2:138.
صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ
Оят: Аллоҳнинг дини [Исломни лозим тутинг! Яъни, Аллоҳга тўлиқ таслим бўлинг, чунки бу оятдаги “бўёқ”дан мурод, Аллоҳнинг дини — Исломдир]. Аллоҳдан ўзга яна ким [бундай] гўзал [бўёқ] динни ато эта олади. Ва биз У Зотга ибодат қилгувчилармиз.
Тафсир: [Аллоҳнинг динини лозим тутинг, унинг қонун-қоидаларига кўрсатиб берилгандек амал қилинг, жон ва тан билан солиҳ амалларни бажаринг ва тўғри эътиқодда бўлинг. Ҳамиша шундай қилингки, диндорлик ва салоҳият сизнинг ажралмас сифатингизга айлансин. Қачонки, бу нарса содир бўлса, шундагина ўз ихтиёрингиз билан, Аллоҳга муҳаббат туйган ҳолингизда У Зотнинг амрларини бажо келтирасиз. Шундагина иймон — жонингизни айрилмас қисми бўлиб қолади, худди бўёқ, кийимнинг айрилмас қисмига айлангани каби. Бу иймон сизларни гўзал ахлоқларга, солиҳ амалларга ва олий интилишларга туртадики, улар туфайли дунёда ҳам, охиратда ҳам фавзга эришасиз. Ва фазилатли ақл эгаларини ишонтириш мақсадида, Аллоҳ Таъало ҳақиқат дини — Исломга Ўз ҳайратини билдирди. Ҳўш, Аллоҳнинг динидан яна бошқа кимнинг дини яхшироқ бўлиши мумкин? Ундан афзалроқ бўлган динни ўзи йўқ! Аллоҳнинг дини билан, бошқа динларни фарқини билиш учун эса, бир-бирига бутунлай қарама-қарши бўлган икки нарсани солиштиришнинг ўзи кифоядир. Банда чин дилдан қунт қўйиб ўз Роббисига иймон келтирар экан, у бутун юраги билан У Зотнинг олдида синиқлик, камтарлик қилади ва барча ишларда Унга таслим бўлади. У ўзини гўзал хислатлар ва солиҳ амаллар билан зийнатлайди; ўзининг ахлоқий қиёфасини мукаммаллаштиради ва нафсини бадахлоқликдан, айбу камчиликлардан халос қилишга интилади. Гапирса фақат сидқ сўзларини айтади, амал қилса, фақат яхшисини бажаради, сабр, қаноат кўрсатади, иффатини сақлайди, ўзини рижоллардек тутади, атрофидагиларга сўз ва амал билан манфаат етказади, Аллоҳни севади ва Ундан қўрқади, ҳамда бор умидларини У билан боғлайди. У самимийлик билан ҳақиқий илоҳга сиғинади ва Унинг қулларига эзгулик кўрсатади. Аммо, агар банда Ўз Роббисига иймон келтиришдан бош тортар ва Ундан қочишга интилар экан, у сўзсиз махлуқотларга сиғина бошлайди. Унинг ахлоқи бузилади ва ёмонлашади, чунки у куфрни ўзига дин қилиб олди. У Аллоҳга ўзгаларни шерик қилади, ёлғон тўқийди, ишончни оқламайди, макр-ҳийла уюштиради, инсонларни залолатга олиб киради, фаҳш ишларини қилади ва одамзотга сўз ва амал билан кулфат етказади. Унинг сифатлари орасида, Аллоҳга самимийлик билан қуллик қилиш ва Аллоҳнинг бандаларига чиройли ахлоқ кўрсатиш умуман йўқ. Албатта, юқорида васфи келган бу икки кишини бир-бири билан солиштирилса, уларнинг орасида жуда улкан фарқ бор ва мана шунинг ўзидан, Аллоҳнинг динидан бошқа яхшироқ дин йўқлигини тушуниб олса бўлади. Бу оятдан яна шундай хулоса келиб чиқадики, инсонлар ичида энг ёмон, энг бузғунчи ва энг разиллари — Ўз Роббиларининг динини тутмаганларидир.
Сўнгра, Аллоҳ Таъало алоҳида таъкидлаб, мусулмон бандалари ягона Аллоҳгагина сиғинишларини айтиб ўтди. Бу лафз, У Зотнинг динини моҳиятини баён қилиб беради, ахир Ислом дини иккита энг муҳим асос устига қурилган, бу эса: 1) Аллоҳга ихлос билан ибодат қилиш; 2) Пайғамбар ﷺнинг йўлидан эргашиш.
Ибодат — бу: Аллоҳга суюмли бўлган ва Аллоҳ рози бўлган, тан ва жон билан бажариладиган барча сўз ва амалларни ўзида жамлаган тушунчадир. Бироқ амаллар набий ﷺнинг кўрсатмаларига мувофиқ бўлмас экан, Аллоҳ уларни қабул қилмайди. Ҳақиқий қуллик қилиш деганда, барча яхши амалларни Аллоҳга ихлос қўйиб бажаришлик назарда тутилади. Биз муҳокама қилаётган оятда, амалларни ягона Аллоҳга ихлос билан қилиниши ҳақида алоҳида таъкидлаб ўтилган, зеро бошқарувчи, бошқарилувчидан аввал зикр қилинган.]
https://t.me/tafsirassaadiy
صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ
Оят: Аллоҳнинг дини [Исломни лозим тутинг! Яъни, Аллоҳга тўлиқ таслим бўлинг, чунки бу оятдаги “бўёқ”дан мурод, Аллоҳнинг дини — Исломдир]. Аллоҳдан ўзга яна ким [бундай] гўзал [бўёқ] динни ато эта олади. Ва биз У Зотга ибодат қилгувчилармиз.
Тафсир: [Аллоҳнинг динини лозим тутинг, унинг қонун-қоидаларига кўрсатиб берилгандек амал қилинг, жон ва тан билан солиҳ амалларни бажаринг ва тўғри эътиқодда бўлинг. Ҳамиша шундай қилингки, диндорлик ва салоҳият сизнинг ажралмас сифатингизга айлансин. Қачонки, бу нарса содир бўлса, шундагина ўз ихтиёрингиз билан, Аллоҳга муҳаббат туйган ҳолингизда У Зотнинг амрларини бажо келтирасиз. Шундагина иймон — жонингизни айрилмас қисми бўлиб қолади, худди бўёқ, кийимнинг айрилмас қисмига айлангани каби. Бу иймон сизларни гўзал ахлоқларга, солиҳ амалларга ва олий интилишларга туртадики, улар туфайли дунёда ҳам, охиратда ҳам фавзга эришасиз. Ва фазилатли ақл эгаларини ишонтириш мақсадида, Аллоҳ Таъало ҳақиқат дини — Исломга Ўз ҳайратини билдирди. Ҳўш, Аллоҳнинг динидан яна бошқа кимнинг дини яхшироқ бўлиши мумкин? Ундан афзалроқ бўлган динни ўзи йўқ! Аллоҳнинг дини билан, бошқа динларни фарқини билиш учун эса, бир-бирига бутунлай қарама-қарши бўлган икки нарсани солиштиришнинг ўзи кифоядир. Банда чин дилдан қунт қўйиб ўз Роббисига иймон келтирар экан, у бутун юраги билан У Зотнинг олдида синиқлик, камтарлик қилади ва барча ишларда Унга таслим бўлади. У ўзини гўзал хислатлар ва солиҳ амаллар билан зийнатлайди; ўзининг ахлоқий қиёфасини мукаммаллаштиради ва нафсини бадахлоқликдан, айбу камчиликлардан халос қилишга интилади. Гапирса фақат сидқ сўзларини айтади, амал қилса, фақат яхшисини бажаради, сабр, қаноат кўрсатади, иффатини сақлайди, ўзини рижоллардек тутади, атрофидагиларга сўз ва амал билан манфаат етказади, Аллоҳни севади ва Ундан қўрқади, ҳамда бор умидларини У билан боғлайди. У самимийлик билан ҳақиқий илоҳга сиғинади ва Унинг қулларига эзгулик кўрсатади. Аммо, агар банда Ўз Роббисига иймон келтиришдан бош тортар ва Ундан қочишга интилар экан, у сўзсиз махлуқотларга сиғина бошлайди. Унинг ахлоқи бузилади ва ёмонлашади, чунки у куфрни ўзига дин қилиб олди. У Аллоҳга ўзгаларни шерик қилади, ёлғон тўқийди, ишончни оқламайди, макр-ҳийла уюштиради, инсонларни залолатга олиб киради, фаҳш ишларини қилади ва одамзотга сўз ва амал билан кулфат етказади. Унинг сифатлари орасида, Аллоҳга самимийлик билан қуллик қилиш ва Аллоҳнинг бандаларига чиройли ахлоқ кўрсатиш умуман йўқ. Албатта, юқорида васфи келган бу икки кишини бир-бири билан солиштирилса, уларнинг орасида жуда улкан фарқ бор ва мана шунинг ўзидан, Аллоҳнинг динидан бошқа яхшироқ дин йўқлигини тушуниб олса бўлади. Бу оятдан яна шундай хулоса келиб чиқадики, инсонлар ичида энг ёмон, энг бузғунчи ва энг разиллари — Ўз Роббиларининг динини тутмаганларидир.
Сўнгра, Аллоҳ Таъало алоҳида таъкидлаб, мусулмон бандалари ягона Аллоҳгагина сиғинишларини айтиб ўтди. Бу лафз, У Зотнинг динини моҳиятини баён қилиб беради, ахир Ислом дини иккита энг муҳим асос устига қурилган, бу эса: 1) Аллоҳга ихлос билан ибодат қилиш; 2) Пайғамбар ﷺнинг йўлидан эргашиш.
Ибодат — бу: Аллоҳга суюмли бўлган ва Аллоҳ рози бўлган, тан ва жон билан бажариладиган барча сўз ва амалларни ўзида жамлаган тушунчадир. Бироқ амаллар набий ﷺнинг кўрсатмаларига мувофиқ бўлмас экан, Аллоҳ уларни қабул қилмайди. Ҳақиқий қуллик қилиш деганда, барча яхши амалларни Аллоҳга ихлос қўйиб бажаришлик назарда тутилади. Биз муҳокама қилаётган оятда, амалларни ягона Аллоҳга ихлос билан қилиниши ҳақида алоҳида таъкидлаб ўтилган, зеро бошқарувчи, бошқарилувчидан аввал зикр қилинган.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:139.
قُلْ أَتُحَاجُّونَنَا فِي اللَّهِ وَهُوَ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ وَلَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ
Оят: Айтинг [аҳли китобларга, эй Муҳаммад ﷺ]: “[Сизлар бизни ўз куфрингизга ишонтириш учун] биз билан Аллоҳ ҳақида бахс-мунозара қиласизларми? Ҳолбуки, У Зот бизнинг Роббимиз ва сизнинг Роббингиздир. Бизларга ўз амалларимиз [сизнинг амалингиздан сўралмасмиз] ва сизларга эса ўзингизни амалларингиз [сизлар бизнинг амалларимиздан сўроқ қилинмассиз]. Ва биз У Зот учун [Унинг муҳаббат и ва ризолигига эришиш мақсадида, амалларимизни ширкдан, риёдан, бидъатдан поклаб] ихлос қилувчилармиз.
Тафсир: [Бу оятдаги “талашиб-тортишув”дан мурод — икки, ёки ундан ортиқ кишиларнинг бахслашувидирки, унда ҳар бир томон ўз нуқтаи назарини ҳақ деб билиб, бошқа томоннинг нуқтаи назарини ботилга чиқармоқчи бўлади. Бундай бахслашувларни чиройли услубда ўтказмоқ шарт, токи бундан мақсад: қисқа, лўнда йўл билан иккинчи (адашаётган) томонга ҳақни етказиш; ёки, ҳақни баён қилиш ва ботилни ошкор этиш орқали, ўжарлик қилаётган кофирни ўз билмисизлигини рўкач қилиб, ўзини оқлаш фурсатидан маҳрум қилиш бўлсин. Аммо, агар бахс-мунозара ушбу чегаралардан чиқиб кетадиган бўлса,шубҳасиз, у адоват, душманлик мунозарасига айланади ва ундан бирон фойда йўқ, аксинча у улкан зарарни келтириши мумкин.
Эй аҳли китоб! Сизлар мусулмон умматидан кўра Аллоҳга яқинроқ эканингизни даъво қилмоқдасиз, аммо сизларнинг қуруқ гапларингиз бирон ҳуждат, ёки далилга асосланмаган. Аллоҳ фақат сизларнинг Роббингиз эмас, балки бутун инсониятни Роббисидир. Сизларнинг ҳар бирингиз фақат ўз амаллари устида сўроқ-савол қилинур, бу эса, бизларнинг тенгҳуқуқлилигимизга далилдир. Бирон тараф, Аллоҳ Таъалонинг иноятига кўпроқ сазовор эканини айта олмайди. Ва агар сизлар, ишончли далилга асосланмай, икки тенгҳуқуқли гуруҳ орасида ажримлик қилаётган бўлсангиз, у ҳолда сизларнинг иддаоларингиз ёлғон ва асоссиздир. Икки бирдек гуруҳга фарқли муомала қилиш — бу аниқ адолатсизликдир. Биз (мусулмонлар) ва сиз (аҳли китоблар)нинг орамиздаги фарқ — фақатгина самимийлик билан бажарилган солиҳ амалларимизда бўлиши мумкин. Аниқки, ягона Аллоҳга ихлос билан фақат мўмин-мусулмон бандаларигина сиғинадилар. Шундай экан, агар ихлос орқали нажот топилса, демак ихлосли мусулмонлар, бошқа одамлардан кўра, Аллоҳнинг фазлу иноятига кўпроқ лойиқ эканлар. Бундан келиб чиқадики, Раҳмонга яқин қуллар билан, шайтоннинг тарафдорлари орасидаги фарқ, фазилатли сифатлар, гўзал ахлоқлар орқали белгиланади ва ҳар бир ақли расо киши буни тан олади. Бу борада фақат мутакаббир, золим ва жоҳил кишиларгина талашиб-тортишадилар. Ушбу оятда, бахс-мунозараларнинг қай тарзда ўтказилиши лозимлиги таъкидлаб ўтилган.]
https://t.me/tafsirassaadiy
قُلْ أَتُحَاجُّونَنَا فِي اللَّهِ وَهُوَ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ وَلَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ
Оят: Айтинг [аҳли китобларга, эй Муҳаммад ﷺ]: “[Сизлар бизни ўз куфрингизга ишонтириш учун] биз билан Аллоҳ ҳақида бахс-мунозара қиласизларми? Ҳолбуки, У Зот бизнинг Роббимиз ва сизнинг Роббингиздир. Бизларга ўз амалларимиз [сизнинг амалингиздан сўралмасмиз] ва сизларга эса ўзингизни амалларингиз [сизлар бизнинг амалларимиздан сўроқ қилинмассиз]. Ва биз У Зот учун [Унинг муҳаббат и ва ризолигига эришиш мақсадида, амалларимизни ширкдан, риёдан, бидъатдан поклаб] ихлос қилувчилармиз.
Тафсир: [Бу оятдаги “талашиб-тортишув”дан мурод — икки, ёки ундан ортиқ кишиларнинг бахслашувидирки, унда ҳар бир томон ўз нуқтаи назарини ҳақ деб билиб, бошқа томоннинг нуқтаи назарини ботилга чиқармоқчи бўлади. Бундай бахслашувларни чиройли услубда ўтказмоқ шарт, токи бундан мақсад: қисқа, лўнда йўл билан иккинчи (адашаётган) томонга ҳақни етказиш; ёки, ҳақни баён қилиш ва ботилни ошкор этиш орқали, ўжарлик қилаётган кофирни ўз билмисизлигини рўкач қилиб, ўзини оқлаш фурсатидан маҳрум қилиш бўлсин. Аммо, агар бахс-мунозара ушбу чегаралардан чиқиб кетадиган бўлса,шубҳасиз, у адоват, душманлик мунозарасига айланади ва ундан бирон фойда йўқ, аксинча у улкан зарарни келтириши мумкин.
