Муҳаммад Раҳимхон Феруз Хоразм воҳасидаги барча уруғ қавм кишиларига, турли касбу кор эгаларига тўда-тўда бўлиб ҳар ойда бир марта дастурхон атрофига тўпланиб, китоб ўқишларига фармон берди. Бу йиғилишдаги китобхонликни Хоразм шевасида “қатор зиёфати” яъни навбатма-навбат китобхонлик зиёфатига йиғилиш деб айтадиган бўлишди. Ферузнинг ўзи эса барчага ўрнак кўрсатиб, ҳафтанинг душанба ва жума кунларида Кўҳна Аркда китобхонлик мажлисларини ўтказа бошлади. “Хон ҳазратлари ҳафтада икки кун; жума ва душанба оқшомларида уламо била суҳбат тузуб китобхонлиқ этдурур эрдилар. Андоғким, Юсуф ҳожи Оҳунд ва Исмоил хўжа Оҳунд ва Худойберган Оҳунд ва олиму улум маъқул ва манқулда мулло Муҳаммад Расул ва фақири хақир мажлиси ҳумоюнларига ҳафтада икки мартаба ҳозир бўлуб китобхонлиқ этар эрдук. Гоҳо домла Муҳаммад Расул икковимиз кириб, суҳбати ҳумоюнларида китобхонлиқ бўлур эрди ва сипоҳийлар ва тўраларни ҳам китобхонлиқ этарга тарғиб этар эрдилар. Бас, ҳамма китобхон бўлдилар”, деб ёзади Баёний.
Муҳаммад Раҳимхон Феруз барча ўғиллари, набираларининг мактаб ва мадрасада таълим олишларига катта эътибор берди. Натижада валиаҳд Саййид Асфандиёр тўра “Фаррух” тахаллуси билан ғазаллар ёзадиган бўлди. Тарихий манбалар ва адабий мероси Саййид Асфандиёрхон (1871-1918) бунёдкор инсон ҳамда нафосатли, нозиктаъб шоир бўлганлигидан далолат беради. Муҳаммад Раҳимхон соний Феруздек халқпарвар ва маърифатпарвар инсоннинг зурриёди сифатида дунёга келиши, хонадонида тарбия топишининг ўзиёқ, унинг толеъига битилган катта бахт эди. Саййид Асфандиёрхон истеъдодли падари бузруквори Феруз томонидан равнақ топтирилган Хива ижтимоий ҳамда маданий муҳитида кўз очди. Қадимий миллий давлатчилик қонун-қоидалари ва анъаналари, адабий-бадиий мактабнинг ўзига хос ҳусусиятлари навқирон шаҳзода табиати ҳамда тийнатига ўз ҳаётбахш таъсирини ўтказди.
Муборак айласун Ҳақ, ёр бошингга қўюбсан тож,
Ҳидоят айласун доим сани ул соҳиби меърож.
Хазон осиби ҳаргиз етмасун умринг ниҳолиға,
Бори олам эли олдингда қул бўлсун, доғи муҳтож.
Санго тобеълиғидин юз ўгургонларни хор айлаб,
Солиб бўйниға ғул, даргаҳидин Ҳақ айласун ихрож.
Сариринг барқарор ўлсун бақо касри уза доим,
Бўлуб бахт ила иқболингне баҳри кавн, бекавн маъвож.
Ҳамиша пояи қадрингни Изид айлабон марфуъ,
Қилиб саркашлик изҳор эткон элни оч ҳам қалоч.
Иноятлар қилиб Ҳақ, келсун атрофингга борча халқ,
Қилурға Каъбанинг тавфин йиғлағондек бўлиб Ҳужжож.
Тараҳҳум айла, Фаррухи бедилинг сабру қарорини,
Ғами ҳажринг олиб кўнгли уйини, қилмасун муҳтож.
Машҳур муарриҳ Муҳамад Юсуф Баёний “Шажараи Хоразмшоҳий” солномасида баён этишича, “Вақтиким, ҳазрат Саййид Муҳаммад Раҳимхони жаннатмакон бу дорилфанодин бўстони жинонға равон бўлдилар, тамоми куззоту уламо ва тамоми тўралару беклар ва тамоми умарову аркони давлат Аркка келиб жамъ бўлдилар. Хамма иттифоқ била шаҳзодаи валиаҳднинг қомати қобилиятларин либоси салтанатға лойиқ билдилар. Бас, ҳижратнинг мингу уч юз йигирма саккизланчиси ва сунбуланинг йигирма бешу шаъбони муаззамнинг йигирма тўртланчиси ва душанба кунидаким, офтобнинг ғурубиға икки ярим соат қолиб эрди, ҳазрат шаҳзодайи валиаҳд Саййид Асфандиёр тўра дома умраҳу давлатуҳу муборак бошлариға жиғали телфакни кийиб хон бўлуб, ота тахтида ўлтурдилар. Хама хушҳол бўлуб муборакбодлиғ овозлари баланд бўлаберди.”
Хоразм урф-удумига биноан, имконият борича тожу тахт, давлат, элу юрт бир кун ва бир дақиқа ҳам эгасиз қолмаслиги муҳим аҳамиятга эга эди. Шу сабабли, Саййид Асфандиёрхон Хива тахтига ўтириши билан саройда мотам руҳияти билан хушҳоллик кайфияти ўрин алмашди.
Эртаси куни Саййид Асфандиёрхон Арк олдида, отаси Ферузнинг ўзи барпо этган мадрасанинг муҳташам майдонида, марҳум хоннинг дафн маросимини ташкил этди. Тамоми қозилар ва уламолар, амир-амалдорлар ва олийқадр мироб ҳозир бўлдилар. Қозиларнинг энг афзали - Қози Муҳаммад Салим имомлигида жаноза намози ўқилди. Феруз ҳазрат Саййид Муҳаммад Моҳируйижаҳоннинг рўпарасида бино қилинган қуббаи олийда дафн қилинди.
Муҳаммад Раҳимхон Феруз барча ўғиллари, набираларининг мактаб ва мадрасада таълим олишларига катта эътибор берди. Натижада валиаҳд Саййид Асфандиёр тўра “Фаррух” тахаллуси билан ғазаллар ёзадиган бўлди. Тарихий манбалар ва адабий мероси Саййид Асфандиёрхон (1871-1918) бунёдкор инсон ҳамда нафосатли, нозиктаъб шоир бўлганлигидан далолат беради. Муҳаммад Раҳимхон соний Феруздек халқпарвар ва маърифатпарвар инсоннинг зурриёди сифатида дунёга келиши, хонадонида тарбия топишининг ўзиёқ, унинг толеъига битилган катта бахт эди. Саййид Асфандиёрхон истеъдодли падари бузруквори Феруз томонидан равнақ топтирилган Хива ижтимоий ҳамда маданий муҳитида кўз очди. Қадимий миллий давлатчилик қонун-қоидалари ва анъаналари, адабий-бадиий мактабнинг ўзига хос ҳусусиятлари навқирон шаҳзода табиати ҳамда тийнатига ўз ҳаётбахш таъсирини ўтказди.
Муборак айласун Ҳақ, ёр бошингга қўюбсан тож,
Ҳидоят айласун доим сани ул соҳиби меърож.
Хазон осиби ҳаргиз етмасун умринг ниҳолиға,
Бори олам эли олдингда қул бўлсун, доғи муҳтож.
Санго тобеълиғидин юз ўгургонларни хор айлаб,
Солиб бўйниға ғул, даргаҳидин Ҳақ айласун ихрож.
Сариринг барқарор ўлсун бақо касри уза доим,
Бўлуб бахт ила иқболингне баҳри кавн, бекавн маъвож.
Ҳамиша пояи қадрингни Изид айлабон марфуъ,
Қилиб саркашлик изҳор эткон элни оч ҳам қалоч.
Иноятлар қилиб Ҳақ, келсун атрофингга борча халқ,
Қилурға Каъбанинг тавфин йиғлағондек бўлиб Ҳужжож.
Тараҳҳум айла, Фаррухи бедилинг сабру қарорини,
Ғами ҳажринг олиб кўнгли уйини, қилмасун муҳтож.
Машҳур муарриҳ Муҳамад Юсуф Баёний “Шажараи Хоразмшоҳий” солномасида баён этишича, “Вақтиким, ҳазрат Саййид Муҳаммад Раҳимхони жаннатмакон бу дорилфанодин бўстони жинонға равон бўлдилар, тамоми куззоту уламо ва тамоми тўралару беклар ва тамоми умарову аркони давлат Аркка келиб жамъ бўлдилар. Хамма иттифоқ била шаҳзодаи валиаҳднинг қомати қобилиятларин либоси салтанатға лойиқ билдилар. Бас, ҳижратнинг мингу уч юз йигирма саккизланчиси ва сунбуланинг йигирма бешу шаъбони муаззамнинг йигирма тўртланчиси ва душанба кунидаким, офтобнинг ғурубиға икки ярим соат қолиб эрди, ҳазрат шаҳзодайи валиаҳд Саййид Асфандиёр тўра дома умраҳу давлатуҳу муборак бошлариға жиғали телфакни кийиб хон бўлуб, ота тахтида ўлтурдилар. Хама хушҳол бўлуб муборакбодлиғ овозлари баланд бўлаберди.”
Хоразм урф-удумига биноан, имконият борича тожу тахт, давлат, элу юрт бир кун ва бир дақиқа ҳам эгасиз қолмаслиги муҳим аҳамиятга эга эди. Шу сабабли, Саййид Асфандиёрхон Хива тахтига ўтириши билан саройда мотам руҳияти билан хушҳоллик кайфияти ўрин алмашди.
Эртаси куни Саййид Асфандиёрхон Арк олдида, отаси Ферузнинг ўзи барпо этган мадрасанинг муҳташам майдонида, марҳум хоннинг дафн маросимини ташкил этди. Тамоми қозилар ва уламолар, амир-амалдорлар ва олийқадр мироб ҳозир бўлдилар. Қозиларнинг энг афзали - Қози Муҳаммад Салим имомлигида жаноза намози ўқилди. Феруз ҳазрат Саййид Муҳаммад Моҳируйижаҳоннинг рўпарасида бино қилинган қуббаи олийда дафн қилинди.
