара, үксүн уунан, холбуо үүтүнэн сылдьарбыт» диэн кини бэйэтэ ахтар. Сорох ыаллар аччыктаан сүөһү тириитин кытта буһаран сииллэр эбит. Эдэр өттүлэрэ, эбии ас, балык булаары, ыраах Дьэбдьигийээн, Күһүт күөллэригэр, Туобуйа (Үөһээ Бүлүү сирэ) быыһыгар тиийэ табанан муҥхаҕа сылдьаллара. Онно даҕаны аанньа кэлбэккэ куул аҥара эрэ балыктаах кэлэллэрэ. Ону үллэстэн буһаран сииллэрэ. Элбэх буолан биир дьиэҕэ дьукаахтаһан, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэн олоробуттар. «Онон да тыыннаах хаалан киһи-хара буоллахпыт буолуо» - диир Мария Васильевна. Эр дьон суох буолан, саах күрдьэр күрдьэхтэрин бэйэлэрэ оҥороллоро.
Учааскаҕа бу билиҥҥи курдук электричество уота диэн суоҕа, куруук чүмэчинэн, оттон хотоҥҥо үксүн тымтык уотунан сырдатынан сылдьаллара. Таҥас-сап мөлтөх буолан, тоҥуу-хатыы да баһаам эбит.
1945 с. кырыыстаах сэрии бүтэн, олох көнөн барбыта. Фронтан тыыннаах хаалбыт дьон эргиллэн кэлбиттэрэ.
1947 с. биһиги нэһилиэктэн хас да туруу үлэһит дьоҥҥо «Үлэҕэ килбиэнин иһин» диэн Сталин мэтээлин туттарбыттар, ол иһигэр Мария Васильевнаҕа – бу кини үлэҕэ бастакы үрдүк наҕараадата этэ. Онтон 1948 с. социалистическай үлэҕэ бастаан, бастыҥ көрдөрүүтүн иһин муҥутуур Москва куоракка НХСБ кыттар чиэскэ тиксибит.
Онтон кэлэн баран илиитин араарбакка сүөһү иитиитигэр салгыы өр сылларга үлэлээбит. Оччолорго подсос диэн ыччат сүөһүнү төлөһүтүүгэ саҥа ньыма киирбитэ. Ол аата ынахха иккилии ньирэйи тилийэ эмнэрии буолар. Бу сүрдээх ыарахан үлэ этэ. Бу кэмҥэ оҕолоро барахсаттар илии-атах буолан, көмөлөһөн абыраабыттар. «Бас» учаастагар ыанньыксытынан үлэлии сылдьан биирдии ынахтан 1800 л. үүтү ыан үрдүк кирбиини ситиспитэ. 169 с. коммунистическай үлэ ударнига буолбута.
Онтон бөһүөлэккэ көһөн кэлэн, «Маалтааны» совхозка бороон көрүүтүгэр пенсияҕа тахсыар дылы, онтон пенсия кэнниттэн салгыы уонча сыл үлэлээбитэ. Биирдии төбөнү 99,7 киилэ улаатыннаран ыччат сүөһүнү төлөһүтүүгэ куһаҕана суох көрдөрүүнү ситиспитэ.
Мария Васильевна бу өр сыллаах энкилэ суох үлэтэ сөптөөхтүк сыаналаммыта. Ол курдук «Маалтааны», «Атамай» совхозтар, нэһилиэк советын, Горнай райкомун элбэх ахсааннаах Бочуотунай грамоталарынан, Махтал суруктарынан, сыаналаах бэлэхтэринэн, 1983 с. социалистическай үлэ кыайыылааҕа дипломунан наҕараадаламмыта. Ону таһынан «Маршал Жуков», «Кыайыы 50 сыла», «Кыайыы 60 сыла», «Үлэ ветерана» (1978 с.) мэтээллэрдээх. «Кыайыы 45 сыла», «Кыайыы 50 сыла», «Кыайыы 55 сыла», Октябрьскай революция 70 сылынан юбилейнай дипломнарынан бэлиэтэммитэ.
1977 с. бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта. Ол да буоллар үлэни кыайарын тухары уонча сыл фермаҕа салгыы үлэлээн баран уурайбыта.
1984 с. совхоз бастыҥ үлэһиттэрин кытта Москваҕа ВДНХ-ҕа баран кэлбитэ.