Эй аҳли китоб! Сизлар мусулмон умматидан кўра Аллоҳга яқинроқ эканингизни даъво қилмоқдасиз, аммо сизларнинг қуруқ гапларингиз бирон ҳуждат, ёки далилга асосланмаган. Аллоҳ фақат сизларнинг Роббингиз эмас, балки бутун инсониятни Роббисидир. Сизларнинг ҳар бирингиз фақат ўз амаллари устида сўроқ-савол қилинур, бу эса, бизларнинг тенгҳуқуқлилигимизга далилдир. Бирон тараф, Аллоҳ Таъалонинг иноятига кўпроқ сазовор эканини айта олмайди. Ва агар сизлар, ишончли далилга асосланмай, икки тенгҳуқуқли гуруҳ орасида ажримлик қилаётган бўлсангиз, у ҳолда сизларнинг иддаоларингиз ёлғон ва асоссиздир. Икки бирдек гуруҳга фарқли муомала қилиш — бу аниқ адолатсизликдир. Биз (мусулмонлар) ва сиз (аҳли китоблар)нинг орамиздаги фарқ — фақатгина самимийлик билан бажарилган солиҳ амалларимизда бўлиши мумкин. Аниқки, ягона Аллоҳга ихлос билан фақат мўмин-мусулмон бандаларигина сиғинадилар. Шундай экан, агар ихлос орқали нажот топилса, демак ихлосли мусулмонлар, бошқа одамлардан кўра, Аллоҳнинг фазлу иноятига кўпроқ лойиқ эканлар. Бундан келиб чиқадики, Раҳмонга яқин қуллар билан, шайтоннинг тарафдорлари орасидаги фарқ, фазилатли сифатлар, гўзал ахлоқлар орқали белгиланади ва ҳар бир ақли расо киши буни тан олади. Бу борада фақат мутакаббир, золим ва жоҳил кишиларгина талашиб-тортишадилар. Ушбу оятда, бахс-мунозараларнинг қай тарзда ўтказилиши лозимлиги таъкидлаб ўтилган.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:140.
أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطَ كَانُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى قُلْ أَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَتَمَ شَهَادَةً عِندَهُ مِنَ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
Оят: Ёки сизлар [эй аҳли китоб], Иброҳимни, Исмоилни, Исҳоқни, Яъқубни ва асбот [унинг авлодлари]ни яҳудий, ёки насроний бўлган, демоқчимисиз? [Ҳолбуки, бу пайғамбарларнинг барчаси яҳудийлик ва насронийлик пайдо бўлишидан илгари яшаб ўтганлар-ку!]
Айтинг: “[Улар қайси динни тутганлари ҳақида] сизлар [яхшироқ] билгувчимисиз, ёки Аллоҳми?”. Аллоҳдан [унга берилган] гувоҳликни ўзида беркитган кимсадан ҳам золимроқ ким бор? [Чунки яҳуд ва насоролар, ўзларининг китобларида зикри келган — охирги пайғамбарнинг белгиларини яширган эдилар]. Ва [батаҳқиқ], Аллоҳ қилаётган амалларингиздан ғофил [беэътибор] эмасдир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало, аҳли китобларнинг пайғамбарлар билан боғлиқ бўлган яна бир асоссиз иддаолари ҳақида хабар берди. Уларнинг фикрича, мусулмонлардан кўра, айнан уларнинг, бу оятда исмлари ёд этилган буюк пайғамбарлар билан кўпроқ боғланишлари бор, аммо Аллоҳ уларнинг бу даъволарини ҳам йўққа чиқарди. Наҳотки улар Аллоҳданда билимлироқ бўлсалар? Улар Иброҳим (алайҳиссалом)ни яҳуд, ёки насоролардан бўлган деб ҳисоблайдилар, бироқ бунга раддия бериб, Аллоҳ деди: «Иброҳим на яҳудий ва на насроний бўлмаган. У ҳаниф [яккаилоҳликни маҳкам тутгувчи], мусулмон бўлган ва мушриклардан бўлмаган» (3:67). Энди: ё улар ҳақни гапириб, ҳақни яхшироқ биладиларми? Ёки Аллоҳ ҳақни гапириб, ҳақдан кўпроқ хабардорми? Бунинг жавоби кундай равшан! Албатта, Аллоҳ ҳақни гапириб, улардан кўра ҳақни яхшироқ билишлигида умуман шуҳба қилмаса ҳам бўлади, бу ҳақда ҳаттоки савол бериш ноўрин! Бундай ҳақиқатлар ҳар бир кишига аёндир. Масалан: “Кун ёрқинроқми, ёки тунми?”, “Олов иссиқроқми, ёки сувми?”, “Яккаилоҳлик яхшироқми, ёки бутпарастликми?” деган саволларни берса бўлади, аммо бу саволларнинг жавоби аниқ ва тушунтириб берилишга муҳтож эмас. Худди шундай, биз муҳокама қилаётган саволнинг жавоби ҳам заррача ақлга эга бўлган кишига маълумдир. Албатта, аҳли китоблар ҳам буни яхши биладилар. Иброҳим ва бошқа пайғамбарлар (уларга Аллоҳнинг саломи бўлсин) на яҳудий ва на насроний бўлмаганликларини улар жуда яхши биладилар, бироқ бунинг илмини яшириб, бу ҳақиқатга гувоҳлик беришдан бош тортадилар. Ҳолбуки бундай қилишлари улкан адолатсизликдир. Аллоҳдан берилган билим ва гувоҳликни беркитган бузғунчи кимсаданда золимроқ ким бўлиши мумкин? Бу гувоҳликни улар одамлардан олмаган эдилар, балки у Аллоҳдан уларга берилган нарса эди ва улар бу гувоҳлик талаб қилган нарсаларни бажаришга буюрилган эдилар. Бироқ улар уни сир тутдилар ва бутунлай унга зид бўлган даъволар билан чиқдилар. Улар нафақат ҳақни яшириб, уни очиқ эълон қилишдан бош тортдилар, балки ботилни ошкор қилиб, уни одамлар ичида тарқата бошладилар ва унга чақирдилар. Ахир бу қилмиш, мудҳиш адолатсизлик эмасми? Аллоҳга қасамки, бу даҳшатли адолатсизликдир ва батаҳқиқ, аҳли китоблар унинг учун энг даҳшатли жазога гирифтор қилинадилар! Шунинг сабабидан, Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг амалларини эсидан чиқармаслигини хабарини берди. У Зот уларнинг ёмон қилмишларини ҳисоблаб қўйган ва улар мустаҳиқ бўлган жазони уларга тайёрлаб қўяди. Бу нақадар ёмон жазодир! Фосиқларнинг қарор топар жойи бўлган жаҳаннам — нақадар ёмон қароргоҳдир!
Қуръоний ваҳийнинг услуби шунақа: аввалига инсонларнинг амаллари зикр қилинса, ортидан улар лойиқ бўлган жазо ва Аллоҳнинг илми, ҳамда қудрати зикр қилинади. Албатта, бу нарсада бандаларни жаннат мукофотига ундаш ва жазодан огоҳлантириш бордир.
Аммо Аллоҳнинг гўзал исмларини диний кўрсатмалардан кейин зикр қилиниши эса, ислом динининг қонунлари ва адолатли жазо, илоҳий фаолиятнинг натижаларидан бири ва илоҳий фазилатларнинг оқибати эканидан далолат беради.]
https://t.me/tafsirassaadiy
أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطَ كَانُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى قُلْ أَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَتَمَ شَهَادَةً عِندَهُ مِنَ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
Оят: Ёки сизлар [эй аҳли китоб], Иброҳимни, Исмоилни, Исҳоқни, Яъқубни ва асбот [унинг авлодлари]ни яҳудий, ёки насроний бўлган, демоқчимисиз? [Ҳолбуки, бу пайғамбарларнинг барчаси яҳудийлик ва насронийлик пайдо бўлишидан илгари яшаб ўтганлар-ку!]
Айтинг: “[Улар қайси динни тутганлари ҳақида] сизлар [яхшироқ] билгувчимисиз, ёки Аллоҳми?”. Аллоҳдан [унга берилган] гувоҳликни ўзида беркитган кимсадан ҳам золимроқ ким бор? [Чунки яҳуд ва насоролар, ўзларининг китобларида зикри келган — охирги пайғамбарнинг белгиларини яширган эдилар]. Ва [батаҳқиқ], Аллоҳ қилаётган амалларингиздан ғофил [беэътибор] эмасдир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало, аҳли китобларнинг пайғамбарлар билан боғлиқ бўлган яна бир асоссиз иддаолари ҳақида хабар берди. Уларнинг фикрича, мусулмонлардан кўра, айнан уларнинг, бу оятда исмлари ёд этилган буюк пайғамбарлар билан кўпроқ боғланишлари бор, аммо Аллоҳ уларнинг бу даъволарини ҳам йўққа чиқарди. Наҳотки улар Аллоҳданда билимлироқ бўлсалар? Улар Иброҳим (алайҳиссалом)ни яҳуд, ёки насоролардан бўлган деб ҳисоблайдилар, бироқ бунга раддия бериб, Аллоҳ деди: «Иброҳим на яҳудий ва на насроний бўлмаган. У ҳаниф [яккаилоҳликни маҳкам тутгувчи], мусулмон бўлган ва мушриклардан бўлмаган» (3:67). Энди: ё улар ҳақни гапириб, ҳақни яхшироқ биладиларми? Ёки Аллоҳ ҳақни гапириб, ҳақдан кўпроқ хабардорми? Бунинг жавоби кундай равшан! Албатта, Аллоҳ ҳақни гапириб, улардан кўра ҳақни яхшироқ билишлигида умуман шуҳба қилмаса ҳам бўлади, бу ҳақда ҳаттоки савол бериш ноўрин! Бундай ҳақиқатлар ҳар бир кишига аёндир. Масалан: “Кун ёрқинроқми, ёки тунми?”, “Олов иссиқроқми, ёки сувми?”, “Яккаилоҳлик яхшироқми, ёки бутпарастликми?” деган саволларни берса бўлади, аммо бу саволларнинг жавоби аниқ ва тушунтириб берилишга муҳтож эмас. Худди шундай, биз муҳокама қилаётган саволнинг жавоби ҳам заррача ақлга эга бўлган кишига маълумдир. Албатта, аҳли китоблар ҳам буни яхши биладилар. Иброҳим ва бошқа пайғамбарлар (уларга Аллоҳнинг саломи бўлсин) на яҳудий ва на насроний бўлмаганликларини улар жуда яхши биладилар, бироқ бунинг илмини яшириб, бу ҳақиқатга гувоҳлик беришдан бош тортадилар. Ҳолбуки бундай қилишлари улкан адолатсизликдир. Аллоҳдан берилган билим ва гувоҳликни беркитган бузғунчи кимсаданда золимроқ ким бўлиши мумкин? Бу гувоҳликни улар одамлардан олмаган эдилар, балки у Аллоҳдан уларга берилган нарса эди ва улар бу гувоҳлик талаб қилган нарсаларни бажаришга буюрилган эдилар. Бироқ улар уни сир тутдилар ва бутунлай унга зид бўлган даъволар билан чиқдилар. Улар нафақат ҳақни яшириб, уни очиқ эълон қилишдан бош тортдилар, балки ботилни ошкор қилиб, уни одамлар ичида тарқата бошладилар ва унга чақирдилар. Ахир бу қилмиш, мудҳиш адолатсизлик эмасми? Аллоҳга қасамки, бу даҳшатли адолатсизликдир ва батаҳқиқ, аҳли китоблар унинг учун энг даҳшатли жазога гирифтор қилинадилар! Шунинг сабабидан, Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг амалларини эсидан чиқармаслигини хабарини берди. У Зот уларнинг ёмон қилмишларини ҳисоблаб қўйган ва улар мустаҳиқ бўлган жазони уларга тайёрлаб қўяди. Бу нақадар ёмон жазодир! Фосиқларнинг қарор топар жойи бўлган жаҳаннам — нақадар ёмон қароргоҳдир!
Қуръоний ваҳийнинг услуби шунақа: аввалига инсонларнинг амаллари зикр қилинса, ортидан улар лойиқ бўлган жазо ва Аллоҳнинг илми, ҳамда қудрати зикр қилинади. Албатта, бу нарсада бандаларни жаннат мукофотига ундаш ва жазодан огоҳлантириш бордир.
Аммо Аллоҳнинг гўзал исмларини диний кўрсатмалардан кейин зикр қилиниши эса, ислом динининг қонунлари ва адолатли жазо, илоҳий фаолиятнинг натижаларидан бири ва илоҳий фазилатларнинг оқибати эканидан далолат беради.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:141.
تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُم مَّا كَسَبْتُمْ وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ
Оят: Бу уммат [Иброҳим ўз ўғиллари билан ва Яъқуб ўз ўғиллари билан — бир уммат эди] улар ўтиб кетдилар [хозирда энди йўқлар]. Улар [охиратда] ўзлари касб қилган нарсаларига эришадилар [яъни, уларнинг амалларидан сизга насиба йўқ]. Сизлар [ҳам охирги ҳаётда] ўзингиз касб қилган нарсани оласиз [яъни, уларга сизларнинг амалларингиздан насиба бўлмайди]. Ва сизлар уларнинг қилиб ўтган ишларидан сўралмассиз [зеро ҳар бир одам ўзининг амалига яраша тақдирланади ва бирон киши, бошқани гуноҳидан сўралмайди].
Тафсир: [Ушбу оятнинг тафсирини биз юқорида келтирган эдик. Аллоҳ Таъало уни қайта такрорлашининг сабаби, одамлар махлуқотлар билан ўз умидларини боғламасинлар. Инсон ўз амалларига қарасин, ўтган аждодларининг, ёки ота-онасининг амалларига эмас, зотан, кишига “Мен фалончининг эргашувчисиман”, деган қуруқ гаплардан мутлақо фойда бўлмайди, аксинча, унинг ихлос билан қилиб ўтган солиҳ амалларигина унга ёрдам бериши ва фойда келтириши мумкин.]
https://t.me/tafsirassaadiy
تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُم مَّا كَسَبْتُمْ وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ
Оят: Бу уммат [Иброҳим ўз ўғиллари билан ва Яъқуб ўз ўғиллари билан — бир уммат эди] улар ўтиб кетдилар [хозирда энди йўқлар]. Улар [охиратда] ўзлари касб қилган нарсаларига эришадилар [яъни, уларнинг амалларидан сизга насиба йўқ]. Сизлар [ҳам охирги ҳаётда] ўзингиз касб қилган нарсани оласиз [яъни, уларга сизларнинг амалларингиздан насиба бўлмайди]. Ва сизлар уларнинг қилиб ўтган ишларидан сўралмассиз [зеро ҳар бир одам ўзининг амалига яраша тақдирланади ва бирон киши, бошқани гуноҳидан сўралмайди].
Тафсир: [Ушбу оятнинг тафсирини биз юқорида келтирган эдик. Аллоҳ Таъало уни қайта такрорлашининг сабаби, одамлар махлуқотлар билан ўз умидларини боғламасинлар. Инсон ўз амалларига қарасин, ўтган аждодларининг, ёки ота-онасининг амалларига эмас, зотан, кишига “Мен фалончининг эргашувчисиман”, деган қуруқ гаплардан мутлақо фойда бўлмайди, аксинча, унинг ихлос билан қилиб ўтган солиҳ амалларигина унга ёрдам бериши ва фойда келтириши мумкин.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:142.
سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا قُل لِّلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَن يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ
Оят: Одамларнинг ичида [кофирлардан бўлган] ақли пастлари [истеҳзо қилган ҳолларида]: “Авваллари [намозларида] юзларини қаратган [эски] қиблаларидан уларни [мўминларни] нима ўгиртирди экан?”, дейдилар.[Чунки аввалда мўминлар ал-Қудсга қараб намоз ўқир эдилар]. Айтинг [уларга, эй Муҳаммад ﷺ]: “Машриқ ва мағриб Аллоҳникидир [яъни, ҳар бир йўналиш Аллоҳга тегишли ва Аллоҳнинг мулки сирасига кирмайдиган йўналишнинг ўзи йўқ]. У Зот ўзи хоҳлаган [бандаси]ни тўғри йўлга ҳидоят қилади [Ўз динини тушунчасини бериб қўяди]”.