Муҳаммад Раҳимхон соний Феруз Хива хонлари тарихида энг узоқ давр, қирқ етти йил давлатни идора этиб, ортидан улкан ва бой маданий мерос қолдирди.
Муҳаммад Раҳимхон Феруз давлат ишларидан ташқари, зурриёдлари ва набиралари тарбиясига ҳам жиддий эътибор берар эди. У доимо набиралари билан бўлишни хуш кўрар ва уларни ширинликлар билан сийлаб турар эди. Эрталабки саломга хатто чақалоқ невара-чеваралар ҳам Феруз даргоҳида ҳозир бўлар эдилар. Айниқса ҳайитларда набиралар бир икки тилло билан тақдирланар эдилар.
Муҳаммад Раҳимхон соний Феруз учун набираси Носир тўра энг ардоқлиси саналар эди. У Дешон қалъанинг Нуруллобек деган ҳовлисида дунёга келган. Муҳаммадёр тўранинг ўғли бўлмиш Носир тўра “Султоний” таҳаллуси билан, Саййид Абдуллахоннинг ўғли Саъдулла тўра Саъдий таҳаллуси билан ғазаллар ёзиб, девон тартиб бердилар. Бобоси Феруздан кўп яхшиликлар кўрган Носир тўра рассомликга ҳам меҳр қўйган эди. Султоний 1920 йилда шўролар хукумати томонидан ўн тўра сафида сургун қилинади ва 1944 йилда Украинанинг Кривой Рог шахрида вафот этади.
Хон хазратлари барча ака-укалари ва уларнинг зурриёдлари тарбиясига ҳам муносиб ҳисса қўшди. Айниқса, Комрон таҳаллуси билан ғазаллар битган укаси Отажон тўранинг Саййид Ғозий тўра, Саййид Асад тўра ўғиллари хам иқтидорли шоир бўлиб етишдилар.
Саййид Ҳомид тўра ибн Саид Муҳаммадхон 1861 йилнинг 2 сентябрида Хивадаги Кўҳна Аркда дунёга келган. Отадан ёш қолган Саййид Ҳомид тўра тарбиясига акаси Муҳаммад Раҳимхон эътибор берди. Саййид Ҳомид (Комёб) бадиий таржимага меҳр қўйди ва тарих илмига қизиқиб, қадимий қўлёзма китобларни хаттотлик маҳорати ила ҳуснихатда кўчирди. Комёб тартиб берган девонидан кўпгина ғазаллар, маснваий, қасида, рубоий, таржеъбанд, таркиббанд, мухаммас, мустазод, мусаддас, туюқ ва чистонлар ўрин олган. У деярли адабиётнинг барча жанрларида қалам тебратаган серқирра ижодкордир. Комёб қўнғирот авлодига муносиб шоир, тарихнавис олим бўлиб етишди ва “Таворих ул Ҳавонин” китобини битди.
Иккинчи иниси Тўра Мурод тўра 1854 йилда Кўҳна Аркда туғилган. Муродий таҳаллуси остида “Девони Муродий” номи билан девон тартиб берган ва “Хафт шаҳзода” (Етти шаҳзода) номли катта китобга киритилган. Ундан икки ўғил бўлган. Раҳмонқули тўра ва Худойқули тўралардир. Раҳмон қули тўра “Содиқ” тахаллуси билан ижод қилиб, девон тартиб берганлар.
Бир онадан дунёга келган опаси Чиннижонбика Хасанмурод қушбегининг ўғли Муҳаммад Ёқуббекка узатилган эди. Уларнинг оиласида Отабек тўра ва шоир Оқил дунёга келди. Оқил 1874- 1929 шоир сифатида “Девони Оқил”ни тузди. Феруз унинг тарбиясига ҳам бош-қош бўлди.
Шуни айтиш керакки, Афтондил Эркинов, Неъматжон Полвонов ва Ҳамидулла Аминовларнинг “Муҳамммад Рахимхон иккинчи - Феруз кутубхонаси фехристи (Тошкент “Янги аср авлоди”, 2010 йил) китоби саҳифаларини варақлар эканмиз, унда Кўҳна Арк, Тозабоғдаги улкан кутубхоналардан ташқари, барча шаҳзодаларнинг, сарой мулозимлари ва уламоларининг ҳовлисида ҳам бой кутубхонаси борлиги иншо этилганлигининг гувоҳи бўламиз. Ана шундай маълумотли, маданиятли, илмли, ирфонли, хонадон зурриёдларининг инқилобчи болшевойлар томонидан хонавайрон этилганлиги, улардан ўн нафарининг бадарға этилганлигини тарихий манбалардан ўқиб, Чор Рссияси зўравонларига лаънатлар айтамиз. Бу тўғрида Бобожон Тарроҳ Ходим “Хоразм шоир ва навозандалари” китобида бундай деб ёзади:
- “Қуйида сургун қилинғон ўн тўранинг рўйхатини келтирамиз;
1. Саййид Абдуллахон тўра (Муҳаммад Рахимхоннинг ўғли).
2. Муҳаммадёр тўра (Муҳаммад Раҳимхоннинг ўғли).
3. Ибодулла тўра (Мухаммад Раҳимхоннинг ўғли).
4. Носир тўра ( Муҳаммадёр тўранинг ўғли).
5. Муҳаммад ёқуб тўра (Муҳаммад Юсуф тўранинг ўғли).
6. Саъдулла тўра (Саййид Абдуллахоннинг ўғли).
7. Абдурасул тўра (Муҳаммад Раҳимхоннинг невараси).
8. Саййид Ғозий тўра (Саййид Абдуллахоннинг ўғли).
9. Худойқули тўра ( Тўрамурод тўранинг ўғли).
Муҳаммад Раҳимхон Феруз давлат ишларидан ташқари, зурриёдлари ва набиралари тарбиясига ҳам жиддий эътибор берар эди. У доимо набиралари билан бўлишни хуш кўрар ва уларни ширинликлар билан сийлаб турар эди. Эрталабки саломга хатто чақалоқ невара-чеваралар ҳам Феруз даргоҳида ҳозир бўлар эдилар. Айниқса ҳайитларда набиралар бир икки тилло билан тақдирланар эдилар.
Муҳаммад Раҳимхон соний Феруз учун набираси Носир тўра энг ардоқлиси саналар эди. У Дешон қалъанинг Нуруллобек деган ҳовлисида дунёга келган. Муҳаммадёр тўранинг ўғли бўлмиш Носир тўра “Султоний” таҳаллуси билан, Саййид Абдуллахоннинг ўғли Саъдулла тўра Саъдий таҳаллуси билан ғазаллар ёзиб, девон тартиб бердилар. Бобоси Феруздан кўп яхшиликлар кўрган Носир тўра рассомликга ҳам меҳр қўйган эди. Султоний 1920 йилда шўролар хукумати томонидан ўн тўра сафида сургун қилинади ва 1944 йилда Украинанинг Кривой Рог шахрида вафот этади.
Хон хазратлари барча ака-укалари ва уларнинг зурриёдлари тарбиясига ҳам муносиб ҳисса қўшди. Айниқса, Комрон таҳаллуси билан ғазаллар битган укаси Отажон тўранинг Саййид Ғозий тўра, Саййид Асад тўра ўғиллари хам иқтидорли шоир бўлиб етишдилар.
Саййид Ҳомид тўра ибн Саид Муҳаммадхон 1861 йилнинг 2 сентябрида Хивадаги Кўҳна Аркда дунёга келган. Отадан ёш қолган Саййид Ҳомид тўра тарбиясига акаси Муҳаммад Раҳимхон эътибор берди. Саййид Ҳомид (Комёб) бадиий таржимага меҳр қўйди ва тарих илмига қизиқиб, қадимий қўлёзма китобларни хаттотлик маҳорати ила ҳуснихатда кўчирди. Комёб тартиб берган девонидан кўпгина ғазаллар, маснваий, қасида, рубоий, таржеъбанд, таркиббанд, мухаммас, мустазод, мусаддас, туюқ ва чистонлар ўрин олган. У деярли адабиётнинг барча жанрларида қалам тебратаган серқирра ижодкордир. Комёб қўнғирот авлодига муносиб шоир, тарихнавис олим бўлиб етишди ва “Таворих ул Ҳавонин” китобини битди.
Иккинчи иниси Тўра Мурод тўра 1854 йилда Кўҳна Аркда туғилган. Муродий таҳаллуси остида “Девони Муродий” номи билан девон тартиб берган ва “Хафт шаҳзода” (Етти шаҳзода) номли катта китобга киритилган. Ундан икки ўғил бўлган. Раҳмонқули тўра ва Худойқули тўралардир. Раҳмон қули тўра “Содиқ” тахаллуси билан ижод қилиб, девон тартиб берганлар.
Бир онадан дунёга келган опаси Чиннижонбика Хасанмурод қушбегининг ўғли Муҳаммад Ёқуббекка узатилган эди. Уларнинг оиласида Отабек тўра ва шоир Оқил дунёга келди. Оқил 1874- 1929 шоир сифатида “Девони Оқил”ни тузди. Феруз унинг тарбиясига ҳам бош-қош бўлди.
Шуни айтиш керакки, Афтондил Эркинов, Неъматжон Полвонов ва Ҳамидулла Аминовларнинг “Муҳамммад Рахимхон иккинчи - Феруз кутубхонаси фехристи (Тошкент “Янги аср авлоди”, 2010 йил) китоби саҳифаларини варақлар эканмиз, унда Кўҳна Арк, Тозабоғдаги улкан кутубхоналардан ташқари, барча шаҳзодаларнинг, сарой мулозимлари ва уламоларининг ҳовлисида ҳам бой кутубхонаси борлиги иншо этилганлигининг гувоҳи бўламиз. Ана шундай маълумотли, маданиятли, илмли, ирфонли, хонадон зурриёдларининг инқилобчи болшевойлар томонидан хонавайрон этилганлиги, улардан ўн нафарининг бадарға этилганлигини тарихий манбалардан ўқиб, Чор Рссияси зўравонларига лаънатлар айтамиз. Бу тўғрида Бобожон Тарроҳ Ходим “Хоразм шоир ва навозандалари” китобида бундай деб ёзади:
- “Қуйида сургун қилинғон ўн тўранинг рўйхатини келтирамиз;
1. Саййид Абдуллахон тўра (Муҳаммад Рахимхоннинг ўғли).