*Биир да күн өрөөбөккө.*

1934 с. Бойбоҕотто эбэҕэ күн сирин көрбүтүм. Ийэм Парасковья Ивановна, аҕам Филипп Степанович Степановтар дьадаҥы ыаллар. Түөрт оҕоттон саамай кыралара этим. Аҕам мин кырабар өйдөөбөт эрдэхпинэ, ыалдьан өлбүт. Инньэ гынан ийэм биһигини түөрт оҕону иитэн-аһатан атахпытыгар туруорбута. Улахан эдьийим Аграфена ийэтигэр көмөлөһөн биһигини иитиспитэ. Кини кус оҕолоругар тиргэлиирэ, балыктыыра, куобахха туһахтыыра. Бука улахан буолан аҕатыттан үөрэммитэ буолуо. Ийэбит хараҥаттан-хараҥаҕа дылы сүөһүгэ сылдьара. Күҥҥэ түөртэ ыатар этилэр, ньирэйин бэйэлэрэ көрөллөрө. Мин ийэбэр көмөлөһөрүм. Ол саҕана "Ыччат күүһэ" холкуос үһүбүт.
Сэрии саҕана кыраҕыт диэбэттэрэ 6-7 саастаахпар оҕуһунан сайыҥҥы куйааска отчуттарга ыһык тастараллара. Ыһыктара да диэн туох кэлээхтиэй суорат, ымдаан, иэдьэгэй, балык буолара. Күөллэрбит барахсаттар балыктаах буолан онон тыыннаах ордубуппут. Ыһыкпытын күн аайы икки буолан, бэйэм саастыыта кыыстыын таһарбыт. Хата оҕуспут сымнгаҕас буолан үөн-көйүүр саҕана куотан да хаалыан сөбө. Ама ааспытын иһин ыарахан олох этэ. Харчыны дьүһүнүн да көрбөккүн, үлэҕэр дохуот ааҕаллар. Холбуур үүт биэрэллэр этэ.
Кэлин Таатайга интэринээккэ олорон түөрт кылааһы бүтэрбитим. Учууталбыт Винокуров Федор Григорьевич-Даадар үлэлиирэ. Үтүө санаалаах, аһыныгас майгылааҕа. Тулаайах хаалбыт оҕолору интэринээккэ ылан үөрэтэрэ, таҥастарын-саптарын харайара.
16 сааспыттан ыанньыксытынан үлэлээбитим. Биир да күн өрөөбөккө, бүлүтүөн диэни ылбакка наһаа бэриниилээхтик, сүөһү туһугар элбэх сырабын биэрэн үлэлээбитим. Саҥа оскуоланы бүтэрэн кэлбит оҕолорго сүбэлээн-амалаан, ыйан-кэрдэн биэрэрим. Сүөһүгэ үөрүйэҕэ суох буолан билбэттэрэ-көрбөттөрө элбэҕэ. Үлэбит ыарахана, барытын илииннэн толрорбут. Хотон сыбаа, ноһуом таһаарыыта, от киллэриитэ, уу кутуута, дулҕатын бэйэҥ кырбаан, көөнньөрбө оҥорон сиэтэрбит.
Саас ынах төрүүрүн саҕана түбүк кытаанаҕа онно кэлэрэ, төрүүрүн манаан аанььа утуйбат да этибит. Кэлин тэрилтэлэр манаһан түүнүн сынньанар буолбуппут. Ньирэйдьит кыайан көстүбэккэ, ньирэйдэрбитин хойукка диэри бэйэбит көрөрбүт. Ыанньыксыттыырым устата куһаҕана суохтук үлэлээбитим. Былааммын сыл аайы толорорум 2000 киилэттэн тахсаны ыырым, биэнсийэҕэ тахсарым саҕана биирдии ынахпыттан 2900 тахсаны киилэни ыабытым. Үс тыһыынча кыайан тириэрдибэтэҕим.
Кыһамньылаах үлэм туоһутунан араас грамоталар, дипломнар социалистическай куоталаһыы бэлиэтинэн, элбэх махтал суруктарынан, коммунистическай үлэ кыайыылааҕа буолбутум.
Улахан хотоннорго ноһуом таһаарыыта, уу кутуута, ынах ыаһына сыыйа механизацияланан испитэ. Ыанньыксытынан 38 сыл үлэлээн биэнсийэҕэ тахсан олоробун. Киһи ханнык да кэмҥэ олордун, үлэлээн аһыыр-таҥнар. "Үлэ-дьол" дииллэрэ саамай сөп этии. Ыччаттар сүөһүнү ииттиҥ. Оччоҕо эти, үүтү, арыыны атыыласпаккыт.

*Ахтыыны суруйдум: үлэ, тыыл бэтэрээнэ Степанова Мария Филипповна
Орто-Сурт. 2015 сыл, тохсунньу ый*

Фото от MariaBor