Тафсир: [Бу улуғвор оятда қуръоний мўъжизалардан бир мўъжиза борки, у мўминларга таскин беради ва қалбларига янада ишонч бахш этади. Шу билан бирга, унда фосиқ кишиларнинг эътирозлари келтирилган ва бу эътирозларини уч нуқтаи назардан йўққа чиқарилган. Шунингдек, ушбу ояти каримада ҳаққа унамаган кимсалар ва Аллоҳга итоатгўй кишиларнинг сифатлари зикр этилмоқда. Ақли паст, онгсиз кимсаларнинг Аллоҳни ҳукмларига эътироз билдиришлари ҳақида Роббимиз бизга хабар берди. Бу кимсалар ўзларига фойда келтириши мумкин бўлган нарсалардан мутлақо бехабарлар. Аксинча, улар ўз жонларини ҳалок қилдилар ва уни арзон баҳога сотдилар. Бундай қилмишлар кўпроқ, яҳудийлар, насоролар ва улар каби Аллоҳнинг қонунларига қарши чиқувчи бузғунчилардан содир бўлади. Ушбу ваҳийнинг нозил бўлишининг сабаби: аввалда мусулмонларга ал-Қудсга (Иерусалим) юзланиб намозни адо этиш буюрилган эди. Бу ҳолат уларнинг Маккадалик пайтларида ва Мадинага ҳижрат қилганларидан сўнг яна бир ярим йил давом этди. Албатта бу ҳукмни ўзига яраша катта бир ҳикмати бор эдики, унинг бир қисмини Аллоҳ бизга билдирди. Бироқ, оқибатда, Ўзининг илоҳий ҳикмати билан Аллоҳ Таъало мусулмонларга энди [Ал-Қудс томонга қараб эмас, балки] кааба томонга юзланиб намоз ўқишларини амр қилди. Ва Аллоҳ Таъало олдиндан хабар бериб, ақли паст одамлардан албатта: “Мусулмонларни аввалги қиблаларидан нима юз ўгиртирди? Ал-Қудсга қараб намоз ўқишликдан уларни нима тўсди экан?”, дейдиганлари топилишини айтди. Шубҳа йўқки, бундай гаплар Аллоҳ Таъалонинг иродасига қарши чиқиш ва Унинг марҳаматини инкор қилишдир. Ва Ўзининг иймонли бандаларига далда бериш учун, Робб Таъало олдиндан, мана шундай гаплар албатта бўлишини ва бундай гапларни фақат нодон, Аллоҳнинг мададидан маҳрум қилинган эси паст кишилар гапиришини башорат қилди. Бу нарса мусулмонларга маълум бўлганидан кейин, энди улар аҳмоқ кимсаларнинг бундай шубҳаларига эътибор қилмасликлари керак эди, ахир [ҳақиқатдан ҳам] ақли расо, доно киши ҳеч қачон аҳмоқларнинг эътирозларига аҳамият бермайди ва бу билан ўз ақлини банд қилмайди. Оятда аниқ келтирилмоқдаки, Аллоҳнинг ўрнатган қонун-қоидаларига фақат ақли паст кимсаларгина эътироз билдирадилар, бунинг муқобилида, ҳақиқий иймонли кишилар, У Зотнинг барча ҳукмларига сўз ва амал билан бўйсунадилар. Шунинг учун Аллоҳ Таоло бошқа бир оятда: «Мўмин эркак ва мўмина аёл учун, Аллоҳ ва Унинг элчиси бирон қарорни чиқарганида, ўз билганича ихтиёр қилиш йўқдир. Ким Аллоҳга ва Унинг элчисига осийлик қилса, батаҳқиқ, очиқ адашиш билан адашибди» (33:36); «Йўқ! Роббингга қасамки, то улар ўзаро ораларида рўй берган келишмовчиликларда сизни ҳакам қилмагунларича, сўнгра чиқарган ҳукмингиздан қалбларида ғилли-ғашлик топмасдан, тамомий таслим бўлмагунларича, асло иймон келтирмаслар [мўмин бўла олмаслар]» (4:65); «Қачонки мўминларни Аллоҳга ва Унинг элчисига, ўрталарида ҳукм чиқариш учун чақирилганда, уларнинг гаплари: “Эшитдик ва бўйсундик”, демоқликларидир. Ана ўшалар ютуққа эришувчилардир» (24:51). Борди-ю, инсон буни аксини қилар экан, сўзсиз у нодондир ва шунинг ўзи, унинг гапларини рад этмасликка ва аҳамият бермасликка кифоя қилади. Аммо, Аллоҳ Таъало уларнинг шубҳали айбловларини жавобсиз қолдирмади ва шак-шубҳаларини тарқатиб ташлади, зеро улар баъзи кишиларни адашишга олиб келиши мумкин эди.
سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا قُل لِّلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَن يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ
Оят: Одамларнинг ичида [кофирлардан бўлган] ақли пастлари [истеҳзо қилган ҳолларида]: “Авваллари [намозларида] юзларини қаратган [эски] қиблаларидан уларни [мўминларни] нима ўгиртирди экан?”, дейдилар.[Чунки аввалда мўминлар ал-Қудсга қараб намоз ўқир эдилар]. Айтинг [уларга, эй Муҳаммад ﷺ]: “Машриқ ва мағриб Аллоҳникидир [яъни, ҳар бир йўналиш Аллоҳга тегишли ва Аллоҳнинг мулки сирасига кирмайдиган йўналишнинг ўзи йўқ]. У Зот ўзи хоҳлаган [бандаси]ни тўғри йўлга ҳидоят қилади [Ўз динини тушунчасини бериб қўяди]”.
Тафсир: [Бу улуғвор оятда қуръоний мўъжизалардан бир мўъжиза борки, у мўминларга таскин беради ва қалбларига янада ишонч бахш этади. Шу билан бирга, унда фосиқ кишиларнинг эътирозлари келтирилган ва бу эътирозларини уч нуқтаи назардан йўққа чиқарилган. Шунингдек, ушбу ояти каримада ҳаққа унамаган кимсалар ва Аллоҳга итоатгўй кишиларнинг сифатлари зикр этилмоқда. Ақли паст, онгсиз кимсаларнинг Аллоҳни ҳукмларига эътироз билдиришлари ҳақида Роббимиз бизга хабар берди. Бу кимсалар ўзларига фойда келтириши мумкин бўлган нарсалардан мутлақо бехабарлар. Аксинча, улар ўз жонларини ҳалок қилдилар ва уни арзон баҳога сотдилар. Бундай қилмишлар кўпроқ, яҳудийлар, насоролар ва улар каби Аллоҳнинг қонунларига қарши чиқувчи бузғунчилардан содир бўлади. Ушбу ваҳийнинг нозил бўлишининг сабаби: аввалда мусулмонларга ал-Қудсга (Иерусалим) юзланиб намозни адо этиш буюрилган эди. Бу ҳолат уларнинг Маккадалик пайтларида ва Мадинага ҳижрат қилганларидан сўнг яна бир ярим йил давом этди. Албатта бу ҳукмни ўзига яраша катта бир ҳикмати бор эдики, унинг бир қисмини Аллоҳ бизга билдирди. Бироқ, оқибатда, Ўзининг илоҳий ҳикмати билан Аллоҳ Таъало мусулмонларга энди [Ал-Қудс томонга қараб эмас, балки] кааба томонга юзланиб намоз ўқишларини амр қилди. Ва Аллоҳ Таъало олдиндан хабар бериб, ақли паст одамлардан албатта: “Мусулмонларни аввалги қиблаларидан нима юз ўгиртирди? Ал-Қудсга қараб намоз ўқишликдан уларни нима тўсди экан?”, дейдиганлари топилишини айтди. Шубҳа йўқки, бундай гаплар Аллоҳ Таъалонинг иродасига қарши чиқиш ва Унинг марҳаматини инкор қилишдир. Ва Ўзининг иймонли бандаларига далда бериш учун, Робб Таъало олдиндан, мана шундай гаплар албатта бўлишини ва бундай гапларни фақат нодон, Аллоҳнинг мададидан маҳрум қилинган эси паст кишилар гапиришини башорат қилди. Бу нарса мусулмонларга маълум бўлганидан кейин, энди улар аҳмоқ кимсаларнинг бундай шубҳаларига эътибор қилмасликлари керак эди, ахир [ҳақиқатдан ҳам] ақли расо, доно киши ҳеч қачон аҳмоқларнинг эътирозларига аҳамият бермайди ва бу билан ўз ақлини банд қилмайди. Оятда аниқ келтирилмоқдаки, Аллоҳнинг ўрнатган қонун-қоидаларига фақат ақли паст кимсаларгина эътироз билдирадилар, бунинг муқобилида, ҳақиқий иймонли кишилар, У Зотнинг барча ҳукмларига сўз ва амал билан бўйсунадилар. Шунинг учун Аллоҳ Таоло бошқа бир оятда: «Мўмин эркак ва мўмина аёл учун, Аллоҳ ва Унинг элчиси бирон қарорни чиқарганида, ўз билганича ихтиёр қилиш йўқдир. Ким Аллоҳга ва Унинг элчисига осийлик қилса, батаҳқиқ, очиқ адашиш билан адашибди» (33:36); «Йўқ! Роббингга қасамки, то улар ўзаро ораларида рўй берган келишмовчиликларда сизни ҳакам қилмагунларича, сўнгра чиқарган ҳукмингиздан қалбларида ғилли-ғашлик топмасдан, тамомий таслим бўлмагунларича, асло иймон келтирмаслар [мўмин бўла олмаслар]» (4:65); «Қачонки мўминларни Аллоҳга ва Унинг элчисига, ўрталарида ҳукм чиқариш учун чақирилганда, уларнинг гаплари: “Эшитдик ва бўйсундик”, демоқликларидир. Ана ўшалар ютуққа эришувчилардир» (24:51). Борди-ю, инсон буни аксини қилар экан, сўзсиз у нодондир ва шунинг ўзи, унинг гапларини рад этмасликка ва аҳамият бермасликка кифоя қилади. Аммо, Аллоҳ Таъало уларнинг шубҳали айбловларини жавобсиз қолдирмади ва шак-шубҳаларини тарқатиб ташлади, зеро улар баъзи кишиларни адашишга олиб келиши мумкин эди.
Жаноби Ҳақ Ўзининг пайғамбари ﷺга, машриқ ва мағриб ёлғиз Аллоҳники эканини ва У Зот Ўзи хоҳлаган бандасига тўғри йўлни кўрсатишини айтишни буюрди. Агар машриқ ва мағриб Аллоҳнинг мулки бўлса, у ҳолда, бошқа барча йўналишлар ҳам Аллоҳга тегишлидир. Ўз бандаларига, намоз ўқиётганларида кааба тарафга бурилишлари ҳақидаги амрни бермоқ ҳам Аллоҳнинг қўлидадир, худди буни Иброҳим (алайҳиссалом) қилгани каби. Эй мусулмонлар! Нима учун, Аллоҳга тегишли бўлган йўналишга бурилишингизга жоҳилу нодон кимсалар эътироз билдирадилар? Ҳолбуки, бу йўналиш Аллоҳнинг мулки! Сизлар, Аллоҳнинг султонлигига кирмаган тарафга юзингизни қаратаётганингиз йўқ ва шунинг ўзи, Аллоҳнинг ҳукмига бўйсунишингиз учун етарлидир. Агар Аллоҳнинг буйруқларини — марҳамат, раҳмат, иноят, ва фазлу карам деб эътибор қилинса, у ҳолда, бу буйруққа эътироз билдириш, ўша марҳамат ва иноятни инкор этиш ҳисобланади ва батаҳқиқ, бу уларнинг сизларга нисбатан туйган ҳасадлари ва адолатсизликлари сабабидандир.
Бу оятдаги, Аллоҳ кимни хоҳласа, ўшани тўғри йўлга ҳидоят қилади сўзлари, умумий маънога эга, аммо умумий маъноли оятларни, ҳар доим бошқа хос маъноли оятлар билан солиштирмоқ зарурдирки, шунда асл маъно ойдинлашади. Ҳидоятнинг ҳақ кўрсатмаси ва залолат, адашишликнинг албатта ўз сабаблари бор ва улар илоҳий ҳикмат ва адолатга мувофиқ ўрнатилган. Ўзининг азиз китобида Аллоҳ Таъало кўп маротаба сабабларни келтирдики, улар туфайли инсон ҳақ кўрсатмага эришади ва тўғри йўлга келади. Масалан, Аллоҳ Таъало деди: «Сизларга Аллоҳдан нур [яъни,Муҳаммад] ва аниқ китоб келди. Унинг воситасида Аллоҳ, Унинг ризолигини истаганларни саломатлик йўлларига бошлайди...» (5:15-16). Бу оятда шундай сабаб зикр қилинмоқдаки, унинг орқали мусулмон уммати ўзининг барча интилишларида ҳақ кўрсатмага ва Роббиларининг марҳаматига эришди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
Бу оятдаги, Аллоҳ кимни хоҳласа, ўшани тўғри йўлга ҳидоят қилади сўзлари, умумий маънога эга, аммо умумий маъноли оятларни, ҳар доим бошқа хос маъноли оятлар билан солиштирмоқ зарурдирки, шунда асл маъно ойдинлашади. Ҳидоятнинг ҳақ кўрсатмаси ва залолат, адашишликнинг албатта ўз сабаблари бор ва улар илоҳий ҳикмат ва адолатга мувофиқ ўрнатилган. Ўзининг азиз китобида Аллоҳ Таъало кўп маротаба сабабларни келтирдики, улар туфайли инсон ҳақ кўрсатмага эришади ва тўғри йўлга келади. Масалан, Аллоҳ Таъало деди: «Сизларга Аллоҳдан нур [яъни,Муҳаммад] ва аниқ китоб келди. Унинг воситасида Аллоҳ, Унинг ризолигини истаганларни саломатлик йўлларига бошлайди...» (5:15-16). Бу оятда шундай сабаб зикр қилинмоқдаки, унинг орқали мусулмон уммати ўзининг барча интилишларида ҳақ кўрсатмага ва Роббиларининг марҳаматига эришди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:143.
وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ
Оят: Ва шунингдек [худди қиблангиз йўналишини ўзгартирганимиз каби], Биз сизларни [эй мусулмонлар] ўрта [энг адолатли ва энг афзал] уммат қилдик, токи сизлар [қиёмат куни] одамлар устидан [аввалги қавмларга пайғамбарларидан даъват етганлигига] гувоҳлик беришингиз учун ва [энг сўнгги] пайғамбар сизларга [Аллоҳдан келган ҳақни етказганлигида] гувоҳлик бериши учун. Ва сиз [эй пайғамбар ﷺ], аввалда [намозларингизда] юзланган қиблан[гизн]и, ким пайғамбарга эргашади-ю, ким [пайғамбар итоатидан] юз ўгириб кетишини билиш учун [синов сифатида] қилган эдик. Ва [намоз қибласини ўзгаришига бўйсуниш ва буни қабул қилиш], оғир эди, магарам, Аллоҳ ҳидоят қилганларга [буни қабул қилиш енгил қилинди]. Аллоҳ иймонингизни зое қилгувчи эмасдир [яъни, аввалда, ал-Қудсга қараб ўқилган намозларингизни Аллоҳ йўққа чиқармайди ва улар учун ҳам ажрланасизлар]. Дарҳақиқат, Аллоҳ инсонларга ўта ҳамдардли ва ўта раҳмдилдир.
Тафсир: [Мусулмон уммати ҳамиша ўрталиқни тутган уммат бўлган ва барча умматлар орасида энг адолатлиси бўлиб ҳисобланади. Қолган барча жамоалар ўрта йўлнинг икки ён томонида жойлашган бўлиб, катта хатарнинг устидадирлар. Мусулмон миллати динга оид масалаларда ҳеч қачон ғулувга кетмаган [чуқурлашмаган]. Масалан: Пайғамбарларга нисбатан мусулмон уммати, яҳудий ва насоролар эгаллаган ўринни ўртасидаги мавқени эгаллайдилар, чунки бир томондан, насоролар Аллоҳнинг пайғамбарларини улуғлашда ҳаддан ошдилар [ва уларни ўзларига илоҳ қилиб олдилар, худди Ийсо (алайҳиссалом)ни илоҳ қилиб олганлари каби]; бошқа томондан, яҳудийлар Аллоҳнинг пайғамбарларига қўрслик қилдилар ва дағал муомала кўрсатдилар [ҳаттоки уларни ўлдиришгача бордилар, худди Закариё ва Яҳё (алайҳимассалом)ларни ўлдирганлари каби]. Мусулмон уммати эса ҳар бир пайғамбарларга кўрсатиб берилганидек иймон келтирдилар [яъни, уларни илоҳийлаштириб ҳам олмадилар, пастга ҳам урмадилар, балки уларга нисбатан ўрталиқни тутдилар]. Диний аҳкомлар борасида ҳам мусулмонлар, яҳудийлар билан насоролар ўртасидаги ўрталиқни тутдилар, чунки яҳудийлар дин аҳкомлари борасида ортиқча шиддат ва қатъийлик қилдилар, насоролар эса, эътиборсизликка тушиб қолдилар [мусулмон миллати эса диний масалаларда, ортиқча ғулув ҳам қилмайди, эътиборсизликка ҳам тушмайди]. Ибодат қонун-қоидаларида, таҳорат, тозаланиш бобида ва ҳаром қилинган таом борасида ҳам, мусулмонлар яҳудийларга тақлид қилмайдилар, чунки улар ўз ибодатҳоналаридан бошқа жойда намоз ўқимайдилар, сувнинг тозалаш хусусиятини тан олмайдилар ва ўзларининг адолатсизликлари туфайли, баъзи бир ҳалол қилинган таомларни ҳам ейиш имкониятидан маҳрумлар. Шунингдек, мусулмонлар насороларга ҳам тақлид қилмайдилар, чунки улар учун нопок ва ҳаром нарсанинг ўзи йўқ, улар таомга ўрмалаган ва қимирлаганки нарсани истеъмол қилаверадилар. Мусулмонлар энг саҳиҳ ва тўғри йўл билан покланадилар. Аллоҳ уларга фойдаси тегадиган таом ва ичимликларни истеъмол қилишни, чиройли, бежирим кийимларни кийишни ва таъқиқланмаган аёлларга уйланишни ҳалоллаб берди. Уларга зарар етказадиган таом ва шароб, зиён етказадиган кийим-кечак ва ношаръий алоқалар ман қилинди. Аллоҳ Таъало мусулмонларни энг мукаммал дин билан икром қилди ва уларни ўта гўзал хулқ-атворларга ва ўта чиройли амалларга ўргатди. Уларга саҳиҳ илмлар, сабр ва ҳалимлик, адолат ва эзгулик берилдики, бу нарсалардан аввалги умматлар маҳрум қилинган эдилар. Мана шу санаб ўтилган фазилатлари туфайли, мусулмон уммати энг мукаммал, энг мўътадил ва энг адолатли умматдир. Ҳаттоки ўзининг адолати сабабидан, мусулмон миллати барча одамзот устидан холисона гувоҳлик бериш ҳуқуқига муваффақ бўлди.
وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ
Оят: Ва шунингдек [худди қиблангиз йўналишини ўзгартирганимиз каби], Биз сизларни [эй мусулмонлар] ўрта [энг адолатли ва энг афзал] уммат қилдик, токи сизлар [қиёмат куни] одамлар устидан [аввалги қавмларга пайғамбарларидан даъват етганлигига] гувоҳлик беришингиз учун ва [энг сўнгги] пайғамбар сизларга [Аллоҳдан келган ҳақни етказганлигида] гувоҳлик бериши учун. Ва сиз [эй пайғамбар ﷺ], аввалда [намозларингизда] юзланган қиблан[гизн]и, ким пайғамбарга эргашади-ю, ким [пайғамбар итоатидан] юз ўгириб кетишини билиш учун [синов сифатида] қилган эдик. Ва [намоз қибласини ўзгаришига бўйсуниш ва буни қабул қилиш], оғир эди, магарам, Аллоҳ ҳидоят қилганларга [буни қабул қилиш енгил қилинди]. Аллоҳ иймонингизни зое қилгувчи эмасдир [яъни, аввалда, ал-Қудсга қараб ўқилган намозларингизни Аллоҳ йўққа чиқармайди ва улар учун ҳам ажрланасизлар]. Дарҳақиқат, Аллоҳ инсонларга ўта ҳамдардли ва ўта раҳмдилдир.
Тафсир: [Мусулмон уммати ҳамиша ўрталиқни тутган уммат бўлган ва барча умматлар орасида энг адолатлиси бўлиб ҳисобланади. Қолган барча жамоалар ўрта йўлнинг икки ён томонида жойлашган бўлиб, катта хатарнинг устидадирлар. Мусулмон миллати динга оид масалаларда ҳеч қачон ғулувга кетмаган [чуқурлашмаган]. Масалан: Пайғамбарларга нисбатан мусулмон уммати, яҳудий ва насоролар эгаллаган ўринни ўртасидаги мавқени эгаллайдилар, чунки бир томондан, насоролар Аллоҳнинг пайғамбарларини улуғлашда ҳаддан ошдилар [ва уларни ўзларига илоҳ қилиб олдилар, худди Ийсо (алайҳиссалом)ни илоҳ қилиб олганлари каби]; бошқа томондан, яҳудийлар Аллоҳнинг пайғамбарларига қўрслик қилдилар ва дағал муомала кўрсатдилар [ҳаттоки уларни ўлдиришгача бордилар, худди Закариё ва Яҳё (алайҳимассалом)ларни ўлдирганлари каби]. Мусулмон уммати эса ҳар бир пайғамбарларга кўрсатиб берилганидек иймон келтирдилар [яъни, уларни илоҳийлаштириб ҳам олмадилар, пастга ҳам урмадилар, балки уларга нисбатан ўрталиқни тутдилар]. Диний аҳкомлар борасида ҳам мусулмонлар, яҳудийлар билан насоролар ўртасидаги ўрталиқни тутдилар, чунки яҳудийлар дин аҳкомлари борасида ортиқча шиддат ва қатъийлик қилдилар, насоролар эса, эътиборсизликка тушиб қолдилар [мусулмон миллати эса диний масалаларда, ортиқча ғулув ҳам қилмайди, эътиборсизликка ҳам тушмайди]. Ибодат қонун-қоидаларида, таҳорат, тозаланиш бобида ва ҳаром қилинган таом борасида ҳам, мусулмонлар яҳудийларга тақлид қилмайдилар, чунки улар ўз ибодатҳоналаридан бошқа жойда намоз ўқимайдилар, сувнинг тозалаш хусусиятини тан олмайдилар ва ўзларининг адолатсизликлари туфайли, баъзи бир ҳалол қилинган таомларни ҳам ейиш имкониятидан маҳрумлар. Шунингдек, мусулмонлар насороларга ҳам тақлид қилмайдилар, чунки улар учун нопок ва ҳаром нарсанинг ўзи йўқ, улар таомга ўрмалаган ва қимирлаганки нарсани истеъмол қилаверадилар. Мусулмонлар энг саҳиҳ ва тўғри йўл билан покланадилар. Аллоҳ уларга фойдаси тегадиган таом ва ичимликларни истеъмол қилишни, чиройли, бежирим кийимларни кийишни ва таъқиқланмаган аёлларга уйланишни ҳалоллаб берди. Уларга зарар етказадиган таом ва шароб, зиён етказадиган кийим-кечак ва ношаръий алоқалар ман қилинди. Аллоҳ Таъало мусулмонларни энг мукаммал дин билан икром қилди ва уларни ўта гўзал хулқ-атворларга ва ўта чиройли амалларга ўргатди. Уларга саҳиҳ илмлар, сабр ва ҳалимлик, адолат ва эзгулик берилдики, бу нарсалардан аввалги умматлар маҳрум қилинган эдилар. Мана шу санаб ўтилган фазилатлари туфайли, мусулмон уммати энг мукаммал, энг мўътадил ва энг адолатли умматдир. Ҳаттоки ўзининг адолати сабабидан, мусулмон миллати барча одамзот устидан холисона гувоҳлик бериш ҳуқуқига муваффақ бўлди.
Фақат мусулмонларга, бошқа қавмлар устидан ҳукм чиқариш ҳуқуқи берилганки, бошқа ҳеч қандай умматнинг мусулмонлар устидан ҳукм чиқаришга ҳаққи йўқ. Агар мусулмонлар бирон инсонни тан олсалар, демак у ҳақиқатдан ҳам тан олишликка лойиқ экан ва мусулмонлар бирон кишини рад этдиларми, демак у ҳақиқатдан ҳам рад этилишга лойиқ. Аммо бу ўринда савол туғилиши мумкин: Нима учун Аллоҳ, мусулмонларнинг бошқа дин тарафдорларига нисбатан чиқарган ҳукмларини тан олмоқда? Ахир бир даъвогарнинг, бошқа даъвогарга қаратилган айбловларини тан олишлик урф бўлмаган-ку?
Гап шундаки, бир даъвогарнинг, иккинчи даъвогарга қаратилган айбловлари, ҳали унинг айбдорлигига далил эмас, агарчи унинг ҳақлигида шубҳа қилинса. Аммо, мусулмон умматига келсак, унинг адолатлилиги ва хооислиги ҳеч қандай шубҳа қолдирмайди. Бир инсон томонидан берилган гувоҳлик, ҳар доим адолатли ҳукм ва тўғри қарор чиқаришга ёрдам бериши керак, бунинг учун эса, гувоҳлик бераётган киши ишнинг тафсилотидан хабардор ва холис бўлиши керак. Бу иккала сифат мусулмонларга хосдир, шунинг учун уларнинг гувоҳликлари рад қилинмайди. Борди-ю, бирон киши, мусулмон миллатининг [бошқа умматлардан] афзаллигида шубҳа қилгудек бўлса ва бунга далил талаб қилса, мусулмонларнинг афзаллиги ҳақида инсониятнинг энг афзал кишиси — Муҳаммад ﷺ, гувоҳлик беради. Шунинг учун ҳам, мусулмон умматининг устида Муҳаммад ﷺ, гувоҳ бўлишлари ҳақида бу оятда хабар берилди. Қачонки, қиёмат куни Аллоҳ Таъало Ўз пайғамбарларидан, улар ўз қавмларига ҳақни етказдиларми, ёки йўқми — сўраганида ва кофирлар тониб туриб, уларга ҳақни ҳеч ким етказмагани ҳақида гапира бошлаганларида, ислом уммати ўзга динлар эргашувчиларига қарши гувоҳлик берадилар. Мана шу пайтда барча пайғамбарлар мусулмон умматини гувоҳ сифатида келтирадилар, пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ эса, мусулмонларнинг гувоҳлиги ҳақ эканини тасдиқлайдилар. Бу оят, мусулмонларнинг ижмоси — яъни, бир нарсани устида иттифоқ қилишлари — рад этилмас далил эканига, ҳамда, бу уммат бутунлайлигича ҳеч қачон залолатга кириб кетмаслигига ёрқин ҳужжатдир. Бунга оятнинг умумий маъноси, яъни, мусулмонларнинг ўртамиёна уммат эканликлари ишора қилади, ахир агар мусулмонларнинг битта қўймай, ҳаммалари қандайдир масалада адашиб қолганларида, у ҳолда бу уммат фақат баъзи масалаларда адолатли бўларди ва уни кенг маънода адолатли деб аташ қийин бўлар эди. Оят яна шунга далолат қиладики, қарор чиқариш, гувоҳлик бериш ва диний аҳкомларни қабул қилиш ҳуқуқи, фақат адолатли кишиларгагина берилган.
Сўнгра Аллоҳ Таъало мусулмонларга аввалда ал-Қудсга юзланиб намоз ўқишларини буюрганлиги ва буни синов учун — ким пайғамбарга эргашади-ю, ким ортга ўгирилиб кетади — шуни билиш учун қилганлиги тўғрисида хабар берди. Бу оятдаги Аллоҳнинг билимидан мурод, унинг асосида Аллоҳ Ўз бандаларини ё мукофотлаши, ёки жазолаши ҳақидаги билимидир. Шубҳасиз, Аллоҳ барча воқеа, ҳодисаларни, улар ҳали рўй бермасларидан аввал билади, бироқ, билимининг бундай турига асосланиб, У Зот инсонларни на мукофотламайди ва на жазоламайди, зеро илоҳий адолат ўта комилдир ва Аллоҳ ҳақни Ўз бандаларига тўлиқ етказишни хоҳлайди, токи уларда кейин жоҳиллик, билимсизлик билан ўзини оқлаш имконияти қолмасин. Аммо, қачонки одамлар (яхши, ёки ёмон) амалларни бажаришни бошлаганларида, улар ё мукофот, ёки жазога мустаҳиқ бўладилар. Айтиб ўтилган гаплардан шу нарса маълум бўладики, Аллоҳ Таъало аввалда мусулмонларни синаш учун ва ким пайғамбарга иймон келтирганлигини билиш ва ҳар қандай вазиятда пайғамбарга эргашишини кўриш учун имтиҳондан ўтказди ва қиблаларини бошқа томонга буриб қўйди. Мўмин киши айнан шундай йўл тутиши шарт, чунки у қулдир, унинг иродаси, Аллоҳнинг иродасига боғланган ва у Роббисининг амрларини бажариши шарт. Бундан ташқари, аввалги оятларда хабари келгандек, мўминлар энди кааба томонга юзланиб намоз ўқишлари керак эди. Бу эса, мўминларнинг иймонларини зиёдалаштириши ва ҳаққа эргашган ҳар бир кишининг бўйсунишлигини кўпайтириши муқаррар эди.
Гап шундаки, бир даъвогарнинг, иккинчи даъвогарга қаратилган айбловлари, ҳали унинг айбдорлигига далил эмас, агарчи унинг ҳақлигида шубҳа қилинса. Аммо, мусулмон умматига келсак, унинг адолатлилиги ва хооислиги ҳеч қандай шубҳа қолдирмайди. Бир инсон томонидан берилган гувоҳлик, ҳар доим адолатли ҳукм ва тўғри қарор чиқаришга ёрдам бериши керак, бунинг учун эса, гувоҳлик бераётган киши ишнинг тафсилотидан хабардор ва холис бўлиши керак. Бу иккала сифат мусулмонларга хосдир, шунинг учун уларнинг гувоҳликлари рад қилинмайди. Борди-ю, бирон киши, мусулмон миллатининг [бошқа умматлардан] афзаллигида шубҳа қилгудек бўлса ва бунга далил талаб қилса, мусулмонларнинг афзаллиги ҳақида инсониятнинг энг афзал кишиси — Муҳаммад ﷺ, гувоҳлик беради. Шунинг учун ҳам, мусулмон умматининг устида Муҳаммад ﷺ, гувоҳ бўлишлари ҳақида бу оятда хабар берилди. Қачонки, қиёмат куни Аллоҳ Таъало Ўз пайғамбарларидан, улар ўз қавмларига ҳақни етказдиларми, ёки йўқми — сўраганида ва кофирлар тониб туриб, уларга ҳақни ҳеч ким етказмагани ҳақида гапира бошлаганларида, ислом уммати ўзга динлар эргашувчиларига қарши гувоҳлик берадилар. Мана шу пайтда барча пайғамбарлар мусулмон умматини гувоҳ сифатида келтирадилар, пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ эса, мусулмонларнинг гувоҳлиги ҳақ эканини тасдиқлайдилар. Бу оят, мусулмонларнинг ижмоси — яъни, бир нарсани устида иттифоқ қилишлари — рад этилмас далил эканига, ҳамда, бу уммат бутунлайлигича ҳеч қачон залолатга кириб кетмаслигига ёрқин ҳужжатдир. Бунга оятнинг умумий маъноси, яъни, мусулмонларнинг ўртамиёна уммат эканликлари ишора қилади, ахир агар мусулмонларнинг битта қўймай, ҳаммалари қандайдир масалада адашиб қолганларида, у ҳолда бу уммат фақат баъзи масалаларда адолатли бўларди ва уни кенг маънода адолатли деб аташ қийин бўлар эди. Оят яна шунга далолат қиладики, қарор чиқариш, гувоҳлик бериш ва диний аҳкомларни қабул қилиш ҳуқуқи, фақат адолатли кишиларгагина берилган.
Сўнгра Аллоҳ Таъало мусулмонларга аввалда ал-Қудсга юзланиб намоз ўқишларини буюрганлиги ва буни синов учун — ким пайғамбарга эргашади-ю, ким ортга ўгирилиб кетади — шуни билиш учун қилганлиги тўғрисида хабар берди. Бу оятдаги Аллоҳнинг билимидан мурод, унинг асосида Аллоҳ Ўз бандаларини ё мукофотлаши, ёки жазолаши ҳақидаги билимидир. Шубҳасиз, Аллоҳ барча воқеа, ҳодисаларни, улар ҳали рўй бермасларидан аввал билади, бироқ, билимининг бундай турига асосланиб, У Зот инсонларни на мукофотламайди ва на жазоламайди, зеро илоҳий адолат ўта комилдир ва Аллоҳ ҳақни Ўз бандаларига тўлиқ етказишни хоҳлайди, токи уларда кейин жоҳиллик, билимсизлик билан ўзини оқлаш имконияти қолмасин. Аммо, қачонки одамлар (яхши, ёки ёмон) амалларни бажаришни бошлаганларида, улар ё мукофот, ёки жазога мустаҳиқ бўладилар. Айтиб ўтилган гаплардан шу нарса маълум бўладики, Аллоҳ Таъало аввалда мусулмонларни синаш учун ва ким пайғамбарга иймон келтирганлигини билиш ва ҳар қандай вазиятда пайғамбарга эргашишини кўриш учун имтиҳондан ўтказди ва қиблаларини бошқа томонга буриб қўйди. Мўмин киши айнан шундай йўл тутиши шарт, чунки у қулдир, унинг иродаси, Аллоҳнинг иродасига боғланган ва у Роббисининг амрларини бажариши шарт. Бундан ташқари, аввалги оятларда хабари келгандек, мўминлар энди кааба томонга юзланиб намоз ўқишлари керак эди. Бу эса, мўминларнинг иймонларини зиёдалаштириши ва ҳаққа эргашган ҳар бир кишининг бўйсунишлигини кўпайтириши муқаррар эди.
Бироқ, ортларига ўгирилиб, ҳақдан юз буриб, ўзларининг нафсларига эргашган гуноҳкорларга келсак, бу оят уларнинг куфр ва шубҳаланишларини янада кучайтирди, шунинг учун ҳам улар ўзларининг ёмон амалларини шак-шубҳа устига қурилган далиллар билан ҳужжатламоқчи бўлдилар. Уларнинг шубҳалари саҳиҳ илм асосига қурилмаган эди. Кааба томонга юзланиб намоз ўқишлик, Аллоҳ ҳидоят қилган ҳақиқий мўмин бандалардан ташқари, бошқаларга оғир келди (зеро, бу кофиру мунофиқлар қиблани ўзгарганини ҳеч қабул қилаолмадилар — тарж.) Иймонли бандалар Аллоҳнинг раҳматини, марҳаматини қадрладилар, уни тан олдилар ва бунинг учун Роббиларига шукроналар айтдилар, зотан, энди уларга барча ер юзидаги масжидлардан энг аъло бўлган, уни зиёрат қилиш исломнинг арконларидан бири бўлган ва унинг туфайли гуноҳлар ўчириладиган масжидга қараб намоз ўқишлик бахти насиб қилган эди. Буни ақл билан тафаккур қилишлик, мўмин бандаларга Аллоҳнинг амрини бажаришларини енгиллаштирди, ҳолбуки, бошқалар учун бу фармон жуда оғир бўлди ва бажариб бўлмас бир ишга айланди.