2. Муҳаммадёр тўра (Муҳаммад Раҳимхоннинг ўғли).
3. Ибодулла тўра (Мухаммад Раҳимхоннинг ўғли).
4. Носир тўра ( Муҳаммадёр тўранинг ўғли).
5. Муҳаммад ёқуб тўра (Муҳаммад Юсуф тўранинг ўғли).
6. Саъдулла тўра (Саййид Абдуллахоннинг ўғли).
7. Абдурасул тўра (Муҳаммад Раҳимхоннинг невараси).
8. Саййид Ғозий тўра (Саййид Абдуллахоннинг ўғли).
9. Худойқули тўра ( Тўрамурод тўранинг ўғли).
10. Раҳматилло тўра (Саййид Абдуллахоннинг ўғли).
Полвонниёз Ҳожи Юсупов "Ёш Хиваликлар тарихи" китобининг 283 бетида бу шаҳзодаларга қўшиб Муҳаммад Ризо тўра – Оллоқулихон ўғли, Мухаммад Шариф Йўлбузар Оҳунд, Қозикалон Муҳаммад Карим ўғли, шоир Хақирий, Одам Оҳунд Ортиқ Оҳунд ўғли, Обид Аълам Эшон, Матвафо Баққоловнинг укаси Абрдрим Баққоловлар ҳам бадарға этилган деб ёзади.
Биз бу шаҳзодаларнинг неча ёшда сургун этилганлиги билан қизиқдик.
Тарихий манбалар, давлат архив материаллари, тарихшунос олим М.Й.Йўлдошевнинг “ХIX аср Хива давлат хужжатлари”, Огаҳий асарлари, Хасанмурод Лаффасий, Бобожон Тарроҳ Ходимларнинг хотира ва эсдаликлар китобларини варақладик.
1. Саййид Абдуллахон Муҳаммад Раҳимхон Ферузнинг учинчи ўғлидир. У 1871 йилнинг май ойида Кўҳна Аркда туғилган. 1933 йилда Украинанинг Кривой Рог руда конидаги касалхонада 62 ёшида вафот этган. Хонлик муддати 1918 йил 1 октябридан, 1920 йилнинг 1 февралигача бўлган. У 49 ёшида сургун этилган.
2. Муҳаммадёр тўра, Муҳаммад Раҳимхон Ферузнинг иккинчи ўғлидир. У 1870 йилнинг апрель ойида туғилган ва сургун этилган пайтда у 50 ёшларда бўлган. Сургундан қайтиб келгач, Тошкентнинг Қоратош мавзесида 1937 йилда, 67 ёшида вафот этган.
3. Ибодулла тўра, Муҳаммад Раҳимхон Ферузнинг бешинчи ўғли бўлиб, 1872 йилда туғилган 48 ёшида сургун этилган. Кривой Рог шахрида дўкон олдида тиланчилик қилиб юрган кезлари автоҳалокатга учраган, юк машинаси остида қолиб вафот этган.
4. Носир тўра Муҳаммадёр тўранинг ўғли бўлиб, 1887 йилда туғилган. Сургун этилганида 33 ёшда бўлган. Султоний тахаллуси билан шеърлар ёзиб, девон тартиб берган. Унинг девонини 1910 йилда Болтаниёз девон Харрот Надимий кўчириб ёзган. ЎзФАШИ фондида № 909/1 ашёвий рақамда сақланади. 1944 йилда Кривой Рог шахрида, 57 ёшида оламдан ўтган.
5. Муҳаммад Ёқуб тўра Муҳаммад Раҳимхон Ферузнинг олтинчи ўғли Муҳаммад Юсуф тўранинг ўғли бўлиб, тахминан 1895 йилларда таваллуд топган. Сургун қилинганда 20-25 ёшларида эди.
6. Саъдулла тўра Саййид Абдуллахоннинг ўғли. Туғилган йили номаълум. У шеър ёзишга уста бўлиб, Саъдий тахалуси билан Ферузга пайрав ғазаллар ёзган. Саъдий бошқа оға-инилари билан қўлга олиниб, ўн тўра қатори Украинага сургун қилинди. Ўн йил давомида ўрмон кесиб, азоб-уқубат тортди. Сургундан Хивага қайтиб келиб, Муҳаммад Аминхон мадрасаси ҳаммоми ўтхонасида, гўлаҳида кун ўтқазди. НКВД ҳодимлари 1931 йилда, иш жойида отиб ўлдирилган. Саъдулла тўра Саъдий тахаллуси билан ғазаллар битиб, девон тартиб берган. Унинг девонини 1908 йилда Бобожон Тарроҳ Ходим кўчириб ёзган. ЎзФАШИ фондида № 909/2 ашёвий рақамда сақланмоқда.
7. Абдурасул тўра Муҳаммадёр тўранинг ўғли бўлиб, 1902 йилда ҳоннинг Нуруллабойдаги ҳовлисида туғилган. 1991 йилда Кривой Рог шахрида вафот этган. Сургун этилган чоғида 18 ёшда бўлган.
8. Саййид тўра Саййид Абдуллахоннинг ўғлидир. У 1905 йилда хоннинг Нуруллабойдаги ҳовлисида туғилган. Сургун этилганида 15 ёшларида бўлиб, бадарғалик муддати тугагач, Тошкентга қайтган. Қоратош маҳалласида ўғли Влада ва қизи Тамара билан яшаган. Қирғизистоннинг Ош шаҳрида геологик-қидирув жамоасида ишлаб, бир кишини ўз автомашинасида ногаҳон туртиб юбориб, беш йилга қамалган. Унинг сўнгги тақдири ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ....
9. Хожи тўра – Худойқули тўра, Ферузнинг укаси Тўра Мурод тўра – шоир Муродийнинг иккинчи ўғлидир.
10. Рахматуллоҳ тўра Саййид Абдуллахоннинг ўғли бўлиб, бадарғалик муддати тугагач Тошкентга келган.
Бу шаҳзодаларни жоҳил қизил болшевойлар 1920 йилнинг 12 июлида “Дешон” қалъани иккига бўлиб оқиб ўтган, кичик ёпнинг Дошкўпригидан кемага ўтқазадилар. “Дешон” қалъанинг девори тагидан сузиб ўтиб, Полвон ёпнинг Гамакўпригига олиб чиқадилар. Гамакўприк бандаргоҳидан сузиб кетиб, Полвон ёпнинг қирғоғидан Амударёга сузиб ўтиб, Хонқа бандаргоҳидан пароходга чиқариб олиб кетадилар.
Абдурасул тўра хотиротларидан;
Полвонниёз Ҳожи Юсупов "Ёш Хиваликлар тарихи" китобининг 283 бетида бу шаҳзодаларга қўшиб Муҳаммад Ризо тўра – Оллоқулихон ўғли, Мухаммад Шариф Йўлбузар Оҳунд, Қозикалон Муҳаммад Карим ўғли, шоир Хақирий, Одам Оҳунд Ортиқ Оҳунд ўғли, Обид Аълам Эшон, Матвафо Баққоловнинг укаси Абрдрим Баққоловлар ҳам бадарға этилган деб ёзади.
Биз бу шаҳзодаларнинг неча ёшда сургун этилганлиги билан қизиқдик.
Тарихий манбалар, давлат архив материаллари, тарихшунос олим М.Й.Йўлдошевнинг “ХIX аср Хива давлат хужжатлари”, Огаҳий асарлари, Хасанмурод Лаффасий, Бобожон Тарроҳ Ходимларнинг хотира ва эсдаликлар китобларини варақладик.
1. Саййид Абдуллахон Муҳаммад Раҳимхон Ферузнинг учинчи ўғлидир. У 1871 йилнинг май ойида Кўҳна Аркда туғилган. 1933 йилда Украинанинг Кривой Рог руда конидаги касалхонада 62 ёшида вафот этган. Хонлик муддати 1918 йил 1 октябридан, 1920 йилнинг 1 февралигача бўлган. У 49 ёшида сургун этилган.
2. Муҳаммадёр тўра, Муҳаммад Раҳимхон Ферузнинг иккинчи ўғлидир. У 1870 йилнинг апрель ойида туғилган ва сургун этилган пайтда у 50 ёшларда бўлган. Сургундан қайтиб келгач, Тошкентнинг Қоратош мавзесида 1937 йилда, 67 ёшида вафот этган.
3. Ибодулла тўра, Муҳаммад Раҳимхон Ферузнинг бешинчи ўғли бўлиб, 1872 йилда туғилган 48 ёшида сургун этилган. Кривой Рог шахрида дўкон олдида тиланчилик қилиб юрган кезлари автоҳалокатга учраган, юк машинаси остида қолиб вафот этган.
4. Носир тўра Муҳаммадёр тўранинг ўғли бўлиб, 1887 йилда туғилган. Сургун этилганида 33 ёшда бўлган. Султоний тахаллуси билан шеърлар ёзиб, девон тартиб берган. Унинг девонини 1910 йилда Болтаниёз девон Харрот Надимий кўчириб ёзган. ЎзФАШИ фондида № 909/1 ашёвий рақамда сақланади. 1944 йилда Кривой Рог шахрида, 57 ёшида оламдан ўтган.
5. Муҳаммад Ёқуб тўра Муҳаммад Раҳимхон Ферузнинг олтинчи ўғли Муҳаммад Юсуф тўранинг ўғли бўлиб, тахминан 1895 йилларда таваллуд топган. Сургун қилинганда 20-25 ёшларида эди.
