«ФОТИҲА» СУРАСИ (КИТОБНИ ОЧУВЧИ)

1:1
بِسْـــــــــــــمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِـــــــــــــيم

Оят: Ўта Меҳрибон ва жуда Раҳмли бўлган Аллоҳ номи билан (бошлайман)!

Шайх Абдурраҳмон ас-Саъдийнинг ушбу оятга берган тафсири:
[Бу дегани: “Мен Аллоҳ номи билан бошлайман”. Бу сўз бирикмасининг луғавий таҳлилига кўра, унда Аллоҳ Таъалонинг барча гўзал исмлари назарда тутилган. Исмларнинг энг биринчиси — “Аллоҳ” лафзидирки, унинг маъноси: “Илоҳийлаштириладиган ва Унга сиғиниладиган Ягона Илоҳ ва У Ўзининг илоҳийлик сифатларидан бўлган — мукаммаллик ва мутлақ поклик хусусиятлари туфайли, сиғинилишга ва илоҳийлаштиришга лойиқ Зот”, демакдир.
Ар-Роҳман (ўта Меҳрибон) ва ар-Роҳийм (жуда раҳмли) исмларига келсак, улар Аллоҳнинг ҳар бир махлуқотини ва ҳар бир нарсани қамраб олувчи бепоён раҳмати ҳақида гувоҳлик беради. Аллоҳ Таъалонинг тўлақонли, комил раҳмати ва чексиз марҳаматига, пайғамбарлар йўлидан юрган тақводор бандаларигина мустаҳиқ бўладилар. Қолган мавжудотлар эса, Аллоҳнинг раҳматидан озгина қисмигагина насибадордир. Шуни билиб қўйиш керакки, барча солиҳ уламолар бир овоздан, Аллоҳга ва Унинг илоҳий сифатларига иймон келтиришни вожиблиги ҳақида таъкидлаб ўтганлар.
Меҳрибон ва Раҳмли Робб дегани — яъни: қулларида ва мавжудотларда намоён бўладиган раҳматнинг Соҳиби. (Махлуқотларга ато этилаётган) барча яхшилик ва инъомлар, Аллоҳ Таъалонинг раҳмати ва ҳамдардлигининг бир кўринишидир. Худди шу нарсани У Зотнинг бошқа исмларига нисбатан ҳам айтиш мумкин. У барча нарсалардан хабардор, яъни: бутун яратилган махлуқотлар ҳақида илмга Эга. У Қодир бўлган Зот, яъни: ҳар бир махлуқот устида куч-қудратга Эга]

https://t.me/tafsirassaadiy

1:2.
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ
Оят: Барча ҳамду сано, олқиш ва мақтовлар, оламларнинг Тарбияткунандаси бўлган (Роббиси бўлган) — Аллоҳгадир.

Тафсир: [Бу Аллоҳ Таъалони олқишлаш иборалари, У Зотнинг камолот сифатлари ва гўзал амаллари учундирки, Аллоҳ бу амалларни ё Ўзининг раҳмати, ёки адолати юзасидан бажаради. Ҳамднинг ҳамма турларига фақат Унинг Ўзи Эгадор ва У уларга тамомий ва мутлақ маънода ҳақлидир. У ёлғиз Ўзи барча оламлар устидан тарбиятчилик (Робблик) қилади. Бу оламлар сирасига, Аллоҳдан бошқа барча тирик жонзотлар киради. У Зот бутун борлиқни яратиб, унинг аҳолисини тирикчилик воситалари билан таъминлади, қолаверса, уларни шундай буюк инъомлар билан неъматладики, агар улар бу нарсалардан маҳрум бўлганларида, асло яшай олмаган бўлардилар. Махлуқотлар неъматланган барча нарсалар, Аллоҳ Таъалонинг атоси ҳисобланади.
Робб Таъалонинг Робблиги (рубубияти) икки қисмга — умумий ва қисмийга бўлинади.
Унинг умумий рубубиятининг кўриниши шундаки, У махлуқотларни яратади, уларга озиқ-овқатларини нозил қилади ва уларга тўғри йўлни кўрсатиб қўядики, бунинг натижасида улар бу дунёдаги яшаш тарзларини яхшилаб оладилар.
Аммо, қисмий рубубиятига келсак, унинг намойишини: Аллоҳ Таъалонинг Ўзи суйган бандаларини тақво руҳида тарбия қилишида, иймонга эришишлари ва уни мукаммал қилиб олишларидаги ёрдамида, уларни йўлдан оздирадиган ва Роббиларидан узоқлаштирадиган нарсалардан сақлашида кўрамиз. Бу рубубиятнинг моҳияти шундаки, Аллоҳ Таъало Ўзининг (севимли) қулларига барча яхшилик йўлларини осонлаштириб, очиб қўяди ва ҳар қандай ёмонликлардан уларни асраб-авайлайди. Балки шу сабабдан пайғамбарлар ўзларининг (Аллоҳга қилган) дуо-илтижоларида У Зотни кўпроқ “Робб” исми билан атаган бўлсалар керак. Зотан уларнинг интилишлари ҳам Аллоҳ Таъалонинг қисмий рубубияти билан боғлиқ бўлган. Ушбу оятда Аллоҳ Таъало Ўзини оламлар Роббиси деб аташлиги билан, фақат Унинг Ўзигина яратувчи, бошқарувчи ва неъматларни ато қилувчи эканлигини таъкидлаб ўтди. У бой-бадавлатдирки, Ўзининг махлуқотларига муҳтож эмас, аксинча барча яратилган жонзотнинг Унга эҳтиёжи бор ва ҳар томонлама У Зотга қарамдир.]