Сўнгра эса, Аллоҳ Таъало мусулмонларнинг иймонларини (яъни, аввалда ал-Қудсга қараб ўқиган намозларини) асло зое қилмаслигини хабарини берди. Ўз бандаларининг иймонларини (солиҳ амалларини) унутиб қўйиш, Аллоҳ Таъалога хос бўлмаган хислатдир. Буни умуман тасаввур қилиб бўлмайди ва бу ҳақдаги ваҳий, ҳар бир исломга, иймонга келган киши учун буюк бир ҳушхабардир. Батаҳқиқ, Аллоҳ Таъало уларнинг иймонларини сақлаб қўяди ва уни зое бўлишига йўл қўймайди. Аллоҳнинг бу ғамҳўрлиги икки шаклда намоён бўлади:
Биринчидан: Аллоҳ Ўз қулларининг иймонларини таҳликали синовлардан, ёмон эътиқод ва дунёқарашдан, ҳамда иймонни камайтирадиган, ёки йўққа чиқарадиган ҳар қандай нарсалардан асрайди;
Иккинчидан: Аллоҳ Ўз қулларининг иймонларини зиёда қилади ва уларнинг иймонларини кўпайтирувчи, ҳамда, эътиқод ларини мустаҳкамловчи солиҳ амалларга илҳомлантиради. Илк бора уларни ислом динига олиб келганида, Аллоҳ уларга чинакам иймон берди ва албатта, Унинг Ўзи бу иймонни сақлаб қолувчидир. Аллоҳ уларни иймонга келтиришлик билан, бу йўлда собитлик беришлик билан, ажрларини тўкис қилиб беришлик ва махзунликдан халос қилишлик билан, жуда катта марҳамат кўрсатди. Агар мусулмонлар бошига синов келса, бу синовдан мақсад, ҳақиқий мўминлардан, ёлғончиларни ажратиб олишликдир. Бундай турдаги имтиҳонлар мўминларни поклайди ва уларнинг содиқ, ростгўйликларини ошкор қилади. Аммо сизу бизда, “бу синовлар орқали баъзи мўминлар динларидан қайтиб кетган” — деган ўй-фикр туғилиши мумкин, чунки Аллоҳ Таоло бу имтиҳон орқали пайғамбарга эргашган ҳақиқий мўминлар ва ортларига қайтиб кетган муртадлар ҳақида гапирди. Бу каби ўй-хаёллар бўлмаслиги учун ҳам, Аллоҳ ҳақиқий мўминларнинг иймонларини зое қилмаслигини баён қилди, зеро уларга келган синов ҳамиша уларнинг иймонларига яраша бўлади, аммо тоқатларидан ташқари бўлмайди. Шунингдек, бу оятда, кааба йўналиши қибла бўлмасидан аввал дунёни тарк этиб кетган мусулмонларнинг ҳам иймонлари зое бўлмаслигини башорати бор, ахир ўз вақтида улар Аллоҳ ва Унинг пайғамбарига чиройли тарзда итоат қилганлар ва ҳар замон, ҳар вазиятларда бўйсунишга тайёр бўлганлар.
Қуръоннинг бу гўзал ояти, амаллар иймоннинг ажралмас қисми эканлигига, аҳли суннанинг мустаҳкам бир ҳужжатидир. Шундан кейин, Аллоҳ Таъало одамларга қанчалар марҳаматли, раҳмдил ва дардкаш эканини айтди. У Зотнинг бу мукаммал сифатлари туфайли, Аллоҳнинг марҳамати самимий мўминларга тамомий бўлди; шу сифатлари орқали, Аллоҳ мўминлар билан мунофиқларнинг ўртасини ажратди, чунки мунофиқлар фақат тилларида мусулмон эдилар, аммо қалбларига иймон нури кирмаган эди; яна, шу марҳамат сифатлари орқали Аллоҳ мўминларни синадики, бу имтиҳонлар уларнинг иймонларига иймон қўшди, ишончларини кучайтирди ва уларни буюк мартабаларга кўтарди. Ҳамда, уларнинг юзларини энг шарафли ва энг улуғвор бўлган масжидга буриб қўйди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
Сўнгра эса, Аллоҳ Таъало мусулмонларнинг иймонларини (яъни, аввалда ал-Қудсга қараб ўқиган намозларини) асло зое қилмаслигини хабарини берди. Ўз бандаларининг иймонларини (солиҳ амалларини) унутиб қўйиш, Аллоҳ Таъалога хос бўлмаган хислатдир. Буни умуман тасаввур қилиб бўлмайди ва бу ҳақдаги ваҳий, ҳар бир исломга, иймонга келган киши учун буюк бир ҳушхабардир. Батаҳқиқ, Аллоҳ Таъало уларнинг иймонларини сақлаб қўяди ва уни зое бўлишига йўл қўймайди. Аллоҳнинг бу ғамҳўрлиги икки шаклда намоён бўлади:
Биринчидан: Аллоҳ Ўз қулларининг иймонларини таҳликали синовлардан, ёмон эътиқод ва дунёқарашдан, ҳамда иймонни камайтирадиган, ёки йўққа чиқарадиган ҳар қандай нарсалардан асрайди;
Иккинчидан: Аллоҳ Ўз қулларининг иймонларини зиёда қилади ва уларнинг иймонларини кўпайтирувчи, ҳамда, эътиқод ларини мустаҳкамловчи солиҳ амалларга илҳомлантиради. Илк бора уларни ислом динига олиб келганида, Аллоҳ уларга чинакам иймон берди ва албатта, Унинг Ўзи бу иймонни сақлаб қолувчидир. Аллоҳ уларни иймонга келтиришлик билан, бу йўлда собитлик беришлик билан, ажрларини тўкис қилиб беришлик ва махзунликдан халос қилишлик билан, жуда катта марҳамат кўрсатди. Агар мусулмонлар бошига синов келса, бу синовдан мақсад, ҳақиқий мўминлардан, ёлғончиларни ажратиб олишликдир. Бундай турдаги имтиҳонлар мўминларни поклайди ва уларнинг содиқ, ростгўйликларини ошкор қилади. Аммо сизу бизда, “бу синовлар орқали баъзи мўминлар динларидан қайтиб кетган” — деган ўй-фикр туғилиши мумкин, чунки Аллоҳ Таоло бу имтиҳон орқали пайғамбарга эргашган ҳақиқий мўминлар ва ортларига қайтиб кетган муртадлар ҳақида гапирди. Бу каби ўй-хаёллар бўлмаслиги учун ҳам, Аллоҳ ҳақиқий мўминларнинг иймонларини зое қилмаслигини баён қилди, зеро уларга келган синов ҳамиша уларнинг иймонларига яраша бўлади, аммо тоқатларидан ташқари бўлмайди. Шунингдек, бу оятда, кааба йўналиши қибла бўлмасидан аввал дунёни тарк этиб кетган мусулмонларнинг ҳам иймонлари зое бўлмаслигини башорати бор, ахир ўз вақтида улар Аллоҳ ва Унинг пайғамбарига чиройли тарзда итоат қилганлар ва ҳар замон, ҳар вазиятларда бўйсунишга тайёр бўлганлар.
Қуръоннинг бу гўзал ояти, амаллар иймоннинг ажралмас қисми эканлигига, аҳли суннанинг мустаҳкам бир ҳужжатидир. Шундан кейин, Аллоҳ Таъало одамларга қанчалар марҳаматли, раҳмдил ва дардкаш эканини айтди. У Зотнинг бу мукаммал сифатлари туфайли, Аллоҳнинг марҳамати самимий мўминларга тамомий бўлди; шу сифатлари орқали, Аллоҳ мўминлар билан мунофиқларнинг ўртасини ажратди, чунки мунофиқлар фақат тилларида мусулмон эдилар, аммо қалбларига иймон нури кирмаган эди; яна, шу марҳамат сифатлари орқали Аллоҳ мўминларни синадики, бу имтиҳонлар уларнинг иймонларига иймон қўшди, ишончларини кучайтирди ва уларни буюк мартабаларга кўтарди. Ҳамда, уларнинг юзларини энг шарафли ва энг улуғвор бўлган масжидга буриб қўйди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
Азиз диндошлар! Каналимиз ўз фаолиятини давом эттиради. Эртанги [1-июн] кунидан бошлаб каналимизга шайх Абдурраҳмон ас-Саъдий [роҳимаҳуллоҳ]нинг муқаддас қуръонга берган тафсирини жойлашда давом этамиз. Оятларни каналга чиқаришда тўҳтаб қолганимиз учун, барчангиздан узр сўраймиз. Каналимизда нашр қилинаётган фойдаларни ўзгалар билан баҳам кўриш ёдингиздан чиқмасин, ахир росулуллоҳ [соллаллоҳу алайҳи васаллам] айтганларидек, кимки бир яхшиликка далолат қилса, унга эргашганларнинг савобичалик савобга эга бўлади, ин шаа Аллоҳ. Тафсирни ўқиб боринг, ҳамда Аллоҳнинг оятларига амал қилишни унутманг. Аллоҳ билимларимизни зиёда қилсин ва мартабаларимизни кўтарсин, амийн!
2:144.
قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ
Оят: Ва ҳақиқатдан ҳам, Биз сизни [эй пайғамбар ﷺ], юзингизни [тез-тез] осмонга қаратганингизни кўрдик ва батаҳқиқ, [Биз сизни] ўзингиз рози бўлган [сиз хоҳлаган] қиблага йўналтириб қўямиз. [Албатта, набий ﷺ, аввалги қибладан ҳам рози эдилар, аммо Аллоҳ Таъало уни Иброҳим (алайҳиссалом)нинг қибласига йўналтириб қўйишини кутиб, юзларини осмонга тез-тез қаратар эдилар]. Бас, юзингизни [Маккада жойлашган] Масжидул-ҳаромга қаратинг [намозда унга юзланинг]. Ва сизлар [эй Муҳаммад ﷺнинг уммати, ер юзининг] қаерида бўлсангиз ҳам [намозларингизда] юзларингизни ўша томонга қаратинг. Албатта, китоб ато этилган [яҳудий ва насоро]лар унинг [яъни, қибланинг ўзгаришини] Роббиларидан келган ҳақиқат эканини [яхши] биладилар. Ва [дарҳақиқат] Аллоҳ уларнинг қилаётган ишларидан ғофил эмасдир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўз пайғамбарини, ваҳий нозил бўлиши илинжида юзини тез-тез осмонга қаратаётганини кўрганини хабарини берди. Ва бу ўринда Аллоҳ, Ўзининг пайғамбарини осмонга кўз тикаётганини эмас, балки юзини қаратаётганини таъкидлади, бу дегани, набий ﷺни бу нарса қаттиқ қизиқтирар ва қайғуга солар эди [яъни, қиблани ўзгаришини хоҳлар эдилар]. Бундан ташқари, агар инсон қайсидир йўналишга юзини бурса, унинг нигоҳи ҳам ўша томонга бурилади. Сўнгра, Аллоҳ Таъало Ўзининг элчисига, энди намозларда унинг қалбига суюмли бўлган кааба томонга юзланишни буюрди. Бу ҳолат Муҳаммад ﷺнинг нақадар олий фазилатли эканига ишорадир, зеро Аллоҳнинг Ўзи у зотни рози қилишни хоҳлади. Аввалги оятларда юзни қай тарафга бурилиши ҳақида айтилмагани боис, бу оятда Аллоҳ Таъало Масжидул-ҳаромга юзланиш лозимлиги ҳақида аниқ баён қилди. Бу оятдаги “юз”нинг маъноси — тананинг олдинги қисмидирки, киши қаерда бўлмасин — хоҳ денгизда, хоҳ қуруқликда, хоҳ шарқда, хоҳ мағрибда, шимол ёки жанубда — намоз вақтида у албатта Маккадаги Масжидул-ҳаромга юзланиши шартдир. Демак, бундан келиб чиқадики, кааба томонга юзланиш, фарз ва нафила намозларнинг асосий шартларидан экан. Агар инсон тўғридан-тўғри каабага юзлана олса — қилсин, аммо, агар бунга қодир бўлмаса, у ҳолда кааба йўналиши томон юзланса, бас. Борди-ю, киши намоз ўқиб турган ҳолида, қиблага орқасини қилиб олса, унинг намози бузилади, чунки ҳар қандай буйруқ, унга зид бўлган амални таъқиқланганлигини тақозо қилади.
Юқорида зикр қилинган оятларнинг бирида, Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг ва уларга ўхшаш жоҳилларнинг қиблани ўзгаришига нисбатан билдирган эътирозларини келтирди ва уларга жавоб берди. Аммо, мазкур оятда, аҳли китоблардан бўлган уламоларни, пайғамбар ﷺнинг [каабага юзланиб] тўғри йўл тутганликлари ҳақида билишларини айтди, чунки улар бу ҳақда ўзларининг китобларида ўқиган эдилар. Аммо, шунга қарамай, эътироз билдиришда ва ҳаққа қарши чиқишда давом этмоқдалар, ахир улар ўта ўжар ва зулмкор, адолатсиз кимсалардир. Бас, бу нарса мусулмонларни қайғуга солмасин — улар бунга эътиборларини қаратмасинлар, зеро ҳақиқат ноаниқ, тушинарсиз бўлиб турганда ва душманлар ҳақ бўлиб тургандагина, уларнинг эътирозларига эътибор берса бўлади. Лекин, инсон ўзининг ҳақлигида ишончи комил бўлса ва шу ҳолда, бирон ёлғончи, қайсар кимса унга қарши чиқиб турса, на унга ва на унинг танқидларига аҳамият берилмайди. Билъакс, ҳақнинг устида турган киши, ўзининг ўжар рақиби яқин кунларда, ё бу дунёда, ёки охиратда албатта жазога тортилишини кутиб яшайди. Шунинг учун ҳам, Аллоҳ Таъало инсонларнинг амаллари борасида ғофил эмаслигини ва инсонлар ўзларига тегишли жазо ёки мукофотни олишлари учун, уларнингамалларини сақлаб қўйишлигини таъкидлаб ўтди. Албатта бунда ҳақнинг душманларига қўрқитув, мўминларга эса таскин бордир. Пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ, одамларни тўғри йўлга ҳидоят қилишни шу қадар қаттиқ хоҳлардиларки, ўз атрофидагиларга яхши панд-насиҳатлар, маслаҳатлар бериш учун бирон имкониятни қўлдан бой бермас эдилар.
قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ
Оят: Ва ҳақиқатдан ҳам, Биз сизни [эй пайғамбар ﷺ], юзингизни [тез-тез] осмонга қаратганингизни кўрдик ва батаҳқиқ, [Биз сизни] ўзингиз рози бўлган [сиз хоҳлаган] қиблага йўналтириб қўямиз. [Албатта, набий ﷺ, аввалги қибладан ҳам рози эдилар, аммо Аллоҳ Таъало уни Иброҳим (алайҳиссалом)нинг қибласига йўналтириб қўйишини кутиб, юзларини осмонга тез-тез қаратар эдилар]. Бас, юзингизни [Маккада жойлашган] Масжидул-ҳаромга қаратинг [намозда унга юзланинг]. Ва сизлар [эй Муҳаммад ﷺнинг уммати, ер юзининг] қаерида бўлсангиз ҳам [намозларингизда] юзларингизни ўша томонга қаратинг. Албатта, китоб ато этилган [яҳудий ва насоро]лар унинг [яъни, қибланинг ўзгаришини] Роббиларидан келган ҳақиқат эканини [яхши] биладилар. Ва [дарҳақиқат] Аллоҳ уларнинг қилаётган ишларидан ғофил эмасдир.
Тафсир: [Аллоҳ Таъало Ўз пайғамбарини, ваҳий нозил бўлиши илинжида юзини тез-тез осмонга қаратаётганини кўрганини хабарини берди. Ва бу ўринда Аллоҳ, Ўзининг пайғамбарини осмонга кўз тикаётганини эмас, балки юзини қаратаётганини таъкидлади, бу дегани, набий ﷺни бу нарса қаттиқ қизиқтирар ва қайғуга солар эди [яъни, қиблани ўзгаришини хоҳлар эдилар]. Бундан ташқари, агар инсон қайсидир йўналишга юзини бурса, унинг нигоҳи ҳам ўша томонга бурилади. Сўнгра, Аллоҳ Таъало Ўзининг элчисига, энди намозларда унинг қалбига суюмли бўлган кааба томонга юзланишни буюрди. Бу ҳолат Муҳаммад ﷺнинг нақадар олий фазилатли эканига ишорадир, зеро Аллоҳнинг Ўзи у зотни рози қилишни хоҳлади. Аввалги оятларда юзни қай тарафга бурилиши ҳақида айтилмагани боис, бу оятда Аллоҳ Таъало Масжидул-ҳаромга юзланиш лозимлиги ҳақида аниқ баён қилди. Бу оятдаги “юз”нинг маъноси — тананинг олдинги қисмидирки, киши қаерда бўлмасин — хоҳ денгизда, хоҳ қуруқликда, хоҳ шарқда, хоҳ мағрибда, шимол ёки жанубда — намоз вақтида у албатта Маккадаги Масжидул-ҳаромга юзланиши шартдир. Демак, бундан келиб чиқадики, кааба томонга юзланиш, фарз ва нафила намозларнинг асосий шартларидан экан. Агар инсон тўғридан-тўғри каабага юзлана олса — қилсин, аммо, агар бунга қодир бўлмаса, у ҳолда кааба йўналиши томон юзланса, бас. Борди-ю, киши намоз ўқиб турган ҳолида, қиблага орқасини қилиб олса, унинг намози бузилади, чунки ҳар қандай буйруқ, унга зид бўлган амални таъқиқланганлигини тақозо қилади.