6. Саъдулла тўра Саййид Абдуллахоннинг ўғли. Туғилган йили номаълум. У шеър ёзишга уста бўлиб, Саъдий тахалуси билан Ферузга пайрав ғазаллар ёзган. Саъдий бошқа оға-инилари билан қўлга олиниб, ўн тўра қатори Украинага сургун қилинди. Ўн йил давомида ўрмон кесиб, азоб-уқубат тортди. Сургундан Хивага қайтиб келиб, Муҳаммад Аминхон мадрасаси ҳаммоми ўтхонасида, гўлаҳида кун ўтқазди. НКВД ҳодимлари 1931 йилда, иш жойида отиб ўлдирилган. Саъдулла тўра Саъдий тахаллуси билан ғазаллар битиб, девон тартиб берган. Унинг девонини 1908 йилда Бобожон Тарроҳ Ходим кўчириб ёзган. ЎзФАШИ фондида № 909/2 ашёвий рақамда сақланмоқда.
7. Абдурасул тўра Муҳаммадёр тўранинг ўғли бўлиб, 1902 йилда ҳоннинг Нуруллабойдаги ҳовлисида туғилган. 1991 йилда Кривой Рог шахрида вафот этган. Сургун этилган чоғида 18 ёшда бўлган.
8. Саййид тўра Саййид Абдуллахоннинг ўғлидир. У 1905 йилда хоннинг Нуруллабойдаги ҳовлисида туғилган. Сургун этилганида 15 ёшларида бўлиб, бадарғалик муддати тугагач, Тошкентга қайтган. Қоратош маҳалласида ўғли Влада ва қизи Тамара билан яшаган. Қирғизистоннинг Ош шаҳрида геологик-қидирув жамоасида ишлаб, бир кишини ўз автомашинасида ногаҳон туртиб юбориб, беш йилга қамалган. Унинг сўнгги тақдири ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ....
9. Хожи тўра – Худойқули тўра, Ферузнинг укаси Тўра Мурод тўра – шоир Муродийнинг иккинчи ўғлидир.
10. Рахматуллоҳ тўра Саййид Абдуллахоннинг ўғли бўлиб, бадарғалик муддати тугагач Тошкентга келган.
Бу шаҳзодаларни жоҳил қизил болшевойлар 1920 йилнинг 12 июлида “Дешон” қалъани иккига бўлиб оқиб ўтган, кичик ёпнинг Дошкўпригидан кемага ўтқазадилар. “Дешон” қалъанинг девори тагидан сузиб ўтиб, Полвон ёпнинг Гамакўпригига олиб чиқадилар. Гамакўприк бандаргоҳидан сузиб кетиб, Полвон ёпнинг қирғоғидан Амударёга сузиб ўтиб, Хонқа бандаргоҳидан пароходга чиқариб олиб кетадилар.
Абдурасул тўра хотиротларидан;
- “Нуруллабой ҳовлимизда икки ака-ука Муҳаммадиёр тўра ва Саййид Абдуллоҳ тўра фарзандлари билан яшар эдик. 1920 йилнинг 12 июль оқшомида дарвозамиз қаттиқ қоқилди. Носир акам дарвозани бориб очди. Эшикда белига қайиш боғлаган одамлар бир неча қизил аскарлар билан турардилар.
- Қани тез-тез бўлинг, хамма эркаклар ташқарига чиқишсин!
-Бизни хатто кийиниб олишга хам қўйишмади. Отам Муҳаммадёр тўра, Носир акам, мен, Саййид Абдуллоҳ тоғам, унинг ўғиллари Муҳаммад Ёқуб тўра, Саййид тўра ва майиб-мажруҳ Ибодулла тўраларни милтиқ қўндоғлари остида “Гама кўпири”га олиб боришди. Бизни бу ерда тоғам Ибодуллоҳ тўра, бобомнинг укаси Тўрамурод тўранинг Ҳожи тўра, Хеванинг эшони, қози калон, бир заводчи бой кутиб турган эканлар. Бизни кемага итариб миндиришди ва аллақаёққа сузиб кетдик. Биз жами 14 киши эдик. Отишга олиб бораяптилар, деб ўйлардим”..............
Шаҳзодаларнинг Гамакўприкка сузиб келгани ҳақида оналар оҳу-зори халқ фарёдини ифодаловчи айтимчилик (марсия) қўшиқлари тўқилган ва халқ орасида куйланилган.
Алвидо!Хоразмий шоҳим!
Тугамас кўзёшим, оҳим,
Энди шўро хамма ёқинг,
Пачоқланди азиз бошинг
Алвидо! Шахзодам энди...
Алвидо! Озодам энди....
Қиёматга қолди дийдор...
Кўришмак йўқ!... амри маҳол.
Юртингни болшевой олди,
Оқ сут берган онанг қолди,
Мен розиман, сен рози бўл,
Йўлларингда жоним толди.
Шаҳзодаларнинг инқилобчи қизил болшевойлар томонидан узоқ ўлкаларга сургун этилган тарихий муҳитга келсак, Хиванинг тўрт томондан аланга ичида қолганини англаб етамиз. Маълумки, Муҳаммад Раҳимхон Феруз оламдан ўтгандан кейин, тахтга ўтирган Асфандиёрхон даври иллатлари Хоразм халқи бошига чексиз кулфатлар солди. Унинг асосий сабабларидан бири рус императори Николай II ва рус генералларининг Асфандиёрхон билан Исломхўжа ўртасида ўзаро ишончсизлик ва низо келтириб чиқаргани, давлат бошида турган барча мулозимларни бир-бирларига гиж-гижлаб, бир-бирларига муқобил, душман бўлиб қолишларига эришгани боис бўлди. 1913 йил 9 август куни вазири аъзам Исломхўжа фожеавий ўлими сарой ва халқ ўртасида катта шов-шувга сабаб бўлди. Қотиллик юз бергандан то шу кунгача Исломхўжани ўз куёви, қариндоши, болаликдан дўсти Асфандиёрхон ўлдиртирган, деган таҳмин қатъий хулоса сифатида таъкидланиб келинмоқда. Аммо кейинги даврда топилган манбалар бош вазирнинг ўлими излари Хива хони саройига эмас, балки бошқа саройга бориб тақалишини кўрсатмоқда. Токи қатл этилган вақт мусулмонлар учун муборак ҳисобланмиш рўзаи рамазон ойида рўй берган. Маълумки мўъмину мусулмон киши рамазон ойида турли қабиҳ ишларни қилишдан сақланган. Жумладан, рўза ойида мусулмон давлатларида қатл қилиш тўхтатилган, аксинча адашганлар авф этилганлар.
Асфандиёрхон давлат бошқарувида ноилож, чор Россияси зобитларига таянишга мажбур бўлди. Исломхўжа билан бирга ўтказаётган давлат равнақи ва халқ манфаати йўлидаги ислоҳотларни амалга оширишда рус империяси вакиллари қаттиқ тўсқинлик қилдилар. Чунки улар хонликнинг бойликларига кўз тиккан эдилар. Асфандиёрхон Чор Россияси мустамлакачиларининг қора нийятларини, босқинчилик сиёсатини чуқур тушуниб етсада, қўли анча калталик қилар эди. Ўзининг мунтазам армиясига эга бўлмаган хон ҳазратлари халқ исёнларини бостиришда чор Россиясининг раҳмсиз, очкўз, пораҳўр, фирибгар ва муғомбир полковник ва генералларига таянишдан бошқа иложи ҳам йўқ эди. Асфандиёрхон даври Колосовский, Зайцев, Галкин, Ивановлар замони бўлди. Ваколатига Хива хонини назорат қилиш топширилган “Амударё” бўлими бошлиғи қилиб тайинланган ҳарбийларнинг аксарияти полковник ва генерал унвонига эга бўлган: Иванов, Глушановский, А.Самсонов Драягин, Ликошин, Колоссовский. Ушбу генераллар ўзларини ҳатто Хива хонидан ҳам устун, мутлоқ хоким санашга уринишар эди, хатто гоҳида хон ҳазратлари билан менсимай муомилада бўлишга ҳамда босим ўтқазишга интилишарди. Айниқса 1913-1916 йилларда “Амударё” бошлиғи бўлган полковник Коллосовский бу борада хаддидан ошган эди. У шахсий бойиш йўлида турли найрангларни ишлатди. Коллосовский империя марказидаги бебошлик, 1-чи жаҳон уруши сарсонгарчилигидан фойдаланиб, катта поралар олиш пайига тушиб кетди.
- Қани тез-тез бўлинг, хамма эркаклар ташқарига чиқишсин!
-Бизни хатто кийиниб олишга хам қўйишмади. Отам Муҳаммадёр тўра, Носир акам, мен, Саййид Абдуллоҳ тоғам, унинг ўғиллари Муҳаммад Ёқуб тўра, Саййид тўра ва майиб-мажруҳ Ибодулла тўраларни милтиқ қўндоғлари остида “Гама кўпири”га олиб боришди. Бизни бу ерда тоғам Ибодуллоҳ тўра, бобомнинг укаси Тўрамурод тўранинг Ҳожи тўра, Хеванинг эшони, қози калон, бир заводчи бой кутиб турган эканлар. Бизни кемага итариб миндиришди ва аллақаёққа сузиб кетдик. Биз жами 14 киши эдик. Отишга олиб бораяптилар, деб ўйлардим”..............
Шаҳзодаларнинг Гамакўприкка сузиб келгани ҳақида оналар оҳу-зори халқ фарёдини ифодаловчи айтимчилик (марсия) қўшиқлари тўқилган ва халқ орасида куйланилган.
Алвидо!Хоразмий шоҳим!
Тугамас кўзёшим, оҳим,
Энди шўро хамма ёқинг,
Пачоқланди азиз бошинг
Алвидо! Шахзодам энди...
Алвидо! Озодам энди....
Қиёматга қолди дийдор...
Кўришмак йўқ!... амри маҳол.
Юртингни болшевой олди,
Оқ сут берган онанг қолди,
Мен розиман, сен рози бўл,
Йўлларингда жоним толди.