https://t.me/tafsirassaadiy

1:3.
الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
Оят: У (бу дунёда истисносиз барча махлуқотга) Меҳрибон ва (қиёмат куни фақат мўминларга) Раҳмли.

Тафсир: [(Бу дунёда истисносиз барча махлуқотга) Меҳрибон ва (қиёмат куни фақат мўминларга) Раҳмли]

https://t.me/tafsirassaadiy

1:4.
مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ
Оят: У Қиёмат кунининг (ягона ва ҳақ) Подшоҳи.

Тафсир: [Подшоҳ (Молик) деб, мулкка ва султонликка Эгалик қилган Зотга айтилади ва шунга кўра, Унинг буйруқ бериш ва таъқиқлашга, мукофотлаш ва жазолашга, ҳамда Ўзининг итоатидаги мавжудотлар устидан тўлақонли ҳукм олиб боришга тамомий ҳаққи бордир. Бас, ҳақиқий ҳукмронлик ва чинакам подшоҳлик аслида кимга тегишли экани Жазо кунида (бутун башариятга) аён бўлади. “Жазо куни” (явмуд-дийн) — бу қиёмат кунининг номларидан биридирки, у кунда инсонлар қилиб ўтган яхши ёки ёмон амалларига яраша тақдирланадилар. Айнан шу кунда яратилган махлуқотларнинг барчалари, Аллоҳнинг мулкидаги, султонлигидаги камолотини, ҳамда адолатида ва ҳикматидаги етуклигини аниқ гувоҳи бўладилар. Улар аввалда эгалик қилган ҳамма нарсаларидан жудо бўладилар. У шоҳ бўладими, хоҳ унинг итоатидаги фуқаро бўладими, хоҳ қул бўладими, хоҳи озод кишими — ўша кунда улар Робб Таъалонинг хузурида тенглашадилар ва Унинг жалолатига бўйин эгиб, Унинг қудрати олдида тан бериб турадилар. Барчалари (юракларини чангаллаганча) У Зотнинг фармонини кутадилар, Унинг ажр-мукофотига ташна бўлиб, Унинг интиқомидан қўрқиб турадилар. Шунинг сабабидан Аллоҳ Таъало Ўзини (Молики явмид-дийн) “Жазо кунининг Подшоҳи”, деб атади, ваҳоланки Унинг подшоҳлиги (нафақат қиёмат кунида, балки) ҳар қандай вақтлар ва даврларда ҳам жорий бўлиб тураверади]

https://t.me/tafsirassaadiy

1:5.

إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ
Оят: (Фақат) Сенинг Ўзинггагина ибодат қиламиз ва (фақат) Сенинг Ўзингдангина (Сен қодир бўлган нарсаларда) мадад, ёрдам сўраймиз.