Юқорида зикр қилинган оятларнинг бирида, Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг ва уларга ўхшаш жоҳилларнинг қиблани ўзгаришига нисбатан билдирган эътирозларини келтирди ва уларга жавоб берди. Аммо, мазкур оятда, аҳли китоблардан бўлган уламоларни, пайғамбар ﷺнинг [каабага юзланиб] тўғри йўл тутганликлари ҳақида билишларини айтди, чунки улар бу ҳақда ўзларининг китобларида ўқиган эдилар. Аммо, шунга қарамай, эътироз билдиришда ва ҳаққа қарши чиқишда давом этмоқдалар, ахир улар ўта ўжар ва зулмкор, адолатсиз кимсалардир. Бас, бу нарса мусулмонларни қайғуга солмасин — улар бунга эътиборларини қаратмасинлар, зеро ҳақиқат ноаниқ, тушинарсиз бўлиб турганда ва душманлар ҳақ бўлиб тургандагина, уларнинг эътирозларига эътибор берса бўлади. Лекин, инсон ўзининг ҳақлигида ишончи комил бўлса ва шу ҳолда, бирон ёлғончи, қайсар кимса унга қарши чиқиб турса, на унга ва на унинг танқидларига аҳамият берилмайди. Билъакс, ҳақнинг устида турган киши, ўзининг ўжар рақиби яқин кунларда, ё бу дунёда, ёки охиратда албатта жазога тортилишини кутиб яшайди. Шунинг учун ҳам, Аллоҳ Таъало инсонларнинг амаллари борасида ғофил эмаслигини ва инсонлар ўзларига тегишли жазо ёки мукофотни олишлари учун, уларнингамалларини сақлаб қўйишлигини таъкидлаб ўтди. Албатта бунда ҳақнинг душманларига қўрқитув, мўминларга эса таскин бордир. Пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ, одамларни тўғри йўлга ҳидоят қилишни шу қадар қаттиқ хоҳлардиларки, ўз атрофидагиларга яхши панд-насиҳатлар, маслаҳатлар бериш учун бирон имкониятни қўлдан бой бермас эдилар.
Қачонки одамлар Аллоҳнинг иродасига бўйсунишни истамаганларида, у зот қаттиқ қайғурар эдилар. Кофирлар орасида, Аллоҳнинг амру фармонларига журъат билан қарши чиқадиган, мутакаббирлик билан пайғамбарларни инкор қиладиган ва ҳаққа душманлигини кўрсатган ҳолида, унга эргашишдан воз кечадиганлар кўп бўлган. Яҳудий ва насоролар айнан шундай кимсалардан эдилар. Аҳли китоблардан бўла туриб, энг биринчилардан бўлиб, билиб турган ҳолларида Муҳаммад ﷺга иймон келтиришдан воз кечдилар. Уларнинг куфрлари билмисизликлари, жоҳилликлари оқибатида бўлмади, зеро улар набий ﷺнинг ҳақлигига ишончлари комил эди. Шунинг учун кейинги оятда Аллоҳ деди: ]
https://t.me/tafsirassaadiy
https://t.me/tafsirassaadiy
2:145.
وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَّا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَّمِنَ الظَّالِمِينَ
Оят: Ва [Мен — Аллоҳ, қасам ичиб айтаманки], агар сиз [эй пайғамбар] китоб берилган [яҳудий ва насоро]ларга [қибланинг ўзгариши Аллоҳдан келган ҳақиқат экани ҳақида] барча оят [ҳужжат ва далил]ларни келтириб берсангиз ҳам, улар [ўзларининг ўжарлиги ва кибрлари сабабидан] сизнинг қиблангизга асло эргашмаслар. Сиз ҳам [улар қанчалик буни хоҳламасинлар] уларнинг қибласига эргашмассиз. Ва уларнинг бирлари, бошқаларининг қибласига эргашувчи эмаслар [Яҳудийлар қибласи — ал-Қудс, насоролар қибласи эса — шарқдир]. Ва [энди] агар [сизнинг ҳақ эканлигингиз, улар эса очиқ адашишликда эканликлари ҳақидаги] сизга келган илмдан сўнг ҳам [қиблани танлашда, ёки бошқа масалаларда] уларнинг ҳавоий нафсларига эргашадиган бўлсангиз, у ҳолда албатта [ўзига] зулм қилувчилардан бўлиб қоласиз.
Тафсир: [Эй Муҳаммад ﷺ! Сиз аҳли китобларга, сўзларингиз ва даъватингиз ҳақлигини тасдиқлайдиган ҳар қандай далил ва ҳужжатларни келтиришингиз мумкин, аммо улар барибир сизнинг қиблангизга юзланмайдилар, чунки уни қибла деб тан олишлик, сизни пайғамбар деб тан олиш билан баробардир, зеро қибланинг аҳамияти жуда каттадир. Бунинг сабаби эса, уларнинг ўжарликлари ва билиб туриб ҳақни инкор қилганларидир. Билиб қўйингки, оят ва мўъжизалар, ҳужжат ва далиллар, ҳақни излаган ва унга нисбатан қандайдир (арзимас) шубҳалари бўлган кишиларгагина фойда келтириши мумкин. Бундай инсонлар, аниқ оятлар орқали ўзларига ҳақиқатни аниқлаб оладилар. Аммо, ҳақиқатни инкор қилишда ўжарлик билан туриб олган фосиқларга келсак, улар илоҳий оят-мўъжизалардан наф олишга қодир эмаслар. Бундан ташқари, аҳли китобларнинг ўзларини орасида ҳам катта келишмовчиликлар борки, уларнинг бирлари, бошқаларини қибласини тан олмайдилар. Шунинг учун, сизнинг қиблангиздан юз ўгиришлари ажабланарли ҳолат эмас. Ана ўшалар ҳақиқий ҳасадгўй душманлардир. Улар сизни қиблангизга юзланмайдилар ва сиз ҳам уларнинг қибласига эргашманг. Аллоҳ Таъало Муҳаммад ﷺни аҳли китобларнинг қибласига юзланмаслиги ҳақида айтди ва бу ваҳий оддий бир таъқиқ эмас, балки унинг жуда чуқур маъноси бордир. Бу дегани: аҳли китоблар билан кўп масалаларда ихтилоф қилиш, уларга зид иш юритиш — Муҳаммад ﷺнинг сифатларидан бири эди [чунки, ҳақиқатдан ҳам, ҳаётлари давомида у зот ﷺ, доимо яҳуд ва насоролар қилган ишни аксини қилишга буюрардилар. Мўйловни қисқартириб, соқолни қўйиб юбориш — бунга мисол бўла олади — тарж.]
Аллоҳ Таъало Ўзининг пайғамбарига амр қила туриб, аҳли китобларнинг ҳавойи нафсларига асло эргашмаслигини буюрди. Қарангки, уларнинг дунёқарашларини Аллоҳ “Дин” деб атамади, чунки улар фақат ўзларининг ҳаволарига эргашадилар ва ҳақиқат динига эргашмаётганларини қалбларида биладилар. Инсон Аллоҳнинг динидан юз ўгирдими, у албатта, ўзининг ҳавоий нафсига, паст эҳтиросларига эргашишни бошлайди. Ана шу сабабли Аллоҳ деди: “Ўзининг ҳавосини илоҳ қилиб олган кимсани кўрмадингизми?” (25:43). Набий ﷺ ҳақ динга эргашаётганлари, аҳли китобларнинг дини эса ботил эканлиги у зотга маълум эди. Ва мана шундан кейин ҳам, у зот ﷺ, уларнинг хоҳишларига эргашсалар, шубҳасиз, зулмкор кишилардан бўлиб қолар эдилар. Ахир, ҳақни ҳақ деб таниган, ботилни ботил деб билган ва шундан кейин ҳам, ботилга устунлик берган кимсаданда золимроқ ким бўлиши мумкин? Бу оятдаги мурожаат набий ﷺга қаратилган бўлса ҳам, у зотнинг бутун умматларига тегишлидир. Ва агар аҳли китобларнинг ҳавосига эргашиш, ҳаттоки пайғамбарни золим кишига айлантириб қўйиши мумкин бўлса [ваҳоланки, у зотнинг мартабалари қанчалик баланд бўлган, солиҳ амаллари эса сон-саноқсиз], демак, қолган оддий уммат учун бу улкан бир хатарли гуноҳдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَّا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَّمِنَ الظَّالِمِينَ
Оят: Ва [Мен — Аллоҳ, қасам ичиб айтаманки], агар сиз [эй пайғамбар] китоб берилган [яҳудий ва насоро]ларга [қибланинг ўзгариши Аллоҳдан келган ҳақиқат экани ҳақида] барча оят [ҳужжат ва далил]ларни келтириб берсангиз ҳам, улар [ўзларининг ўжарлиги ва кибрлари сабабидан] сизнинг қиблангизга асло эргашмаслар. Сиз ҳам [улар қанчалик буни хоҳламасинлар] уларнинг қибласига эргашмассиз. Ва уларнинг бирлари, бошқаларининг қибласига эргашувчи эмаслар [Яҳудийлар қибласи — ал-Қудс, насоролар қибласи эса — шарқдир]. Ва [энди] агар [сизнинг ҳақ эканлигингиз, улар эса очиқ адашишликда эканликлари ҳақидаги] сизга келган илмдан сўнг ҳам [қиблани танлашда, ёки бошқа масалаларда] уларнинг ҳавоий нафсларига эргашадиган бўлсангиз, у ҳолда албатта [ўзига] зулм қилувчилардан бўлиб қоласиз.
Тафсир: [Эй Муҳаммад ﷺ! Сиз аҳли китобларга, сўзларингиз ва даъватингиз ҳақлигини тасдиқлайдиган ҳар қандай далил ва ҳужжатларни келтиришингиз мумкин, аммо улар барибир сизнинг қиблангизга юзланмайдилар, чунки уни қибла деб тан олишлик, сизни пайғамбар деб тан олиш билан баробардир, зеро қибланинг аҳамияти жуда каттадир. Бунинг сабаби эса, уларнинг ўжарликлари ва билиб туриб ҳақни инкор қилганларидир. Билиб қўйингки, оят ва мўъжизалар, ҳужжат ва далиллар, ҳақни излаган ва унга нисбатан қандайдир (арзимас) шубҳалари бўлган кишиларгагина фойда келтириши мумкин. Бундай инсонлар, аниқ оятлар орқали ўзларига ҳақиқатни аниқлаб оладилар. Аммо, ҳақиқатни инкор қилишда ўжарлик билан туриб олган фосиқларга келсак, улар илоҳий оят-мўъжизалардан наф олишга қодир эмаслар. Бундан ташқари, аҳли китобларнинг ўзларини орасида ҳам катта келишмовчиликлар борки, уларнинг бирлари, бошқаларини қибласини тан олмайдилар. Шунинг учун, сизнинг қиблангиздан юз ўгиришлари ажабланарли ҳолат эмас. Ана ўшалар ҳақиқий ҳасадгўй душманлардир. Улар сизни қиблангизга юзланмайдилар ва сиз ҳам уларнинг қибласига эргашманг. Аллоҳ Таъало Муҳаммад ﷺни аҳли китобларнинг қибласига юзланмаслиги ҳақида айтди ва бу ваҳий оддий бир таъқиқ эмас, балки унинг жуда чуқур маъноси бордир. Бу дегани: аҳли китоблар билан кўп масалаларда ихтилоф қилиш, уларга зид иш юритиш — Муҳаммад ﷺнинг сифатларидан бири эди [чунки, ҳақиқатдан ҳам, ҳаётлари давомида у зот ﷺ, доимо яҳуд ва насоролар қилган ишни аксини қилишга буюрардилар. Мўйловни қисқартириб, соқолни қўйиб юбориш — бунга мисол бўла олади — тарж.]
Аллоҳ Таъало Ўзининг пайғамбарига амр қила туриб, аҳли китобларнинг ҳавойи нафсларига асло эргашмаслигини буюрди. Қарангки, уларнинг дунёқарашларини Аллоҳ “Дин” деб атамади, чунки улар фақат ўзларининг ҳаволарига эргашадилар ва ҳақиқат динига эргашмаётганларини қалбларида биладилар. Инсон Аллоҳнинг динидан юз ўгирдими, у албатта, ўзининг ҳавоий нафсига, паст эҳтиросларига эргашишни бошлайди. Ана шу сабабли Аллоҳ деди: “Ўзининг ҳавосини илоҳ қилиб олган кимсани кўрмадингизми?” (25:43). Набий ﷺ ҳақ динга эргашаётганлари, аҳли китобларнинг дини эса ботил эканлиги у зотга маълум эди. Ва мана шундан кейин ҳам, у зот ﷺ, уларнинг хоҳишларига эргашсалар, шубҳасиз, зулмкор кишилардан бўлиб қолар эдилар. Ахир, ҳақни ҳақ деб таниган, ботилни ботил деб билган ва шундан кейин ҳам, ботилга устунлик берган кимсаданда золимроқ ким бўлиши мумкин? Бу оятдаги мурожаат набий ﷺга қаратилган бўлса ҳам, у зотнинг бутун умматларига тегишлидир. Ва агар аҳли китобларнинг ҳавосига эргашиш, ҳаттоки пайғамбарни золим кишига айлантириб қўйиши мумкин бўлса [ваҳоланки, у зотнинг мартабалари қанчалик баланд бўлган, солиҳ амаллари эса сон-саноқсиз], демак, қолган оддий уммат учун бу улкан бир хатарли гуноҳдир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:146.
الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ
Оят: Китоб ато этилган [яҳуд ва насоро]лар уни [Муҳаммад ﷺни] худди ўз ўғилларини таниганлари каби танийдилар [чунки уларнинг китобларида у зотнинг ҳамма белгилари келтирилган эди]. Ва улардан бўлган бир гуруҳ, ҳақиқатни [ҳақиқат эканлигини] билиб туриб, яширадилар.
Тафсир: [Аҳли китоблар пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺнинг ҳақ пайғамбар эканликларини жуда яхши билишар, у зотнинг даъватлари ҳақ эканига иқрор бўлган эдилар. Инсон ўз боласини бошқа болалар билан адаштириб қўйиши мумкин бўлмаганидек, улар ҳам, бу ҳақиқатни, худди ўз ўғилларини танигандек танир эдилар. Муҳаммад ﷺнинг нубувватига уларнинг ишончлари шу қадар улкан эдики, қалбларида заррача шубҳалари бўлмаган. Шунга қарамай улар росулуллоҳнинг рисолатига турлича муомала қилдилар. Уларнинг кўпчиликлари у зотнинг пайғамбар эканликларини умуман тан олмади ва билиб туриб ҳақни яширишни ўзларига йўл қилиб олдилар. Аллоҳ бундай кимсалар ҳақида деди: “Аллоҳдан берилган гувоҳликни яширган кимсаданда золимроқ ким бўлиши мумкин?” (2:140). Аҳли китоблар пайғамбар ﷺ ва мўминларга бирон зиён етказмасликлари ва уларнинг қалбларида шубҳа уйғотиб қўймасликлари учун, Аллоҳ Таъало ўз вақтида мўминларни улардан огоҳлантириб қўйди. Аҳли китобларнинг бошқа қисми эса, билиб туриб ҳақни беркитмас эдилар. Уларнинг бир тоифалари ҳаққа иймон келтирдилар, бошқалари бўлса, жаҳолатлари туфайли ўз куфрида қолдилар. Саҳиҳ илмларга эга бўлган киши, ҳақни ошкор айтишлиги, уни инсонларга тушунтириб бериши, ҳақни ҳақдек кўрсатиши ва ҳаққа чақираётганда гўзал, фасоҳатли сўзларни ишлатиб, ўз сўзларини далиллаб, ҳикмат билан даъват қилиши шартдир. Шунингдек, унинг зиммасидаги нарса бу: ботилни юзага чиқариш, уни ҳақдан ажратиш ва турли ҳил услублар билан ботилни нақадар нопок ва ёмон эканини кўрсатиб беришдир. Аммо, ҳақни яширишни афзал кўрган аҳли китобларга келсак, улар мутлақо тескари йўлни тутдилар.]
https://t.me/tafsirassaadiy
الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ
Оят: Китоб ато этилган [яҳуд ва насоро]лар уни [Муҳаммад ﷺни] худди ўз ўғилларини таниганлари каби танийдилар [чунки уларнинг китобларида у зотнинг ҳамма белгилари келтирилган эди]. Ва улардан бўлган бир гуруҳ, ҳақиқатни [ҳақиқат эканлигини] билиб туриб, яширадилар.