Шаҳзодаларнинг инқилобчи қизил болшевойлар томонидан узоқ ўлкаларга сургун этилган тарихий муҳитга келсак, Хиванинг тўрт томондан аланга ичида қолганини англаб етамиз. Маълумки, Муҳаммад Раҳимхон Феруз оламдан ўтгандан кейин, тахтга ўтирган Асфандиёрхон даври иллатлари Хоразм халқи бошига чексиз кулфатлар солди. Унинг асосий сабабларидан бири рус императори Николай II ва рус генералларининг Асфандиёрхон билан Исломхўжа ўртасида ўзаро ишончсизлик ва низо келтириб чиқаргани, давлат бошида турган барча мулозимларни бир-бирларига гиж-гижлаб, бир-бирларига муқобил, душман бўлиб қолишларига эришгани боис бўлди. 1913 йил 9 август куни вазири аъзам Исломхўжа фожеавий ўлими сарой ва халқ ўртасида катта шов-шувга сабаб бўлди. Қотиллик юз бергандан то шу кунгача Исломхўжани ўз куёви, қариндоши, болаликдан дўсти Асфандиёрхон ўлдиртирган, деган таҳмин қатъий хулоса сифатида таъкидланиб келинмоқда. Аммо кейинги даврда топилган манбалар бош вазирнинг ўлими излари Хива хони саройига эмас, балки бошқа саройга бориб тақалишини кўрсатмоқда. Токи қатл этилган вақт мусулмонлар учун муборак ҳисобланмиш рўзаи рамазон ойида рўй берган. Маълумки мўъмину мусулмон киши рамазон ойида турли қабиҳ ишларни қилишдан сақланган. Жумладан, рўза ойида мусулмон давлатларида қатл қилиш тўхтатилган, аксинча адашганлар авф этилганлар.
Асфандиёрхон давлат бошқарувида ноилож, чор Россияси зобитларига таянишга мажбур бўлди. Исломхўжа билан бирга ўтказаётган давлат равнақи ва халқ манфаати йўлидаги ислоҳотларни амалга оширишда рус империяси вакиллари қаттиқ тўсқинлик қилдилар. Чунки улар хонликнинг бойликларига кўз тиккан эдилар. Асфандиёрхон Чор Россияси мустамлакачиларининг қора нийятларини, босқинчилик сиёсатини чуқур тушуниб етсада, қўли анча калталик қилар эди. Ўзининг мунтазам армиясига эга бўлмаган хон ҳазратлари халқ исёнларини бостиришда чор Россиясининг раҳмсиз, очкўз, пораҳўр, фирибгар ва муғомбир полковник ва генералларига таянишдан бошқа иложи ҳам йўқ эди. Асфандиёрхон даври Колосовский, Зайцев, Галкин, Ивановлар замони бўлди. Ваколатига Хива хонини назорат қилиш топширилган “Амударё” бўлими бошлиғи қилиб тайинланган ҳарбийларнинг аксарияти полковник ва генерал унвонига эга бўлган: Иванов, Глушановский, А.Самсонов Драягин, Ликошин, Колоссовский. Ушбу генераллар ўзларини ҳатто Хива хонидан ҳам устун, мутлоқ хоким санашга уринишар эди, хатто гоҳида хон ҳазратлари билан менсимай муомилада бўлишга ҳамда босим ўтқазишга интилишарди. Айниқса 1913-1916 йилларда “Амударё” бошлиғи бўлган полковник Коллосовский бу борада хаддидан ошган эди. У шахсий бойиш йўлида турли найрангларни ишлатди. Коллосовский империя марказидаги бебошлик, 1-чи жаҳон уруши сарсонгарчилигидан фойдаланиб, катта поралар олиш пайига тушиб кетди.
Асфандиёрхондан доимий равишда пора талаб қилишар эди ва у давлат хазинасидан мўмайгина олтин тангалар бериб туришга мажбур эди, боболаридан қолган Кўҳна арк ҳазинаси билан рус генералларининг чўнтагини бойитишига тўғри келди. Хонлик Россиянинг мустамлакасига айлангани боис, ҳатто хонлар ҳам чор ҳукумати амалдорлари олдида итоаткор бўлиб қолишган эди. Хонликда етиштирилган хом ашё тўғри Россияга ташиб кетиларди. Амударё бўлими бошлиғининг 1907 йилги ахборотида қайд этилишича, 1906-1907 йилида Хива хонлигидан 106 минг пуд мол териси, 17 минг пуд жун ва 130 минг пуд беда уруғи Россияга олиб кетилган. Мамлакатни бошқаришда чор Россияси амалдорларининг қош-қовоғига ҳам қарашга тўғри келди. Мустамлакачилар шу билан қаноатланиб қолмай, хонлик худудидаги турли ерларни ҳам cотиб олишга киришадилар. Асфандиёрхон ҳам Чор Россияси мустамлакаси бўлгани боис, княз ва бошқа дворянларнинг талабини бажаришга мажбур эди. Аммо Асфандиёрхон ватани ва хонлик фойдасига ҳийла ишлатиб, рус зобитларига фақат ўзлаштирилмаган ва сувсиз ерларни ажратиб, сотиб олишига йўл қўйиб берди. Ниҳоят Николай II тахти ағдарилиб, давлат тепасига большевиклар чиқиб келдилар. Хива аксил инқилобчилари мавқеи Жунаид Сардорнинг келиши билан бироз мустаҳкамланди. Асфандиёрхон Хива гарнизони бошлиғи генерал Мирабдалов, нуфузли руҳонийлар ва Жунаидхон ёрдамига таяниб халқ исёнларини бостирди. Албатта Россиядаги октябр давлат тўнтариши Туркстон ўлкаларига ўз таъсирини кўрсата бошлаган эди. Шўролар ҳукумати 1917 йилнинг сўнгида Туркистон вилоятининг Амударё бўлимида ҳам ўрнатилди. Амударё бўлими, Хива инқилобининг асосий таянч нуқтасига айланди. 1918 йил январ ойида Хивадан полковник И.М Зайцев отрядлари кетиши биланоқ, Жунаиднинг Хивани босиб олишига кенг йўл очилган эди.
1918 йил январ ойида Жунаид Сардор Хивани босиб олди ва Асфандиёрхонни амалдорларнинг норозилигидан чўчиб хон тахтида қолдирди. Жунаид Сардор бошқарувни қўлига олиб, ўз ҳарбий диктатурасини ўрнатди. Жунаид халқни шу қадар эздики, эски солиқларни сақлаган ҳолда янги солиқларни халқнинг гарданига юклади. Натижада халқнинг иқтисодий аҳволини ўта ёмон аҳволга солиб қўйди. Бир ёқдан империянинг катта солиқлари, иккинчи томондан Жунаиднинг юклаган солиғи халқнинг белини букиб, қашшоқлик ва очарчиликга гирифтор қилди. Воҳада ёппасига очарчилик бошланди. “Улуғ Туркистон” газетасида деярли хар куни Хоразм шахар ва қишлоқларида очликдан нобуд бўлаётганларнинг сони хақида маълумотлар келиб бошлаган. Мана шу оғир ва тахликали вазиятда халқ орасида “Асфандиёр хон бўлди, юрак бағрим қон бўлди, еганимиз чигит нон бўлди”, - деган қўшиқлар тарқалиб кетди. Халқ оммаси оғир сиёсий вазиятни, бир неча тузумлар хонлик бошқарувини талашаётганидан бехабар бўлиб, Асфандиёрхонни ноҳақ айблашган.
1918 йил 30 сентябрда Жунаид хон саройида давлат тўнтариши уюштирди ва Асфандиёрхон тахтдан ағдарилиб, 1 октябр куни қатл эттирилди Асфандиёрхоннинг фожеали вафотидан сўнг 3 октябрда тахтга ўтқазилган Саййид Абдуллахон замони минглаган Хоразмликларнинг ёстиғини қуритган, доимий равишда қадимий Хоразмшохлар тахтининг тождори бўлиш учун жанг қилган Жунаидхон диктатураси замони бўлди. Бу даврга келиб, Хоразм халқи тўрт томонлама аланга ўти орасида қолди. 1919 йил апрел ойида совет ҳукумати бмлан Жунаидхон ўртасида “Тахта” шартномаси тузилди.
Унинг биринчиси, Хива хонлигига тўхтовсиз қўшин тортиб, мамлакатни хонавайрон қилган пораҳўр Жунаидхон галалари бўлса, иккинчиси ўзлигини таниган, ўз ота маконининг озодлиги учун курашган, Хоразм Халқ Республикаси нозирлар шўроси сардорлари “Ёш Хиваликлар”га муқобил турган ички ва ташқи душман гуруҳлари эди. Учинчиси, Петро-Александровск (Тўрткўл)га жойлашган Николай II салтанати ағдарилди ва мағлубиятга учраган оқ пошшо зобитларидан Амударё бўлими, Урал казаклари атамани Филчев шунингдек, Қорақалпоқ бойларидан Хон Махсум қўшинлари алоҳида давлат тузишга харакат қилдилар. Улар Чимбой, Нукус, Зоир, Мўйноқ ҳудудларини босиб олиб, ўз хукуматларини туздилар.
1918 йил январ ойида Жунаид Сардор Хивани босиб олди ва Асфандиёрхонни амалдорларнинг норозилигидан чўчиб хон тахтида қолдирди. Жунаид Сардор бошқарувни қўлига олиб, ўз ҳарбий диктатурасини ўрнатди. Жунаид халқни шу қадар эздики, эски солиқларни сақлаган ҳолда янги солиқларни халқнинг гарданига юклади. Натижада халқнинг иқтисодий аҳволини ўта ёмон аҳволга солиб қўйди. Бир ёқдан империянинг катта солиқлари, иккинчи томондан Жунаиднинг юклаган солиғи халқнинг белини букиб, қашшоқлик ва очарчиликга гирифтор қилди. Воҳада ёппасига очарчилик бошланди. “Улуғ Туркистон” газетасида деярли хар куни Хоразм шахар ва қишлоқларида очликдан нобуд бўлаётганларнинг сони хақида маълумотлар келиб бошлаган. Мана шу оғир ва тахликали вазиятда халқ орасида “Асфандиёр хон бўлди, юрак бағрим қон бўлди, еганимиз чигит нон бўлди”, - деган қўшиқлар тарқалиб кетди. Халқ оммаси оғир сиёсий вазиятни, бир неча тузумлар хонлик бошқарувини талашаётганидан бехабар бўлиб, Асфандиёрхонни ноҳақ айблашган.