Тафсир: [Араб тилининг қоидаларига кўра, агар олмош, феълдан илгари келса, у ҳолда ҳаракат зикр қилинган муаййан бир шахсга нисбатангина бажарилади ва ундан бошқасига (бу ҳаракат) йўналмайди. Шунинг учун биз муҳокама қилаётган оятнинг маъноси қуйидагича: Биз фақат Сенинг Ўзингагина сиғинамиз ва Сендан бошқасига ибодат қилмаймиз; ва биз фақат Сенинг Ўзингдангина ёрдам сўраймиз ва Сендан бошқасидан (Сен қодир бўлган нарсаларда) ёрдам сўрамаймиз.
Агар ояти каримага синчиклаб қаралса, унда ибодатни, ёрдам сўрашдан илгарироқ зикр қилинганини кўриш мумкин ва бу қоида шариатда “қисмий нарсани умумийга киритиш”, деб аталади, чунки (умумий ва қисмий нарсалар) санаб ўтилаётганда, умумийни қисмийдан аввалроқ зикр қилинади. Шу билан бирга, сўзларни шу кетма-кетликда келиши, Аллоҳнинг ҳақлари, бандаларининг ҳақларидан устунлигига ва Унинг ҳақлари, уларнинг ҳақларидан аввалроқ зикр қилинишга лойиқ эканлигига ишорадир.
Ибодат — бу: Аллоҳ севган ва У Зот рози бўлган, қалб ва бадан аъзолари билан бажариладиган барча сўз ва амалларни жамлаган тушунчадир. Ёрдам сўрашлик (ал-истиъона) — бу Аллоҳ Таъалога мурожаат қилиб, Ундан яхшилик ато этишини ва ёмонликдан сақлашини самимий иймон билан ва рўй беришига ишонган ҳолда сўрашликдир. Айнан ибодат ва ёрдам сўрашлик — абадий ҳаётда бахту саодатга эришиш ва ҳар қандай ёмонликдан қутулишнинг энг тўғри йўлларидандир. Нажотга эришишнинг бундан ўзга йўли йўқдир. Шунинг учун ҳам, билиб қўйиш лозимки, ибодат фақат ёлғиз Аллоҳга бағишланса ва уни Аллоҳнинг росули ﷺ, кўрсатиб бергандай бажарилса, у ўзининг асл моҳиятини топади. Бу икки шартни бажармасдан ибодат қилишлик эса умуман ақлга сиғмайдиган нарсадир. Дуо (ёрдам сўрашлик) ибодат турларидан бўлишига қарамай, Аллоҳ Таъало унинг ҳақида алоҳида айтиб ўтди, чунки ҳар қандай ибодатни амалга оширишда, қул Роббисининг ёрдамига муҳтождир. Унинг мададисиз инсон ҳеч қачон илоҳий фармонларни тўлиқ тарзда бажара олмайди ва гуноҳлардан ижтиноб қилишга ҳам қодир эмас]

https://t.me/tafsirassaadiy

1:6
اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ
Оят: Сенинг (Ўзинг) бизларни ҳидоят йўлига бошлагин.

Тафсир: [Сенинг (Ўзинг) бизларни ҳидоят йўлига бошлагин. Бунинг маъноси: бизларга тўғри (ҳақ) йўлни кўрсатиб бер, унга бизни бошла ва унга амал қилишда бизга ёрдам бер. Бу нурафшон йўл Аллоҳ Таъалога олиб борадиган йўл бўлиб, у жаннатга кириш билан якунланади, уни босиб ўтиш эса, фақат ҳақни таниб, амалда унга риоя қилган кишигагина насиб қилади.
Бунинг яна бир маъноси: Бизларни ҳақ йўлига келтир ва (қадамларимизни собит қилганинг ҳолда) бизни бу йўлдан ўтказ. Жумланинг боши (яъни, “бизларни ҳақ йўлига келтир”) — бу дегани: ислом динига киришлик (ёки, динга қайтишлик) ва бошқа динлардан тамомий юз ўгиришлик дегани бўлса, жумланинг охири (яъни “бизни бу йўлдан собитлик билан ўтказ”) — бу дегани: диний аҳкомларни ўрганиб, уларни амалда татбиқ қилиш деганидир. Бу дуо — ислом динидаги энг фойдали ва ҳар томонлама чуқур маъноли дуолар сирасига киради. Намозларининг ҳар ракаатида мўминларга бу дуони ўқиб, Аллоҳга илтижо қилишлик Роббилари томонидан буюрилган, зеро ҳар бир кишини Аллоҳнинг ёрдами ва мададига чуқур эҳтиёжи бор]

https://t.me/tafsirassaadiy

1:7.
صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ
Оят: Сен неъматлаган (киши)ларнинг йўлига бизни бошлагин. Сенинг ғазабингга дучор бўлганлар ва адашганларнинг йўлига эмас.