Тафсир: [Аҳли китоблар пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺнинг ҳақ пайғамбар эканликларини жуда яхши билишар, у зотнинг даъватлари ҳақ эканига иқрор бўлган эдилар. Инсон ўз боласини бошқа болалар билан адаштириб қўйиши мумкин бўлмаганидек, улар ҳам, бу ҳақиқатни, худди ўз ўғилларини танигандек танир эдилар. Муҳаммад ﷺнинг нубувватига уларнинг ишончлари шу қадар улкан эдики, қалбларида заррача шубҳалари бўлмаган. Шунга қарамай улар росулуллоҳнинг рисолатига турлича муомала қилдилар. Уларнинг кўпчиликлари у зотнинг пайғамбар эканликларини умуман тан олмади ва билиб туриб ҳақни яширишни ўзларига йўл қилиб олдилар. Аллоҳ бундай кимсалар ҳақида деди: “Аллоҳдан берилган гувоҳликни яширган кимсаданда золимроқ ким бўлиши мумкин?” (2:140). Аҳли китоблар пайғамбар ﷺ ва мўминларга бирон зиён етказмасликлари ва уларнинг қалбларида шубҳа уйғотиб қўймасликлари учун, Аллоҳ Таъало ўз вақтида мўминларни улардан огоҳлантириб қўйди. Аҳли китобларнинг бошқа қисми эса, билиб туриб ҳақни беркитмас эдилар. Уларнинг бир тоифалари ҳаққа иймон келтирдилар, бошқалари бўлса, жаҳолатлари туфайли ўз куфрида қолдилар. Саҳиҳ илмларга эга бўлган киши, ҳақни ошкор айтишлиги, уни инсонларга тушунтириб бериши, ҳақни ҳақдек кўрсатиши ва ҳаққа чақираётганда гўзал, фасоҳатли сўзларни ишлатиб, ўз сўзларини далиллаб, ҳикмат билан даъват қилиши шартдир. Шунингдек, унинг зиммасидаги нарса бу: ботилни юзага чиқариш, уни ҳақдан ажратиш ва турли ҳил услублар билан ботилни нақадар нопок ва ёмон эканини кўрсатиб беришдир. Аммо, ҳақни яширишни афзал кўрган аҳли китобларга келсак, улар мутлақо тескари йўлни тутдилар.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:147.
الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ
Оят: [Албатта] ҳақ — сизнинг Роббингиздандир. Бас, шак-шубҳа қилувчилардан бўлмангиз [эй пайғамбар ﷺ]!
Тафсир: [Эй Муҳаммад ﷺ! Сизнинг таълимотингиз, бошқа таълимотлардан кўра кўпроқ ҳақ деб аталишга лойиқ, чунки у буюк мақсадлар, гўзал амру фармонлар ва маънавий поклик асосига қурилгандир. У инсонларни, уларга фойда келтира оладиган нарсаларга чақиради ва уларга зарар етказиши мумкин бўлган барча нарсадан огоҳлантиради. У сизнинг Роббингиз томонидан нозил қилинганки, У Зотнинг сизга бўлган ҳамдардлиги муқаддас қуръонни сизга туширишда намоён бўлди. Бу гўзал китоб онг ва руҳни тарбиялайди ва ўзида мутлақ яхшиликни жамлаган, бас, унга нисбатан шубҳаланиш сизга асло ярашмас. Аксинча, унинг борасида тафаккур юритинг ва ишончингизни мустаҳкамланг, ахир илоҳий китобни тадаббур қилиш, инсонни шубҳалардан халос қилиб, унга комил ишонч бахш этади.]
https://t.me/tafsirassaadiy
الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ
Оят: [Албатта] ҳақ — сизнинг Роббингиздандир. Бас, шак-шубҳа қилувчилардан бўлмангиз [эй пайғамбар ﷺ]!
Тафсир: [Эй Муҳаммад ﷺ! Сизнинг таълимотингиз, бошқа таълимотлардан кўра кўпроқ ҳақ деб аталишга лойиқ, чунки у буюк мақсадлар, гўзал амру фармонлар ва маънавий поклик асосига қурилгандир. У инсонларни, уларга фойда келтира оладиган нарсаларга чақиради ва уларга зарар етказиши мумкин бўлган барча нарсадан огоҳлантиради. У сизнинг Роббингиз томонидан нозил қилинганки, У Зотнинг сизга бўлган ҳамдардлиги муқаддас қуръонни сизга туширишда намоён бўлди. Бу гўзал китоб онг ва руҳни тарбиялайди ва ўзида мутлақ яхшиликни жамлаган, бас, унга нисбатан шубҳаланиш сизга асло ярашмас. Аксинча, унинг борасида тафаккур юритинг ва ишончингизни мустаҳкамланг, ахир илоҳий китобни тадаббур қилиш, инсонни шубҳалардан халос қилиб, унга комил ишонч бахш этади.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:148.
وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
Оят: Ва ҳар [бир инсоннинг] юзланадиган томони борки, у ўшанга қарайди [яъни, ҳар бир инсон қайсидир фикрга, таълимотга, динга, касбга мойилдир]. Бас [эй мўминлар] яхши ишларда [бир-бирингиздан] ўзинг [мусобақалашинг]! Сизлар қаерда бўлманг, Аллоҳ [қиёмат куни] сизларни барчангизни келтиради [тирилтиради]. Дарҳақиқат, Аллоҳ ҳамма нарсанинг устида қудратлидир [ҳамма нарсага қодирдир]!
Тафсир: [Ибодат пайтида муайян тарафга юзланиш, барча динларда урф бўлган, ваҳолангки бу йўналиш унчалик катта аҳамиятга эга бўлмаган. Турли ҳил диний низомларда, вақт ва вазият ўзгариши билан, бу йўналишлар ҳам ўзгариб турган. Бир ҳил қарорлар, бошқаларини йўққа чиқарган ва мўминлар энди бошқа томонга юзланишлари кераклиги ҳақида илоҳий фармон олганлар. Шу билан бирга, инсон қайси тарафга юзланмасин, унинг Аллоҳга бўлган итоати ва У Зотга яқинлашиши аҳамиятлироқ нарса бўлган. Айнан шу сифат билан инсон нажотга эришиши ва Аллоҳни ризолигига етишиши муҳимроқдир. Агар инсон шу сифат [яъни, солиҳлик] билан ўзини зийнатламас экан, у дунё-ю охиратда зиён тортиб қолади. Бу сифатни топишлик билан ютуққа эришади. Бу тамойил барча диний қонунлар ва низомлар учун умумийдир, зеро айни шунинг учун Аллоҳ инсонни яратди ва бу тамойилга амал қилишни буюрди. Солиҳ амалларда мусобақалашишга буюриш, шунчаки амали солиҳ қилиш амридан кўра анча кенгроқдир, чунки солиҳ амалларда бошқалардан ўзиб кетишга ҳаракат қилган киши, бу амалларни ҳаммадан биринчи, энг гўзал тарзда ва энг чиройли вазиятдарда бажаришга интилади. Чунки, бир ўйлаб кўринг-а: бу дунёда солиҳ амалларда биринчиликни қўлга киритган кишига, жаннатга ҳам биринчилардан бўлиб кириш, ҳамда улуғ даражотларни эгаллаш насиб этади. Бу оятда солиҳ амаллар деганда, барча фарз ва мустаҳаб бўлган диний ҳукмлар, жумладан: намоз, рўза, закот, ҳаж, умра, жиҳод ва бошқа, инсоннинг ўзига ва жамиятга манфаат келтирадиган яхши амаллар назарда тутилади. Энди, яхши ишларда мусобақалашишга Аллоҳнинг ваъда қилган мукофотлари туртки бўлар экан, оятнинг давомида Аллоҳ Таъало Ўзининг куч-қудрати билан инсонларни албатта жамлаши ҳақида хабар берди. Бу қиёмат кунида, ҳар бир жон ўзига тегишли жазо ёки мукофотни оладиган кунда содир бўлади. Шу боис Аллоҳ Таъало дедики: “Осмонлардаги бор нарса ва ердаги бор нарсалар Аллоҳга тегишлидирки, У Зот зўравон кимсаларни қилган ишларига яраша жазоласин ва яхшилик қилувчиларни энг гўзал яхшилик билан тақдирласин” (53:31). Оятдан шуни англаш мумкинки, инсоннинг солиҳ амалларига ҳамроҳ бўлган ҳар бир вазиятдан у ўзига керакли фойдаларни олмай қўймайди. Бундай вазиятларга масалан: намозни ўз вақтида [вақти кириши билан] ўқиш, ўтказиб юборилган рамазон рўзаларини узоқ вақтга қолдирмасдан тутиб бериш, ҳаж ва умра ибодатини имкон топилиши билан адо этиш, закотни пайсалга солмасдан дарҳол тўлаш, мустаҳаб амалларини бажаришда тартиб-интизомга риоя қилиш кабилар киради. Ушбу оятнинг калималари оз бўлишига қарамай, унинг маъноси нақадар чуқур эканига ҳайратланса арзийди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
Оят: Ва ҳар [бир инсоннинг] юзланадиган томони борки, у ўшанга қарайди [яъни, ҳар бир инсон қайсидир фикрга, таълимотга, динга, касбга мойилдир]. Бас [эй мўминлар] яхши ишларда [бир-бирингиздан] ўзинг [мусобақалашинг]! Сизлар қаерда бўлманг, Аллоҳ [қиёмат куни] сизларни барчангизни келтиради [тирилтиради]. Дарҳақиқат, Аллоҳ ҳамма нарсанинг устида қудратлидир [ҳамма нарсага қодирдир]!
Тафсир: [Ибодат пайтида муайян тарафга юзланиш, барча динларда урф бўлган, ваҳолангки бу йўналиш унчалик катта аҳамиятга эга бўлмаган. Турли ҳил диний низомларда, вақт ва вазият ўзгариши билан, бу йўналишлар ҳам ўзгариб турган. Бир ҳил қарорлар, бошқаларини йўққа чиқарган ва мўминлар энди бошқа томонга юзланишлари кераклиги ҳақида илоҳий фармон олганлар. Шу билан бирга, инсон қайси тарафга юзланмасин, унинг Аллоҳга бўлган итоати ва У Зотга яқинлашиши аҳамиятлироқ нарса бўлган. Айнан шу сифат билан инсон нажотга эришиши ва Аллоҳни ризолигига етишиши муҳимроқдир. Агар инсон шу сифат [яъни, солиҳлик] билан ўзини зийнатламас экан, у дунё-ю охиратда зиён тортиб қолади. Бу сифатни топишлик билан ютуққа эришади. Бу тамойил барча диний қонунлар ва низомлар учун умумийдир, зеро айни шунинг учун Аллоҳ инсонни яратди ва бу тамойилга амал қилишни буюрди. Солиҳ амалларда мусобақалашишга буюриш, шунчаки амали солиҳ қилиш амридан кўра анча кенгроқдир, чунки солиҳ амалларда бошқалардан ўзиб кетишга ҳаракат қилган киши, бу амалларни ҳаммадан биринчи, энг гўзал тарзда ва энг чиройли вазиятдарда бажаришга интилади. Чунки, бир ўйлаб кўринг-а: бу дунёда солиҳ амалларда биринчиликни қўлга киритган кишига, жаннатга ҳам биринчилардан бўлиб кириш, ҳамда улуғ даражотларни эгаллаш насиб этади. Бу оятда солиҳ амаллар деганда, барча фарз ва мустаҳаб бўлган диний ҳукмлар, жумладан: намоз, рўза, закот, ҳаж, умра, жиҳод ва бошқа, инсоннинг ўзига ва жамиятга манфаат келтирадиган яхши амаллар назарда тутилади. Энди, яхши ишларда мусобақалашишга Аллоҳнинг ваъда қилган мукофотлари туртки бўлар экан, оятнинг давомида Аллоҳ Таъало Ўзининг куч-қудрати билан инсонларни албатта жамлаши ҳақида хабар берди. Бу қиёмат кунида, ҳар бир жон ўзига тегишли жазо ёки мукофотни оладиган кунда содир бўлади. Шу боис Аллоҳ Таъало дедики: “Осмонлардаги бор нарса ва ердаги бор нарсалар Аллоҳга тегишлидирки, У Зот зўравон кимсаларни қилган ишларига яраша жазоласин ва яхшилик қилувчиларни энг гўзал яхшилик билан тақдирласин” (53:31). Оятдан шуни англаш мумкинки, инсоннинг солиҳ амалларига ҳамроҳ бўлган ҳар бир вазиятдан у ўзига керакли фойдаларни олмай қўймайди. Бундай вазиятларга масалан: намозни ўз вақтида [вақти кириши билан] ўқиш, ўтказиб юборилган рамазон рўзаларини узоқ вақтга қолдирмасдан тутиб бериш, ҳаж ва умра ибодатини имкон топилиши билан адо этиш, закотни пайсалга солмасдан дарҳол тўлаш, мустаҳаб амалларини бажаришда тартиб-интизомга риоя қилиш кабилар киради. Ушбу оятнинг калималари оз бўлишига қарамай, унинг маъноси нақадар чуқур эканига ҳайратланса арзийди.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:149.
وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
Оят: Ва [узоқ сафарга отланганингизда] қаердан чиқсангиз ҳам, [намозни қойим қилаётганингизда] юзингизни Масжидул-ҳаромга қаратинг [қибла томон юзланинг]. Зеро бу [йўналиш], албатта, Роббингиздан келган ҳақдир. Дарҳақиқат, Аллоҳ қилаётган амалларингиздан ғофил эмасдир.
Тафсир: [Энг аввалда Аллоҳ фақат Ўзининг пайғамбарини хослаб, сафарда, ёки бошқа вазиятларда каабани қиблагоҳ тутишни буюрди. Кейинчалик эса, бу буйруқ, умумий ҳолда, бутун ислом умматига тааллуқли бўлди. Албатта, бу Аллоҳ Таъало томонидан келган ҳақиқат эканига ҳеч шубҳа йўқ эди. Эй инсонлар! Аллоҳ сизларнинг амалларингизга лоқайд эмас ва доимо сизларни кузатиб турибди. Бас, шундай экан, Роббингиз ҳақида, Унинг амрларини бажарган ва қайтариқларидан қайтган ҳолингизда эсланг. Билиб қўйингларки, сизларнинг қилиб ўтган ишларингиз унутилиб қолдирилмас. Аксинча, сизларнинг ҳар бирингиз, яхшилигига мукофот, ёмонлигига жазо оладир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
Оят: Ва [узоқ сафарга отланганингизда] қаердан чиқсангиз ҳам, [намозни қойим қилаётганингизда] юзингизни Масжидул-ҳаромга қаратинг [қибла томон юзланинг]. Зеро бу [йўналиш], албатта, Роббингиздан келган ҳақдир. Дарҳақиқат, Аллоҳ қилаётган амалларингиздан ғофил эмасдир.
Тафсир: [Энг аввалда Аллоҳ фақат Ўзининг пайғамбарини хослаб, сафарда, ёки бошқа вазиятларда каабани қиблагоҳ тутишни буюрди. Кейинчалик эса, бу буйруқ, умумий ҳолда, бутун ислом умматига тааллуқли бўлди. Албатта, бу Аллоҳ Таъало томонидан келган ҳақиқат эканига ҳеч шубҳа йўқ эди. Эй инсонлар! Аллоҳ сизларнинг амалларингизга лоқайд эмас ва доимо сизларни кузатиб турибди. Бас, шундай экан, Роббингиз ҳақида, Унинг амрларини бажарган ва қайтариқларидан қайтган ҳолингизда эсланг. Билиб қўйингларки, сизларнинг қилиб ўтган ишларингиз унутилиб қолдирилмас. Аксинча, сизларнинг ҳар бирингиз, яхшилигига мукофот, ёмонлигига жазо оладир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
2:150.
وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ
Оят: Ва қаердан чиқсангиз ҳам [намозларингизда] юзингизни Масжидул-ҳаромга қаратинг [Бу жумлани такрорлашлик билан, Аллоҳ Таъало бу ишнинг қанчалар муҳимлигига эътиборимизни қаратмоқчи]. Қайда бўлсангиз ҳам, юзингизни у томонга қаратингки, [қиблагоҳингиз кааба бўлишини хоҳламаган] одамларда сизларга қарши ҳужжат бўлмасин, магарам золим бўлганларидан ташқари [чунки улар ўжарликлари ва кибрлари сабаб, барибир сизлар билан талашиб-тортишишдан қолмайдилар]. Бас, улардан қўрқманглар, Мен [Аллоҳ]дангина қўрқингларки, сизларга неъматларимни тамомий қилиб беришим учун, ажабмаски ҳидоят топсангизлар.