1918 йил 30 сентябрда Жунаид хон саройида давлат тўнтариши уюштирди ва Асфандиёрхон тахтдан ағдарилиб, 1 октябр куни қатл эттирилди Асфандиёрхоннинг фожеали вафотидан сўнг 3 октябрда тахтга ўтқазилган Саййид Абдуллахон замони минглаган Хоразмликларнинг ёстиғини қуритган, доимий равишда қадимий Хоразмшохлар тахтининг тождори бўлиш учун жанг қилган Жунаидхон диктатураси замони бўлди. Бу даврга келиб, Хоразм халқи тўрт томонлама аланга ўти орасида қолди. 1919 йил апрел ойида совет ҳукумати бмлан Жунаидхон ўртасида “Тахта” шартномаси тузилди.
Унинг биринчиси, Хива хонлигига тўхтовсиз қўшин тортиб, мамлакатни хонавайрон қилган пораҳўр Жунаидхон галалари бўлса, иккинчиси ўзлигини таниган, ўз ота маконининг озодлиги учун курашган, Хоразм Халқ Республикаси нозирлар шўроси сардорлари “Ёш Хиваликлар”га муқобил турган ички ва ташқи душман гуруҳлари эди. Учинчиси, Петро-Александровск (Тўрткўл)га жойлашган Николай II салтанати ағдарилди ва мағлубиятга учраган оқ пошшо зобитларидан Амударё бўлими, Урал казаклари атамани Филчев шунингдек, Қорақалпоқ бойларидан Хон Махсум қўшинлари алоҳида давлат тузишга харакат қилдилар. Улар Чимбой, Нукус, Зоир, Мўйноқ ҳудудларини босиб олиб, ўз хукуматларини туздилар.
Тўртинчиси, Ёш Хиваликларни ҳимоя қилиб, гўё Хоразм халқининг дўсти, ҳалоскори ниқобида келган мустамлакачи қизил империясининг Н.Шайдаков, В.Урядов, Г.Скалов ва Н.Солдатов бошлиқ большевиклар ҳарбий отрядлари эдилар. Уларнинг барчаси Хоразм шахар ва қишлоқларини таладилар, халқ бошига оғир кулфатларни солдилар. Уларнинг қўмондонлик штаби бошчилигида қатор қишлоқлар, хатто Жунаидхондан ҳалос этган аҳолини хам йўқ қилдилар.
1920 йилнинг 1 февралида Хивага бостириб келган РСФСРнинг Хивадаги тўла ҳуқуқли вакили Г.Б.Скалов дарҳол ишга киришди. Бу тўғрида Полвонниёз Ҳожи Юсупов “Ёш хиваликлар тарихи” китобининг “Хивада хон ҳокимиятининг ағдарилиши Хоразм Халқ Совет Республикасининг ташкил топиши, “Ёш хиваликлар”нинг бу ижтимоий-сиёсий ўзгаришларда тутган ўрни ва роли деган бобида бундай сўзлар келтиради:
- “Махфий қолмасинким, товариш Скалов, Давлатмурод Ясавулбошини ўз олдига чақириб, бир неча саволларни сўраб буйруқ берган; отиб ўлдирмакка. Дарҳол отиб ўлдирганлар. Муҳаммад Юсуф девон ва Юнус девонларни хам ўлдирмоқчи бўлганлар. Мулла Жуманиёз айтган; агар буларни ўлдирсангиз Хива мамлакатининг тамоми доход ва расходлари буларнинг қўлида турур. Хивада унингдек тамоми нимарсаларни ёзилган дафтарлар йўқтурур. Бу ерда аввалдан одат тилдин сўраб билмоқ бўлган. Нечундир бунда бухгалтер бўлмаган. Шунинг учун ўлдирмакни бироз тўхтатиб турсангизлар, бизлар тамоми нимарсаларни сўраб ёзиб олиб бўлгандин сўнг ўлдирсангизлар бўлур, деган. Мулла Жуманиёзовнинг бу сўзи маъқул бўлиб, Муҳаммад Юсуф девон Харрот (Чокар) ва Юнус девонларни ўлдирмай Мулла Султонмурод Жуманиёзовга топширганлар. Ҳам бир хат тартиб қилиб хонга юборганлар. Хат шундан иборат. “Ўз ихтиёри билан хонликдан ўзини азил қилиб, қўл қўйиб, муҳр босгай”.
Шуни айтиш керакки, Мухаммад Юсуф девон Харрот Чокар яъни Матюсуф Харротов қўли билан қаттиқ таъзйиқ остида ёзилган; -“Хива хонлиги тахтидан ўзимни ўзим азл этдим”, деган хатга Саййид Абдуллахон мажбуран қўл қўйган. Бу шум хабарни эшитган Хоразм халқи; “Алвидо, Хоразм!” “Алвидо Хоразм!” деб фарёд чекиб йиғлаганлар. Ана шундай мотамсаро кунларнинг бирида, 1920 йилнинг 12 июлида бегуноҳ Хива хони шахзодалари ҳам узоқ-узоқларга бадарға этилган.
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
1920 йилнинг 1 февралида Хивага бостириб келган РСФСРнинг Хивадаги тўла ҳуқуқли вакили Г.Б.Скалов дарҳол ишга киришди. Бу тўғрида Полвонниёз Ҳожи Юсупов “Ёш хиваликлар тарихи” китобининг “Хивада хон ҳокимиятининг ағдарилиши Хоразм Халқ Совет Республикасининг ташкил топиши, “Ёш хиваликлар”нинг бу ижтимоий-сиёсий ўзгаришларда тутган ўрни ва роли деган бобида бундай сўзлар келтиради:
- “Махфий қолмасинким, товариш Скалов, Давлатмурод Ясавулбошини ўз олдига чақириб, бир неча саволларни сўраб буйруқ берган; отиб ўлдирмакка. Дарҳол отиб ўлдирганлар. Муҳаммад Юсуф девон ва Юнус девонларни хам ўлдирмоқчи бўлганлар. Мулла Жуманиёз айтган; агар буларни ўлдирсангиз Хива мамлакатининг тамоми доход ва расходлари буларнинг қўлида турур. Хивада унингдек тамоми нимарсаларни ёзилган дафтарлар йўқтурур. Бу ерда аввалдан одат тилдин сўраб билмоқ бўлган. Нечундир бунда бухгалтер бўлмаган. Шунинг учун ўлдирмакни бироз тўхтатиб турсангизлар, бизлар тамоми нимарсаларни сўраб ёзиб олиб бўлгандин сўнг ўлдирсангизлар бўлур, деган. Мулла Жуманиёзовнинг бу сўзи маъқул бўлиб, Муҳаммад Юсуф девон Харрот (Чокар) ва Юнус девонларни ўлдирмай Мулла Султонмурод Жуманиёзовга топширганлар. Ҳам бир хат тартиб қилиб хонга юборганлар. Хат шундан иборат. “Ўз ихтиёри билан хонликдан ўзини азил қилиб, қўл қўйиб, муҳр босгай”.
Шуни айтиш керакки, Мухаммад Юсуф девон Харрот Чокар яъни Матюсуф Харротов қўли билан қаттиқ таъзйиқ остида ёзилган; -“Хива хонлиги тахтидан ўзимни ўзим азл этдим”, деган хатга Саййид Абдуллахон мажбуран қўл қўйган. Бу шум хабарни эшитган Хоразм халқи; “Алвидо, Хоразм!” “Алвидо Хоразм!” деб фарёд чекиб йиғлаганлар. Ана шундай мотамсаро кунларнинг бирида, 1920 йилнинг 12 июлида бегуноҳ Хива хони шахзодалари ҳам узоқ-узоқларга бадарға этилган.
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
Telegram
"Хоразм ва хоразмликлар" расмий канали
⭕️ Facebook: https://www.facebook.com/groups/khorezmian
⭕️ YouTube : https://youtube.com/channel/UC931hskiyMGUwdVSd9_Yiuw
⭕️ Instagram : http://www.instagram.com/xorazm_va_xorazmliklar
⭕️ YouTube : https://youtube.com/channel/UC931hskiyMGUwdVSd9_Yiuw
⭕️ Instagram : http://www.instagram.com/xorazm_va_xorazmliklar
Соат 20.20
Газдан хали дарак йук. Шахарни хамма еринда у'чган. Айтган вактда битириша качон у'рганадила акан?
ПС: Бек Ибрагимов
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
Газдан хали дарак йук. Шахарни хамма еринда у'чган. Айтган вактда битириша качон у'рганадила акан?
ПС: Бек Ибрагимов
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
Forwarded from Uch zamon
Қадимдаги турли халқларда йил ойларининг айтилиши.
Манба : Абу Райҳон ал-Беруний "Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар" асари (1000-йил)
"Уч замон" каналига ҳали обуна бўлмаганлар учун ҳавола: 👉 https://t.me/uchzamon
Манба : Абу Райҳон ал-Беруний "Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар" асари (1000-йил)
"Уч замон" каналига ҳали обуна бўлмаганлар учун ҳавола: 👉 https://t.me/uchzamon
Forwarded from "Хоразм ва хоразмликлар" расмий канали (Xorazm_va_xorazmliklar)
ПАРВОН ЖАНГИ
ПАРВОН ЖАНГИ (1221) – Жалолиддин Мангубердининг мўғул босқинчиларига қарши олиб борган жангларидан бири. Жалолиддин ўзининг турли қабилалардан ташкил топган қўшини (60—70 минг киши) билан мўғулларга қарши чиқиб, Парвон яқинида жанг майдонини эгаллаган. У бу ерда туриб даставвал Тохаристондаги Валиён (ёки Валиштон) қалъасини қамал қилаётган мўғул қўшинини тормор этган. Чингизхон Жалолиддинга қарши Шики-Хутуху нўён бошчилигида қўшин (30 минг, бошқа манбага кўра, 45 минг киши) жўнатган.