Тафсир: [Тўғри йўл (яъни Сиротал-мустақийм) — бу Аллоҳ неъматлаган пайғамбарлар, сиддиқлар, шаҳидлар ва солиҳлар йўлидир. Бу асло ғазабга дучор бўлган (яҳудий)ларнинг йўли эмас, чунки уларга очиқ-ойдин ҳақ маълум бўлганида, улар ундан юз ўгирдилар. Бунга яҳудийлар ва уларнинг мисолидаги кишилар мубтало бўлдилар. Ва шунингдек, бу йўл адашган (насоро)ларнинг ҳам йўли эмас, зеро уларга ҳақ очиқ ошкор бўлган вақтида ўзларининг жоҳилликлари ва залолатлари туфайли ундан юз ўгирдилар. (Ушбу оятдаги "мағдуб алайҳим"дан мурод — яҳудийлар бўлса, “ад-доллийн”дан мурод — насоролардир — тарж.)
Ўзининг қисқа ва лўнда бўлишига қарамасдан, бу (Фотиҳа) сураси, қуръоннинг бошқа сураларида бўлмаган нарсани ўзида жамлаган. Унда тавҳид (яккаилоҳлик)нинг ҳар уччала қисми акс этган. Аллоҳнинг рубубияти (Робблиги)га иймон келтириш, Унинг: “Оламлар Роббиси” — деган сўзларида шаклланган. Фақат ягона Аллоҳ барча ибодат турларига сазовор эканига иймон келтириш, Унинг: “Аллоҳ” исмида ва: “(Фақат) Сенинг Ўзинггагина ибодат қиламиз ва (фақат) Сенинг Ўзингдангина (Сен қодир бўлган нарсаларда) мадад, ёрдам сўраймиз” — сўзларида акс этган. Аллоҳ Таъалонинг гўзал исмлар ва мукаммал сифатларга Эгалик қилишига иймон келтириш эса: “Барча ҳамдлар Аллоҳга” — деган сўзларда намоён бўлади, юқорида таъкидлаб ўтганимиздек. Тавҳиднинг бу қисми, Аллоҳ Таъало Ўз-Ўзини таърифлаган ва Уни росули васфлаган барча гўзал исм ва сифатларига иймон келтиришни тақозо қилади. Шу билан бирга, илоҳий сифатларни уларнинг асл маъноларидан маҳрум қилиш ва уларни махлуқотлар сифатига ўҳшатиш, ёки қиёслаш мутлақо мумкин эмас.
Бундан ташқари, бу сурадаги: “Бизларни тўғри йўлга бошлагин” жумласида, пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ нинг рисолатлари ва нубувватларини ҳақлигига далил бордир. Дарҳақиқат, агар пайғамбарнинг рисолати (ва у зотнинг кўрсатмалари) бўлмаганида, сиротал мустақиймдан юриш ва унда собитқадам қолишнинг умуман иложи бўлмас эди. Шунингдек, “Малики явмид-дийн” — Жазо кунининг Подшоҳи — иборасида, инсонлар қилиб ўтган амаллари учун батаҳқиқ жазоланишлари ёки мукофотланишларига ишора бордир. Албатта бу (жазо ёки мукофот билан) тақдирлаш адолатли бўлади, зеро “дийн” калимаси, айнан адолатли жазони назарда тутади.
Яна шуни айтиб ўтиш керакки, ушбу сурада адашган икки оқим — қадария ва жабарияларнинг ботил эътиқодларини очиб ташлашлик бор, зеро сурадан англашилишича, инсонлар танлаш ихтиёрига эгаликларига қарамай, барча содир бўлаётган ишлар Аллоҳнинг тақдирига мувофиқ юз беради. Бундан ташқари, бу муборак сурада барча адашган фирқалар, оқимлар ва залолатга тушиб қолганларнинг тутган эътиқодларни йўққа чиқариш бор, зотан “Бизларни тўғри йўлга ҳидоят қил” оятида, мусулмонлар ҳақни таниб, ўз амалларида ҳаққа риоя қилишларига тарғиб қилинган. Аммо, ботилий оқимлар тарафдорлари, бидъат ва залолат аҳлига келсак, улардан ҳар бирлари албатта ҳақ кўрсатмадан юз ўгириб кетувчидирлар. Шу билан бир қаторда, бу сурада Аллоҳ Таъалога самимий, чин дилдан қуллиқ қилиш, сиғиниш ва фақат Ундангина ёрдам сўрашликка қатъий чақириқ бор. Буни биз: “(Фақат) Сенинг Ўзинггагина ибодат қиламиз ва (фақат) Сенинг Ўзингдангина (Сен қодир бўлган нарсаларда) мадад, ёрдам сўраймиз” — сўзларида яққол кўрамиз. Барча ҳамду сано эса, оламлар Роббиси бўлган ягона Аллоҳгадир]

━━━━༻❀༺━━━━

https://t.me/tafsirassaadiy

2. АЛ-БАҚАРО СУРАСИ «СИГИР»


بِسْـــــــــــــمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِـــــــــــــيم

2:1
الم

Оят: Алиф лам мим.