Тафсир: [Биз сизларга [эй мусулмонлар] муқаддас каабага юзланишни китобат қилдик, токи аҳли китоблар ва бутпарастлар сизлар билан мужодалаша олмасинлар. Агар сизлар ҳамиша ал-Қудсга қараб намоз ўқиганингизда, яҳудийлардан маломатга қолар эдингиз, чунки уларнинг китобларида, энг сўнгги пайғамбар, албатта Масжидул-ҳаром томонга, каабага юзланиб намоз ўқиши айтилган. Аммо, бутпараст-арабларга келсак, улар каабани ўз фахрлари деб ва Иброҳим (алайҳиссалом)нинг миллатидан бир қисм деб ҳисоблар эдилар, бас шундай экан: “Нега Муҳаммад ﷺ, ўзини Иброҳимнинг динини эргашувчисиман дейди-ю, аммо Иброҳим қибла тутган каабага қараб намоз ўқимайди”, деган айбловларни пайғамбар ﷺга юклашлари аниқ эди. Бироқ, энди сизлар каабага юзланингларки, аҳли китоблар ва бутпарастлар сизларга қарши бирон ҳужжат келтира олмасин. Борди-ю, агар улар сиз билан баҳслашишдан тўҳтамасалар, батаҳқиқ, зулмкор кимсалардан бўладилар, зеро улар саҳиҳ далилларга суянмайдилар, қилган ишлари эса, ҳаволарига эргашиш ва бузғунчилик қилишдир. Бундай турдаги одамларни ишонтиришнинг мутлақо имкони йўқ, уларнинг ўз ҳақликларига келтирмоқчи бўлган шубҳали иддаоларига эса, эътибор қаратишни кераги йўқ. Улардан асло қўрқманглар, ахир келтираётган ҳужжатлари ботил ва ёлғоннинг ўзгинаси ва агар инсон ботилни ёнини олмоқчи бўлса, у албатта, илоҳий мададдан айрилади. Магарам, ҳақ тарафдорлари, бундан мустасно, чунки улар ҳар замонларда кучли ва иззатли бўлиб қолганлар ва душманларининг қалбларига қўрқув, таҳдид солганлар. Буни зикр қилгандан сўнг, Аллоҳ Таъало фақат У Зотнинг Ўзидангина қўрқишни буюрди, чунки Ундан қўрқиш осойишталикнинг асосидир ва агар инсон Аллоҳдан хавфсираб турмас экан, уни гуноҳлардан ҳеч нарса тутиб қололмайди ва илоҳий амрларни бажаришга ундамайди. Шуни ёдда тутмоқ зарурки, мусулмонларнинг юзларини каабага қаратишлари, бир фитнани келиб чиқардики, уни аҳли китоблар, мунофиқлар ва бутпарастлар янада каттайтириб ташладилар. Улар бўлиб ўтган воқеани ҳамма жойда сўзлаб юра бошладилар ва инсонларнинг қалбларига шубҳа уруғларини сочдилар. Ана шунинг учун ҳам, Аллоҳ Таъало Ўзининг буйруғини тушунтириб берди ва унинг ҳақлигини бир неча йўллар билан тасдиқлаб берди.
Биринчидан: Ўз буйруғини У Зот уч бора такрорлади, ваҳоланки, бир марта айтилганда ҳам кифоя қилар эди;
Иккинчидан: қуръоний амрлар одатда ё пайғамбар ﷺ ва бутун умматга, ёки умуман бутун умматга қаратилар эди. Аммо, биз муҳокама қилаётган буйруқ, аввалда бевосита пайғамбар ﷺга қаратилди, сўнгра эса, у зотнинг умматларига умумий ҳолда қаратилди.
Учинчидан: ўжарлик қилган жоҳилларнинг асоссиз эътирозларини Аллоҳ йўққа чиқарди ва уларнинг шак-шубҳали иддаоларини бирин-кетин барбод қилди, ва бу ҳақда биз аввалда гапирдик.
Тўртинчидан: Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг, пайғамбар ﷺ уларнинг қиблаларига қайтиши ва унга юзини буриши ҳақидаги барча умидларини пучга чиқарди.
Бешинчидан: Мўминларга амр қилинган бу ҳукм, уларнинг Роббиларидан келган ҳақиқат эканини таъкидлаб ўтди. Ва албатта, Аллоҳнинг буйруқлари бир марта айтилса кифоя эди, аммо бу ҳукмнинг адолатли эканини яна бир бора иқрор қилиш учун, Робб Таъало деди: “бу, албатта, Роббингиздан келган ҳақдир” (2:149).
وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ
Оят: Ва қаердан чиқсангиз ҳам [намозларингизда] юзингизни Масжидул-ҳаромга қаратинг [Бу жумлани такрорлашлик билан, Аллоҳ Таъало бу ишнинг қанчалар муҳимлигига эътиборимизни қаратмоқчи]. Қайда бўлсангиз ҳам, юзингизни у томонга қаратингки, [қиблагоҳингиз кааба бўлишини хоҳламаган] одамларда сизларга қарши ҳужжат бўлмасин, магарам золим бўлганларидан ташқари [чунки улар ўжарликлари ва кибрлари сабаб, барибир сизлар билан талашиб-тортишишдан қолмайдилар]. Бас, улардан қўрқманглар, Мен [Аллоҳ]дангина қўрқингларки, сизларга неъматларимни тамомий қилиб беришим учун, ажабмаски ҳидоят топсангизлар.
Тафсир: [Биз сизларга [эй мусулмонлар] муқаддас каабага юзланишни китобат қилдик, токи аҳли китоблар ва бутпарастлар сизлар билан мужодалаша олмасинлар. Агар сизлар ҳамиша ал-Қудсга қараб намоз ўқиганингизда, яҳудийлардан маломатга қолар эдингиз, чунки уларнинг китобларида, энг сўнгги пайғамбар, албатта Масжидул-ҳаром томонга, каабага юзланиб намоз ўқиши айтилган. Аммо, бутпараст-арабларга келсак, улар каабани ўз фахрлари деб ва Иброҳим (алайҳиссалом)нинг миллатидан бир қисм деб ҳисоблар эдилар, бас шундай экан: “Нега Муҳаммад ﷺ, ўзини Иброҳимнинг динини эргашувчисиман дейди-ю, аммо Иброҳим қибла тутган каабага қараб намоз ўқимайди”, деган айбловларни пайғамбар ﷺга юклашлари аниқ эди. Бироқ, энди сизлар каабага юзланингларки, аҳли китоблар ва бутпарастлар сизларга қарши бирон ҳужжат келтира олмасин. Борди-ю, агар улар сиз билан баҳслашишдан тўҳтамасалар, батаҳқиқ, зулмкор кимсалардан бўладилар, зеро улар саҳиҳ далилларга суянмайдилар, қилган ишлари эса, ҳаволарига эргашиш ва бузғунчилик қилишдир. Бундай турдаги одамларни ишонтиришнинг мутлақо имкони йўқ, уларнинг ўз ҳақликларига келтирмоқчи бўлган шубҳали иддаоларига эса, эътибор қаратишни кераги йўқ. Улардан асло қўрқманглар, ахир келтираётган ҳужжатлари ботил ва ёлғоннинг ўзгинаси ва агар инсон ботилни ёнини олмоқчи бўлса, у албатта, илоҳий мададдан айрилади. Магарам, ҳақ тарафдорлари, бундан мустасно, чунки улар ҳар замонларда кучли ва иззатли бўлиб қолганлар ва душманларининг қалбларига қўрқув, таҳдид солганлар. Буни зикр қилгандан сўнг, Аллоҳ Таъало фақат У Зотнинг Ўзидангина қўрқишни буюрди, чунки Ундан қўрқиш осойишталикнинг асосидир ва агар инсон Аллоҳдан хавфсираб турмас экан, уни гуноҳлардан ҳеч нарса тутиб қололмайди ва илоҳий амрларни бажаришга ундамайди. Шуни ёдда тутмоқ зарурки, мусулмонларнинг юзларини каабага қаратишлари, бир фитнани келиб чиқардики, уни аҳли китоблар, мунофиқлар ва бутпарастлар янада каттайтириб ташладилар. Улар бўлиб ўтган воқеани ҳамма жойда сўзлаб юра бошладилар ва инсонларнинг қалбларига шубҳа уруғларини сочдилар. Ана шунинг учун ҳам, Аллоҳ Таъало Ўзининг буйруғини тушунтириб берди ва унинг ҳақлигини бир неча йўллар билан тасдиқлаб берди.
Биринчидан: Ўз буйруғини У Зот уч бора такрорлади, ваҳоланки, бир марта айтилганда ҳам кифоя қилар эди;
Иккинчидан: қуръоний амрлар одатда ё пайғамбар ﷺ ва бутун умматга, ёки умуман бутун умматга қаратилар эди. Аммо, биз муҳокама қилаётган буйруқ, аввалда бевосита пайғамбар ﷺга қаратилди, сўнгра эса, у зотнинг умматларига умумий ҳолда қаратилди.
Учинчидан: ўжарлик қилган жоҳилларнинг асоссиз эътирозларини Аллоҳ йўққа чиқарди ва уларнинг шак-шубҳали иддаоларини бирин-кетин барбод қилди, ва бу ҳақда биз аввалда гапирдик.
Тўртинчидан: Аллоҳ Таъало аҳли китобларнинг, пайғамбар ﷺ уларнинг қиблаларига қайтиши ва унга юзини буриши ҳақидаги барча умидларини пучга чиқарди.
Бешинчидан: Мўминларга амр қилинган бу ҳукм, уларнинг Роббиларидан келган ҳақиқат эканини таъкидлаб ўтди. Ва албатта, Аллоҳнинг буйруқлари бир марта айтилса кифоя эди, аммо бу ҳукмнинг адолатли эканини яна бир бора иқрор қилиш учун, Робб Таъало деди: “бу, албатта, Роббингиздан келган ҳақдир” (2:149).
Олтинчидан: Аҳли китобларнинг ишончлари комил бўлишига қарамай, улар билиб туриб ҳақиқатни беркитаётганлари ҳақида, ҳамма нарсадан хабардор бўлган Зотнинг Ўзи айтиб берди.
Сўнгра, мўминлар билиб қўйсинларки, кааба томонга юзланишлари улар учун буюк марҳаматдир. Аслида, Аллоҳнинг мусулмонларга бўлган раҳмати ва ҳамдардлиги тобора [вақт ўтган сайин] ўсиб, кўпайиб борган, шунинг учун келаётган ҳар бир ҳукм улар учун навбатдаги марҳаматга айланган. Марҳаматнинг энг улуғи эса, шубҳасиз, уларнинг исломга келишлари эди ва бу Аллоҳнинг элчиси келишлиги билан ва китоб нозил бўлиши билан содир бўлди. Қолган барча марҳаматлар эса, бу асосий марҳаматга бир қўшимча эди холос. Набий ﷺнинг нубувватларини бошидан бошлаб, то у зотнинг ҳаётларини якунигача бу марҳаматлар Аллоҳдан шу қадар кўп ёғилдики, уларни саноғига етиш қийин [шу сабабдан, росулуллоҳ ﷺнинг даври: “Саодат асри” деб аталган бўлса ажаб эмас, Аллоҳу Аълам — тарж]. Аллоҳ Таъало Ўзининг элчисини ва у зотнинг эргашувчиларини ҳамиша гўзал неъматлар билан сийлади ва дин ўзининг комиллигига эришган вақтда эса, Аллоҳ деди: “Бугун кофирларнинг сизнинг динингизга нисбатан умидлари узилди. Бас, улардан қўрқмангиз, Мендангина қўрқингиз. Бугун Мен сизлар учун, сизларнинг динингизни комил қилиб бердим, раҳматимни якунига етказдим ва исломни сизлар учун дин сифатида рози бўлдим” (5:3).
Ҳисобига етиб бўлмас ва шукрини тўлалигича адо этиб бўлмас неъматлари учун, Аллоҳга чексиз ҳамду санолар бўлсин. У Зот одамларга Ўз марҳаматини якунлаб беришни истади, токи улар тўғри йўлдан юрсинлар, яъни, ҳақни таниб, ўз амалларида уни кўрсатма қилиб олсинлар. Ўзининг чегарасиз марҳамати туфайли, Аллоҳ (Субҳанаҳу ва Таъало) қулларини ҳидоят йўлига олиб чиқадиган барча шароитларни енгиллаштириб қўйди; бу тўғри йўлга қай тарзда амал қилиш кераклигини кўрсатиб қўйди ва буни энг комил равишда тушунтириб берди. Ва ҳақиқат янада куч олиб, порлаб, ёрқин нурлар билан чарақлаши учун, Аллоҳ Таъало кофир кимсаларни яратиб қўйдики, улар ҳаққа қарши жадаллашадилар ва бунинг оқибатида ҳақиқат янада ойдинлашади, ҳужжатлар янада аниқлашади. Агар ботил ҳаққа қарши турмаганида, кўпчилик инсонлар унинг нақадар ҳунук ва нопок эканини билмаган бўлардилар, ахир ҳамма нарса таққослашда билинади. Масалан, агар тун бўлмаганда, инсонлар кундузнинг афзалликларини билмаган бўлар эдилар; агар ёвузлик бўлмаганида, одамлар эзгуликни қадрламас эдилар; зулмат бўлмаганда, ёруғликни қадри билинмас эди ва агар ёлғон, ботил бўлмаганида, инсонлар ҳақиқатни, ҳақни нақадар гўзал эканини англаб етмаган бўлар эдилар. Бунинг ҳамдига, шукрига эса, фақат ягона Аллоҳ сазовордир.]
https://t.me/tafsirassaadiy
Сўнгра, мўминлар билиб қўйсинларки, кааба томонга юзланишлари улар учун буюк марҳаматдир. Аслида, Аллоҳнинг мусулмонларга бўлган раҳмати ва ҳамдардлиги тобора [вақт ўтган сайин] ўсиб, кўпайиб борган, шунинг учун келаётган ҳар бир ҳукм улар учун навбатдаги марҳаматга айланган. Марҳаматнинг энг улуғи эса, шубҳасиз, уларнинг исломга келишлари эди ва бу Аллоҳнинг элчиси келишлиги билан ва китоб нозил бўлиши билан содир бўлди. Қолган барча марҳаматлар эса, бу асосий марҳаматга бир қўшимча эди холос. Набий ﷺнинг нубувватларини бошидан бошлаб, то у зотнинг ҳаётларини якунигача бу марҳаматлар Аллоҳдан шу қадар кўп ёғилдики, уларни саноғига етиш қийин [шу сабабдан, росулуллоҳ ﷺнинг даври: “Саодат асри” деб аталган бўлса ажаб эмас, Аллоҳу Аълам — тарж]. Аллоҳ Таъало Ўзининг элчисини ва у зотнинг эргашувчиларини ҳамиша гўзал неъматлар билан сийлади ва дин ўзининг комиллигига эришган вақтда эса, Аллоҳ деди: “Бугун кофирларнинг сизнинг динингизга нисбатан умидлари узилди. Бас, улардан қўрқмангиз, Мендангина қўрқингиз. Бугун Мен сизлар учун, сизларнинг динингизни комил қилиб бердим, раҳматимни якунига етказдим ва исломни сизлар учун дин сифатида рози бўлдим” (5:3).
Ҳисобига етиб бўлмас ва шукрини тўлалигича адо этиб бўлмас неъматлари учун, Аллоҳга чексиз ҳамду санолар бўлсин. У Зот одамларга Ўз марҳаматини якунлаб беришни истади, токи улар тўғри йўлдан юрсинлар, яъни, ҳақни таниб, ўз амалларида уни кўрсатма қилиб олсинлар. Ўзининг чегарасиз марҳамати туфайли, Аллоҳ (Субҳанаҳу ва Таъало) қулларини ҳидоят йўлига олиб чиқадиган барча шароитларни енгиллаштириб қўйди; бу тўғри йўлга қай тарзда амал қилиш кераклигини кўрсатиб қўйди ва буни энг комил равишда тушунтириб берди. Ва ҳақиқат янада куч олиб, порлаб, ёрқин нурлар билан чарақлаши учун, Аллоҳ Таъало кофир кимсаларни яратиб қўйдики, улар ҳаққа қарши жадаллашадилар ва бунинг оқибатида ҳақиқат янада ойдинлашади, ҳужжатлар янада аниқлашади. Агар ботил ҳаққа қарши турмаганида, кўпчилик инсонлар унинг нақадар ҳунук ва нопок эканини билмаган бўлардилар, ахир ҳамма нарса таққослашда билинади. Масалан, агар тун бўлмаганда, инсонлар кундузнинг афзалликларини билмаган бўлар эдилар; агар ёвузлик бўлмаганида, одамлар эзгуликни қадрламас эдилар; зулмат бўлмаганда, ёруғликни қадри билинмас эди ва агар ёлғон, ботил бўлмаганида, инсонлар ҳақиқатни, ҳақни нақадар гўзал эканини англаб етмаган бўлар эдилар. Бунинг ҳамдига, шукрига эса, фақат ягона Аллоҳ сазовордир.]
https://t.me/tafsirassaadiy