Парвондан бир фарсах (6—7 км) масофадаги ерда бўлган жангда мусулмонларнинг ўнг қанотига Жалолиддиннинг қайнотаси, қанғлилар қўшини сардори Амин ал-мулк, сўл қанотига Сай-фуддин Ағроқ туркман халажлардан ташкил топган қўшинга бошчилик қилган. Жанг икки кун давом этган, Жувайнийнинг ҳикоя қилишича, Шики-Хутуху нўён иккинчи кунга ўтар кечаси душман мўғулларга мадад кучлари етиб келибди деб ўйлаши учун ўз қўшинига кигиз ва чопонлар орасига похол солиб ва бош кийим кийгизиб қўриқчи ясашни, уларни қўшимча отлар устига ўтқазиб, туялар карвони ва аравалар орасига сафлашни амр қилган. Дастлабига бу айёрлик иш берган, аммо, Жалолиддин қўшинига далда бе-риб уларни олға бошлаган. Мўғуллар қаттиқ жангдан ҳолдан тойганларида Жалолиддин карнай чалдириб қўши-нига отларга минишга фармон берган ва умумий ҳужумга ўтган, шу билан жанг тақдири ҳал бўлган. Шики-Хутуху фақат озгина жангчилари б-н Чингизхон ҳузурига қайтиб келган.
Парвон жанги мўғулларнинг бу урушдаги энг катта мағлубияти бўлган. Мўғуллар босиб олган кўпгина шаҳарларда халқ қўзғолон кўтариб мўғул ноибларини ўлдирганлар. Аммо, Парвон жанги даги ғалаба Жалолиддин учун ҳалокатли оқибатларга олиб келган. Жангдан сўнг Жалолиддиннинг лашкарбошилари ўлжа (ажойиб араб оти) устида жанжаллашиб қолганлар. Жалолиддин уларни тинчита олмаган. Сайфуддин Ағроқ, Аъзам малик ва Музаффар малик уни тарк этганлар. Жалолиддиннинг ёнида фақат Амин алмулкгина ўз қанғлилари билан қолган, холос.
Манба: Шихаб ад-дин Мухаммад анНасави, Жизнеописание султана Джалал ад-дина Манкбурны, Баку 1973
Каналимизга аъзо бўлиш учун ссылка 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
ПАРВОН ЖАНГИ (1221) – Жалолиддин Мангубердининг мўғул босқинчиларига қарши олиб борган жангларидан бири. Жалолиддин ўзининг турли қабилалардан ташкил топган қўшини (60—70 минг киши) билан мўғулларга қарши чиқиб, Парвон яқинида жанг майдонини эгаллаган. У бу ерда туриб даставвал Тохаристондаги Валиён (ёки Валиштон) қалъасини қамал қилаётган мўғул қўшинини тормор этган. Чингизхон Жалолиддинга қарши Шики-Хутуху нўён бошчилигида қўшин (30 минг, бошқа манбага кўра, 45 минг киши) жўнатган.
Парвондан бир фарсах (6—7 км) масофадаги ерда бўлган жангда мусулмонларнинг ўнг қанотига Жалолиддиннинг қайнотаси, қанғлилар қўшини сардори Амин ал-мулк, сўл қанотига Сай-фуддин Ағроқ туркман халажлардан ташкил топган қўшинга бошчилик қилган. Жанг икки кун давом этган, Жувайнийнинг ҳикоя қилишича, Шики-Хутуху нўён иккинчи кунга ўтар кечаси душман мўғулларга мадад кучлари етиб келибди деб ўйлаши учун ўз қўшинига кигиз ва чопонлар орасига похол солиб ва бош кийим кийгизиб қўриқчи ясашни, уларни қўшимча отлар устига ўтқазиб, туялар карвони ва аравалар орасига сафлашни амр қилган. Дастлабига бу айёрлик иш берган, аммо, Жалолиддин қўшинига далда бе-риб уларни олға бошлаган. Мўғуллар қаттиқ жангдан ҳолдан тойганларида Жалолиддин карнай чалдириб қўши-нига отларга минишга фармон берган ва умумий ҳужумга ўтган, шу билан жанг тақдири ҳал бўлган. Шики-Хутуху фақат озгина жангчилари б-н Чингизхон ҳузурига қайтиб келган.
Парвон жанги мўғулларнинг бу урушдаги энг катта мағлубияти бўлган. Мўғуллар босиб олган кўпгина шаҳарларда халқ қўзғолон кўтариб мўғул ноибларини ўлдирганлар. Аммо, Парвон жанги даги ғалаба Жалолиддин учун ҳалокатли оқибатларга олиб келган. Жангдан сўнг Жалолиддиннинг лашкарбошилари ўлжа (ажойиб араб оти) устида жанжаллашиб қолганлар. Жалолиддин уларни тинчита олмаган. Сайфуддин Ағроқ, Аъзам малик ва Музаффар малик уни тарк этганлар. Жалолиддиннинг ёнида фақат Амин алмулкгина ўз қанғлилари билан қолган, холос.
Манба: Шихаб ад-дин Мухаммад анНасави, Жизнеописание султана Джалал ад-дина Манкбурны, Баку 1973
Каналимизга аъзо бўлиш учун ссылка 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
⚡️1 сентябрдан иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар ва нафақалар миқдори оширилмоқда
Бу ҳақда Президентнинг тегишли Фармони имзоланди.
Фармонга кўра:
✅ 2021 йилнинг 1 сентябридан бошлаб бюджет ташкилотлари ходимларининг иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар ва нафақалар миқдори 1,1 баробарга оширилади.
✅ 2021 йилнинг 1 сентябридан бошлаб Ўзбекистон ҳудудида:
➖ меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори – ойига 822 000 сўм;
➖ базавий ҳисоблаш миқдори – ойига 270 000 сўм;
➖пенсияни ҳисоблашнинг базавий миқдори – ойига 289 000 сўм;
➖ёшга доир энг кам пенсиялар – ойига 565 000 сўм;
➖болаликдан ногиронлиги бўлган шахсларга бериладиган нафақа – ойига 622 000 сўм;
➖зарур иш стажига эга бўлмаган кекса ёшдаги ва меҳнатга лаёқатсиз фуқароларга бериладиган нафақа – ойига 440 000 сўм;
➖иш стажи тўлиқ бўлмаган чоғдаги пенсияларнинг энг кам миқдори қўшимча тўловни ҳисобга олган ҳолда – ойига 440 000 сўм;
➖ белгиланган ёшга доир энг кам пенсия миқдоридан 623 000 сўмгача пенсия олувчиларнинг ёшга доир ва ногиронлик бўйича пенсиялари миқдори – ойига 623 000 сўм этиб белгиланди.
Фармоннинг тўлиқ матни:
http://uza.uz/posts/293646
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
Бу ҳақда Президентнинг тегишли Фармони имзоланди.
Фармонга кўра:
✅ 2021 йилнинг 1 сентябридан бошлаб бюджет ташкилотлари ходимларининг иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар ва нафақалар миқдори 1,1 баробарга оширилади.
✅ 2021 йилнинг 1 сентябридан бошлаб Ўзбекистон ҳудудида:
➖ меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори – ойига 822 000 сўм;
➖ базавий ҳисоблаш миқдори – ойига 270 000 сўм;
➖пенсияни ҳисоблашнинг базавий миқдори – ойига 289 000 сўм;
➖ёшга доир энг кам пенсиялар – ойига 565 000 сўм;
➖болаликдан ногиронлиги бўлган шахсларга бериладиган нафақа – ойига 622 000 сўм;
➖зарур иш стажига эга бўлмаган кекса ёшдаги ва меҳнатга лаёқатсиз фуқароларга бериладиган нафақа – ойига 440 000 сўм;
➖иш стажи тўлиқ бўлмаган чоғдаги пенсияларнинг энг кам миқдори қўшимча тўловни ҳисобга олган ҳолда – ойига 440 000 сўм;
➖ белгиланган ёшга доир энг кам пенсия миқдоридан 623 000 сўмгача пенсия олувчиларнинг ёшга доир ва ногиронлик бўйича пенсиялари миқдори – ойига 623 000 сўм этиб белгиланди.
Фармоннинг тўлиқ матни:
http://uza.uz/posts/293646
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
Яна бир ғояларимдан бири амала ошвади расмини инди қўйжоқман кўпла гўрганди бахосини барарсизлар:- дея пост колдирди Шавкат Атамуротов
Шавкат огани санъат асарина бахо беринг!👍😊
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
Шавкат огани санъат асарина бахо беринг!👍😊
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
Қирқ беш ўтмиша чиқди,
Гўшт ҳам етмиша чиқди.
ПС: Болтабой Маткурбонов
Инди сентябрда 80 000 га чикса гарак😂👍😢
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
Гўшт ҳам етмиша чиқди.
ПС: Болтабой Маткурбонов
Инди сентябрда 80 000 га чикса гарак😂👍😢
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
Овоз беринг ва бюджет пулини тўғри сарфланишига ўз ҳиссангизни қўшинг
openbudget.uz сайтида маҳаллий бюджетнинг бир қисмини қаерга сарфлашни фуқароларнинг ўзи ҳал қиладиган «Ташаббусли бюджет» лойиҳасида 41 мингдан ортиқ ташаббус қолдирилди.
Энди эса 2 сентябрга қадар овоз бериш жараёни бўлади. Яъни сиз ушбу сайтга кириб, фуқаролар томонидан қолдирилган яхши таклифларга овоз беришингиз мумкин. Овоз бериш соддалаштирилган, шунчаки "овоз бериш" (лайк) тугмасини босасиз, телефон рақамингизни киритасиз, келган СМСдаги кодни ёзасиз, бўлди. Тизимдан рўйхатдан ўтиш шарт эмас.
Маслаҳат: ташаббуслар рўйхатида туман ва шаҳар кесимида фильтр қилиш имкони бор. Яъни ўзингиз яшаётган ҳудуд учун берилган таклифларни кўриб, овоз беришингиз мумкин.
Ёки истасангиз қайси ҳудуддалигидан қатъи назар исталган ташаббусга ҳам овоз бера оласиз.