Тафсир: [Аввалда биз: “Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳ номи билан” (яъни, бисмиллаҳир-Роҳманир-Роҳийм) жумласини тафсирини келтирган эдик. Аммо қуръоннинг баъзи суралари бошланадиган алоҳида ҳарфларга келсак, уларни тафсир қилишдан киши ўзини тийгани маъқул, зеро бу ҳарфлар ҳақида уламоларнинг берган шарҳлари муқаддас матнларга (далилларга) асосланмаган. Аммо мўмин киши билиши зарурий бўлган нарса шуки, бу ҳарфлар шунчаки, ўйнаб туриб айтилмаган, балки уларни келтирилишида бизга номаълум бўлган буюк ҳикматлар бор]

https://t.me/tafsirassaadiy

2:2.
ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ

Оят: Бу китоб (қуръон) — унда шак-шубҳа йўқдир, (батаҳқиқ) у тақводорларга (Аллоҳдан қўрқувчиларга) кўрсатма (ҳидоятдир)ки,

Тафсир: [Бу ҳақли равишда “муқаддас” деб васфланган буюк китоб (қуръон), ўзида аниқ ҳақиқатни ва улкан билимларни жамлаганки, аввалги илоҳий китоблар (Забур, Инжил ва Таврот)да бунинг мисоли бўлмаган. Унинг ҳақлиги (ва ҳақиқатлиги) инсон қалбида бирон шак-шубҳани уйғотмайди ва қатъий ишонч доимо шубҳага зид қўйилгани сабабли, ҳар бир инсон бу китобнинг ҳақлигига ишонч ҳосил қилиши ва шубҳаларни батамом йўққа чиқарувчи билимларни ундан олиши мумкин. Бу сўзимиз фойдали бир қоида билан тасдиқланадики, унга мувофиқ: агар нуқсонни инкор қилиш мақтов деб саналса, демак (шу билан бирга) бунга зид бўлган камолот сифатларнинг мавжудлиги тушунилади. Бу жуда адолатли қоида, чунки фақатгина нуқсонни инкор қилиш, ҳали мақтов дегани эмас, бироқ қандайдир хусусиятнинг йўқлигига ишора холос. Айтиб ўтилган сўзлардан хулоса шуки: муқаддас қуръон инсонлар қалбида қатъий бир ишончни уйғотадики, унингсиз ҳеч ким ҳидоят йўлидан юролмаган бўларди, шунинг учун ҳам оят сўнгида марҳаматли Аллоҳ уни “Тақводорлар учун энг тўғри кўрсатма” деб атади. Тўғри кўрсатма инсонларга ҳақни ботилдан ва шубҳали нарсалардан ажрата олишга ёрдам беради ва бандаларга фойда, манфаатлар келтирадиган йўллардан юришликка чақиради. Буюк Аллоҳ қуръонни энг кенг маънода “кўрсатма” деб атади ва бошқарувчи калимани тушиб қолдирди. У Зот қуръони кариймни “Қандайдир мақсадларга эришиш учун йўлланма, кўрсатма” деб атамади, ёки уни “муаййан бир нарса учун қўлланма” демади. Бунинг маъноси эса: қуръони карийм ҳаёти дунёда ва ўлимдан кейин (инсонга) фойда келтириши мумкин бўлган барча нарсаларга ишора қиладиган китобдир дегани. У барча асосий ва иккинчидаражали масалаларда энг тўғри қўлланмадир; у ҳақни ботилдан фарқлашга ва тўғри дунёқарашни нотўғридан ажрата билишга ёрдам беради. У ҳидоят йўлидан қай тариқа юриш кераклигини ва шу билан бирга, дунё ва охират саодати, осойишталигини қай равишда йўлга қўйиш мумкинлигини тушунтириб беради. Бошқа бир оятда Аллоҳ Таъало дедики:
شَهْرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِىٓ أُنزِلَ فِيهِ ٱلْقُرْءَانُ هُدًى لِّلنَّاسِ
«Рамазон ойидирки, унда одамларга ҳидоят...бўлиб, Қуръон нозил қилинган...» (2:185)
Эътиборга лойиқ жойи шуки, бу (биз келтирган 2:185) оятда, қуръонни “барча одамларга кўрсатма” — деб аталди, аммо биз муҳокама қилаётган оятда ва бошқа кўплаган оятларда, уни фақат тақводорлар учун йўлланма дейилган. Бунга бир неча тушунтириш келтириб ўтамиз.
Биринчидан, муқаддас қуръон аслида бутун одамзод учун аниқ қўлланмадир, аммо бадбахт кофирлар унга эътибор қилмайдилар ва Аллоҳнинг қонунини қабул этмайдилар. Улар ҳақни танисалар ҳам, ундан бирон фойда олмайдилар, чунки шақий ва бахтсиз мавжудотлардир. Аммо тақводор мўминларга келсак, улар ҳақ йўлига қайтишга ёрдам берадиган ва унда уларни ушлаб қоладиган улкан бир рукнни (сабабни) маҳкам тутдилар. Бу рукн, ёки сабаб — уларнинг тақволари, Аллоҳдан қўрқишларидирки, бунинг замирида: Аллоҳнинг ғазабидан сақланишга сабаб бўлувчи солиҳ амалларни бажариш, У Зотнинг амру фармонларини адо этиш ва У Зотнинг қайтариқларидан қайтиш ётади. Ўзларининг тақволари туфайли, улар ҳидоят йўлига келдилар ва улкан яхшиликни қўлга киритдилар. Аллоҳ Таъало деди: «Эй иймон келтирганлар! Агар сизлар Аллоҳдан тақво қилсангиз (қўрқсангиз), У Зот сизларга ҳақ ва ботилни фарқлай олиш хусусиятини беради, хатоларингиздан ўтиб, сизларни кечиради» (8:29). Мана шунинг учун ҳам, айнан тақводор, муттақийн бандалар қуръон оятларидан ва оламдаги оят-аломатлардан ўзларига етарлича фойдаларни олаоладилар.
Иккинчидан: тўғри кўрсатма ва ҳидоятга бошлаш икки ҳил бўлади. Бир тоифа одамларга тўғри йўл кўрсатилса, бошқаларни мана шу тўғри йўлга мувофиқ амал қилишга илҳомлантирилади. Солиҳ тақводор кишилар ҳидоятнинг ҳар иккала туридан насибадор бўлганлари ҳолда, қолган одамлар ҳидоятнинг иккинчи туридан маҳрумлар.