❗️openbudget.uz сайтига киринг, яхши ташаббусларга овоз беринг. Бюджет маблағлари, яъни сизу бизнинг пулларимизни мақсадли сарфланишига ўз ҳиссангизни қўшинг!
openbudget.uz сайтида маҳаллий бюджетнинг бир қисмини қаерга сарфлашни фуқароларнинг ўзи ҳал қиладиган «Ташаббусли бюджет» лойиҳасида 41 мингдан ортиқ ташаббус қолдирилди.
Энди эса 2 сентябрга қадар овоз бериш жараёни бўлади. Яъни сиз ушбу сайтга кириб, фуқаролар томонидан қолдирилган яхши таклифларга овоз беришингиз мумкин. Овоз бериш соддалаштирилган, шунчаки "овоз бериш" (лайк) тугмасини босасиз, телефон рақамингизни киритасиз, келган СМСдаги кодни ёзасиз, бўлди. Тизимдан рўйхатдан ўтиш шарт эмас.
Маслаҳат: ташаббуслар рўйхатида туман ва шаҳар кесимида фильтр қилиш имкони бор. Яъни ўзингиз яшаётган ҳудуд учун берилган таклифларни кўриб, овоз беришингиз мумкин.
Ёки истасангиз қайси ҳудуддалигидан қатъи назар исталган ташаббусга ҳам овоз бера оласиз.
❗️openbudget.uz сайтига киринг, яхши ташаббусларга овоз беринг. Бюджет маблағлари, яъни сизу бизнинг пулларимизни мақсадли сарфланишига ўз ҳиссангизни қўшинг!
Forwarded from Maktabgacha va maktab ta'limi vazirligi
Сиз фарзандингизни янги ўқув йилида анъанавий шаклда таълим олишига тайёрмисиз? // Готовы ли Вы, что бы Ваш ребёнок обучался в традиционной форме обучения?
Anonymous Poll
71%
Ҳа, тайёрман, анъанавий таълим олади | Да, готов к традиционному обучению
20%
Йўқ, пандемиядан хавотирдаман | Нет, опасаюсь пандемии
9%
Ҳали бир қарорга келмадим | Ещё не пришёл к единому выводу
Афсонавий қалъа
Халқ орасида тарқалган ривоятларда Ҳазорасп - “Минг от” ёки “Минг отлиқлар диёри” сифатида талқин этилади. Қадимий қўлёзма Қалъа XIX аср ўрталарида мамлакат пойтахти Хива билан рақобатлаша оладиган буюк истеҳком, йирик савдо ва маданий марказ даражасига кўтарила олган.
Ҳазорасп Хоразмнинг шарқий дарвозаси ҳисобланади. Шунинг учун бўлса керакки, шарқнинг мумтоз шоирларидан бири куйидаги мисраларни ёзиб қолдирган:
Самарқанд сайкали рўйи замин аст
Бухоро қуввати исломидин аст
Ҳазорсб қалъаи қадиму махкам
Хивак фирдавси раббил оламин аст
Дарҳақиқат, шундай бўлган. Манбашунос тарихчи олимлар Ҳазорасп атамаси маъносини турлича таърифлайдилар.
Халқ орасида тарқалган ривоятларда Ҳазорасп - “Минг от” ёки “Минг отлиқлар диёри” сифатида талқин этилади. Қадимий қўлёзма Қалъа XIX аср ўрталарида мамлакат пойтахти Хива билан рақобатлаша оладиган буюк истеҳком, йирик савдо ва маданий марказ даражасига кўтарила олган. Бу ҳақда Огаҳийнинг “Ҳазорасб” номли қасидасида қуйидаги сатрларни ўқиш мумкин:
Дарвозаси беҳишт эшигидек тарабафзо,
Иқболи бахт онда икки посбон эрур,
Гар йўқ жаҳонда мисли онинг лек файз аро,
Ул бир латиф жисму хазорасб жон эрур.
Маълумот тариқасида:
Шопур 241- 272 йиллар
Асфандиёрхон 1621 - 1642 йиллар
Раҳимқули Хон 1841 - 1845 йиллар
Ҳазорасп сирли ёзувлари
Олим ва алломалар Ҳазорасп ҳақида
Бу (Ҳазорасп) гўзал шаҳардир. У бамисоли атрофи сув билан ўрилган оролни эслатади.
....Текисликда жойлашган бу шаҳарнинг бозори ва савдогарлари кўп, аҳолиси бой-бадавлат яшайди.
Ёқут Ҳамавий (араб сайёҳи)
Ҳазорасп - Хоразмнинг йирик қалъаси. Атрофи мустаҳкам қўрғон билан ўраб олинган. Ўнга таслим бўлмас қалъа деб таъриф берилади.
Абу Саъд ас- Самоний (форс муҳаррири)
У бутун бир системадан , тўғрироғи система қолдиғидан иборат бўлган антик даври типдаги қумлар билан тўлдирилган анча мураккаб истеҳкомлар устида жойлашган. Бу Ҳазорасп истеҳкомларнинг деворлари 40x40x10 см лик хом ғиштдан қурилган.
С.П. Толстов
Ҳазорасп йирик савдо шаҳри бўлиб, унинг кўплаб бозорларида турлича мамлакатлардан келган савдо карвонлари йиғилган.
Ал-Мақсудий (Богдод)
Ҳазорасп олмалари, нок ва анорларининг ўхшаши тенги йўқ.
Ҳ. Вамбери (1863)
Бундахишнинг биринчи муқаддас олови “Адар хурро” илк бора Хоразмда ёқилган. (Адар - Отар - ўт - олов, хурро қуёш дегандир).
...Ҳазорасп қалъаси қурилишнинг ички қисмида шинаклари бўлган деворлар учрайди. Деворларни ўрганда унга Кангуй даврига оид сопол идишлари қўшиб ўрилган.
...Ҳазорасп ўлка тарихининг деярли барча босқичиларида мавжуд эдики, у ўз истеҳкоми қолдиқларини ҳозиргача сақлаб қолган.
Яҳё Ғуломов. (1959)
Халқ орасида тарқалган ривоятларда Ҳазорасп - “Минг от” ёки “Минг отлиқлар диёри” сифатида талқин этилади. Қадимий қўлёзма Қалъа XIX аср ўрталарида мамлакат пойтахти Хива билан рақобатлаша оладиган буюк истеҳком, йирик савдо ва маданий марказ даражасига кўтарила олган.
Ҳазорасп Хоразмнинг шарқий дарвозаси ҳисобланади. Шунинг учун бўлса керакки, шарқнинг мумтоз шоирларидан бири куйидаги мисраларни ёзиб қолдирган:
Самарқанд сайкали рўйи замин аст
Бухоро қуввати исломидин аст
Ҳазорсб қалъаи қадиму махкам
Хивак фирдавси раббил оламин аст
Дарҳақиқат, шундай бўлган. Манбашунос тарихчи олимлар Ҳазорасп атамаси маъносини турлича таърифлайдилар.
Халқ орасида тарқалган ривоятларда Ҳазорасп - “Минг от” ёки “Минг отлиқлар диёри” сифатида талқин этилади. Қадимий қўлёзма Қалъа XIX аср ўрталарида мамлакат пойтахти Хива билан рақобатлаша оладиган буюк истеҳком, йирик савдо ва маданий марказ даражасига кўтарила олган. Бу ҳақда Огаҳийнинг “Ҳазорасб” номли қасидасида қуйидаги сатрларни ўқиш мумкин:
Дарвозаси беҳишт эшигидек тарабафзо,
Иқболи бахт онда икки посбон эрур,
Гар йўқ жаҳонда мисли онинг лек файз аро,
Ул бир латиф жисму хазорасб жон эрур.
Маълумот тариқасида:
Шопур 241- 272 йиллар
Асфандиёрхон 1621 - 1642 йиллар
Раҳимқули Хон 1841 - 1845 йиллар
Ҳазорасп сирли ёзувлари
Олим ва алломалар Ҳазорасп ҳақида
Бу (Ҳазорасп) гўзал шаҳардир. У бамисоли атрофи сув билан ўрилган оролни эслатади.
....Текисликда жойлашган бу шаҳарнинг бозори ва савдогарлари кўп, аҳолиси бой-бадавлат яшайди.
Ёқут Ҳамавий (араб сайёҳи)
Ҳазорасп - Хоразмнинг йирик қалъаси. Атрофи мустаҳкам қўрғон билан ўраб олинган. Ўнга таслим бўлмас қалъа деб таъриф берилади.
Абу Саъд ас- Самоний (форс муҳаррири)
У бутун бир системадан , тўғрироғи система қолдиғидан иборат бўлган антик даври типдаги қумлар билан тўлдирилган анча мураккаб истеҳкомлар устида жойлашган. Бу Ҳазорасп истеҳкомларнинг деворлари 40x40x10 см лик хом ғиштдан қурилган.
С.П. Толстов
Ҳазорасп йирик савдо шаҳри бўлиб, унинг кўплаб бозорларида турлича мамлакатлардан келган савдо карвонлари йиғилган.
Ал-Мақсудий (Богдод)
Ҳазорасп олмалари, нок ва анорларининг ўхшаши тенги йўқ.
Ҳ. Вамбери (1863)
Бундахишнинг биринчи муқаддас олови “Адар хурро” илк бора Хоразмда ёқилган. (Адар - Отар - ўт - олов, хурро қуёш дегандир).
...Ҳазорасп қалъаси қурилишнинг ички қисмида шинаклари бўлган деворлар учрайди. Деворларни ўрганда унга Кангуй даврига оид сопол идишлари қўшиб ўрилган.
...Ҳазорасп ўлка тарихининг деярли барча босқичиларида мавжуд эдики, у ўз истеҳкоми қолдиқларини ҳозиргача сақлаб қолган.
Яҳё Ғуломов. (1959)
Жавлонбек_Жуманазаров
<unknown>
#тунги_наволар
Шовотлик хушовоз хонанда Жавлонбек Жуманазаров ижросидаги кушиклар туплами👍😊
Тинглаб завк олинг азиз хоразмликлар!
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar
Шовотлик хушовоз хонанда Жавлонбек Жуманазаров ижросидаги кушиклар туплами👍😊
Тинглаб завк олинг азиз хоразмликлар!
Каналимизга аъзо бўлиш учун хавола 👉 https://t.me/xorazm_va_xorazmliklar