Уларга ҳидоят йўли кўрсатилса ҳам, Аллоҳ уларни солиҳ амалларни бажаришга илҳомлантирмайди, шунинг учун ҳам бу эслатма ва йўлланмалар тамомий ва мукаммал ҳисобланмайди. Шундан сўнг Робб Таъало тақводор кишиларнинг эътиқодларини зикрини келтирдики, бу ақидани солиҳ бандалар ўз қалбларида ва бадан билан бажариладиган амалларида мустаҳкам тутадилар:]

https://t.me/tafsirassaadiy

2:3.
الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ

Оят: Улар ғойбга [Аллоҳнинг мавжудлигига ва Унинг хабарларини ҳақлигига] ишонадилар ва [фарз қилинган] намозларни [чиройли риоя билан, ўз вақтида, хушуъ билан] қойим қиладилар ва Биз ризқ қилиб берган [ҳалол] нарсалардан инфоқ-эҳсон қиладилар [яъни, фарз қилинган закотни ҳам, нафл садақаларини ҳам Аллоҳ учун ато этадилар].

Тафсир: [Ҳақиқий иймон деб: пайғамбарлар олиб келган хабарларни шубҳа қилмаган ҳолда, ҳақ деб қабул қилиш ва тасдиқлаш билан бирга итоат амалларини бажаришга айтилади. Инсон фақат кўзи билан кўрган ва қўли билан ушлаб, ҳис қилган нарсасигагина иймон келтирмайди, чунки айнан шу хусусияти билан мусулмон уммати кофирлардан фарқланадилар. Бироқ мусулмон одам барча ғойбий ишларга, оддий кўз билан кўриб бўлмайдиган нарсаларга ҳам иймон келтириши шарт, агар бу ҳақда Аллоҳ ва Унинг элчиси ﷺ (саҳиҳ йўллар билан) хабар берган бўлса. Айнан шу турдаги иймон мусулмонни кофирдан ажратади. Ҳақиқий мўмин киши Аллоҳ ва Унинг росулидан келган барча хабарларини ҳаққиростлигига ишонади, агарчи буни кўз билан кўриб, қўл билан ушлашни имкони бўлмаса ҳам. У ўзи тушунган хабар билан ақлига тўғри келмаган ва англай олмаган ваҳийнинг ўртасида ажримлик қилмайди. Шу сифати билан мўмин киши, ғайбга иймон келтиришдан бош тортган ҳудосиз даҳрийлардан ажралиб туради. Улар (ўша даҳрийлар) ўзларининг калта ақллари билан ғойб ҳақидаги ваҳийни англай олмайдилар ва ақлари тушунишни хоҳламаган барча нарсани инкор қиладилар. Қанчалар онглари бемор ва бузилган а!! Бунинг муқобилида, ваҳийнинг ҳақлигини тасдиқлаган ва Аллоҳнинг кўрсатмасига амал қилган мўминларнинг онглари — соғлом ва тоза!
Ғайбга иймон келтириш сирасига, Аллоҳ хабарини берган — ўтмишда бўлиб ўтган ва келажакда бўлиб ўтадиган барча ишларга иймон келтириш ҳам киради. Охиратда юз берадиган ишларга иймон келтириш; Аллоҳнинг илоҳий сифатларига ишониш, ҳамда бу ҳақда пайғамбарлар берган барча хабар ва нақлларга ишониш ва тасдиқлаш ҳам, ғойбга иймон келтириш жумласидандир. Шунинг учун ҳам мўминлар Аллоҳ Таъалонинг сифатлари ҳақиқиятини тўлиқ идрок эта олмасликларига қарамай, уларга иймон келтириб, уларнинг ҳақлигида асло шубҳа қилмайдилар.
Мўминларга хос бўлган (ушбу оятда зикр қилинган) фазилатларнинг яна бири — намозни қойим қилишдир. Аллоҳ Таъало тақводорлар ҳақида сўзлаганда: “Улар намозҳонлар (мусоллийнлар)” деб айтмади, чунки намозни адо қилиш учун, ўрнатилган қоидаларни бажаришнинг ўзи етарли эмас. Аммо, (иқоматис-солат) “намозни қойим қилиш” деганда: унинг шартларини, аркон (фарз)ларини бажариш, қалб ва баданни хушуъ билан Аллоҳга бўйсундириб, зикр қилинаётган сўзлар ва қилинаётган ҳаракатларнинг маъносини англаш демакдир. Бундай намозни зикр қилиб, Аллоҳ Таъало деди: «Албатта намоз мункар ва фаҳш ишлардан қўриқлайди» (29:45). Айнан шу тариқа адо этилган намоз орқали инсон ажр-мукофотларга эришади, зеро намозида сўзларни англаб, хушу билан ўқиган қисми учун қулга катта мукофотлар ваъда қилинган. Биз сўз юритаётган оят ҳақида гап кетса, унда барча фарз қилинган намозлар ва нафила намозлари ҳам назарда тутилган. Намозларни қойим қилиш билан бирга, солиҳ кишилар инфоқ-эҳсонлар қиладиларки, бунинг маъноси: закотни тўлайдилар, аҳли оиласига, қариндош-уруғи ва қулларига инфоқ қиладилар, шунингдек, ихтиёрий равишда вақф амалларига садақотлар чиқарадилар. Бу оятда Аллоҳ Таъало садақани кимларга берилиши кераклиги ҳақида айтиб ўтмади, зеро бунга ўҳшаш вақф ишлари ва садақага муҳтож тоифалар жуда ҳам кўп ва инсон Аллоҳга яқинлашиш мақсадида ато этган ҳар қандай садақани, инфоқ деб аташ мумкин. Шуниси эътиборга лойиқки, бу оятда Аллоҳ Таъало молнинг фақат муаййан бир қисминигина инфоқ қилишга буюрди, зеро бу турдаги инфоқ-эҳсон кишига зарар етказмайди ва оғир келмайди. Билъакс, мўминлар шунда ҳам катта фойдаларга эришадилар ва ўзларининг мўмин биродарларига ҳам манфаат етказадилар.

Аллоҳнинг сўзларидан яна шуни англаш мумкинки, инсонлар бойлик ва молу давлатни ўзларининг иқтидорлари ва ҳатти-ҳаракатлари сабабли қўлга киритмайдилар, балки уларнинг тасарруфларидаги мулк Аллоҳдан берилган атодир, зеро фақат Аллоҳ уларга бу нарсаларни берди ва бошқа мавжудотларга нисбатан мавқеларини кўтариб қўйди. Бунинг шукрига эса, мўминлар молларини бир қисмини эҳсон қилишлари ва фақир биродарлари билан бўлишиб яшашлари шартдир.
Қуръоннинг аксар оятларида намозни закот билан биргаликда зикр қилинган, чунки намоз Холиққа қилинган самимий ибодат бўлса, закот ва садақотлар махлуқотларга кўрсатилган яхшиликдир. Дарҳақиқат, айнан Аллоҳ Таъалога сидқидилдан ибодат қилиш ва махлуқотларга яхшилик кўрсатиш орқали, инсон саодатга эришади; бу нарсаларнинг йўқлиги эса, аксинча, абадий шақоватга (бадбахтликка) сабаб бўлади]

https://t.me/tafsirassaadiy

2:4.
وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ

Оят: ва улар сизга [эй Муҳаммад] нозил қилинган нарса [қуръон]га ва сиздан аввалги [пайғамбарларга] нозил қилинган нарсалар [Забур, Таврот ва Инжил]га иймон келтирадилар ва охират [қиёматнинг воқе бўлиши, жаннат ва жаҳаннамнинг мавжудлиги]га [қатъий ва яқин ишонч билан] ишонадилар.

Тафсир: [Пайғамбар ﷺ га ваҳий қилинган нарса — қуръон ва суннатдир, чунки Аллоҳ Таоло бошқа бир оятда: «Аллоҳ сизга китоб ва ҳикматни нозил қилди» (4:113) — деб айтган. (Бу оятдаги китобдан мурод — қуръон; ҳикматдан мурод эса — суннатдир — тарж.)
Тақводор бандалар росулуллоҳ ﷺ, олиб келган ҳар бир нарсага иймон келтирадилар ва илоҳий китоблар орасини ажратмайдилар. Баъзи бир бузғунчи фосиқ кишилар каби, китобнинг бир қисмига иймон келтириб, бошқа қисминини рад қилмайдилар, ёки Аллоҳ ва Унинг пайғамбари ﷺ, берган тафсирдан бошқача тафсир беришга уринмайдилар. Бу ишни адашган зиндиқ кишилар қиладики, уларнинг ботил эътиқодлари ва бузуқ дунёқарашларини йўққа чиқарадиган оятларни ўзгартириб, бузиб ташлашликка тиришадилар. Ҳақиқатда эса, улар қуръоннинг асл маъноларини қабул қилишдан бош тортадилар ва уларга чинакамига иймон келтиришдан воз кечадилар.
Аммо, пайғамбаримиз Муҳаммад ﷺ нинг рисолатларидан аввал нозил қилинган китобларга келсак, Аллоҳ томонидан нозил қилинган барча самовий китоблар назарда тутилган. Бу китобларга иймон келтириш — Аллоҳнинг барча пайғамбарларига ва бу китобларда жамланган илмларга иймон келтиришни ўз ичига олади. Самовий китобларнинг (қуръондан кейин) энг кўзга кўринганлари — бу: Таврот, Инжил ва Забурдир. Барча илоҳий китобларга ва Аллоҳнинг набий ва росулларига сидқидилдан иймон келтириш, ҳақиқий мўминларнинг хусусиятларидандирки, улар Аллоҳнинг пайғамбарлари ўртасида ажримлик қилмайдилар. Шу билан бирга, улар охират ҳаётининг мавжудлигига қаттиқ ишонадилар. Охират деб — инсоннинг ўлимидан сўнг рўй берадиган барча воқеаларга айтилади. Аллоҳ (Субҳанаҳу, Ҳақ ва Таъало) мўминларнинг ғайбга бўлган иймонларини зикр қилганидан кейин, алоҳида таъкидлаб туриб, охиратга бўлган иймонни ёд қилди, зеро у иймоннинг арконларидан бири бўлиб, кишида қўрқув, умид ва эзгуликка интилишни кучайтирувчи буюк омилдир. Оятнинг охиридаги “йууқинуун” феълига келсак, бу дегани: шак-шубҳага бутунлай зид бўлган билим ва ишончки, инсонни солиҳ амаллар қилишга ундаб туради. Мўминлар мана шундай қатъий ишонч билан охират кунига ишонадилар]

https://t.me/tafsirassaadiy

2:5.
أُولَئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

Оят: Айнан ўшалар [яъни юқорида сифатлари келтирилганлар] Роббиларидан бўлган ҳидоят устидадирлар ва ана ўшалар [дунё-ю охиратда] саодат (нажот) топганлардир.

Тафсир: [Юқорида санаб ўтилган мақтовли сифат эгалари, ўзларига Роббиларидан берилган ҳидоят ва кўрсатмага амал қилиб яшайдилар. Бу оятдаги “ҳуда” калимасининг ноаниқ шаклда келтирилишида, мўминларнинг танлаган йўли нақадар улуғвор ва буюк эканлигига таъкид бордир. Ҳўш, инсонни саҳиҳ эътиқодни тутиб, солиҳ амалларни бажаришга ундайдиган кўрсатма (ҳидоят)дан ҳам олийроқ бошқа қандай йўл бўлиши мумкин?! Фақат шундай ҳидоят ва йўлланмагина ҳақиқий деб аталишга арзийди, ундан ўзгалари эса залолат ва адашишликдан бошқа нарса эмас. Шуниси эътиборга лойиқки, Аллоҳ Таъало тўғри йўл ва ҳидоятни зикр қилаётганда, уни юқори ва буюк мавқеини билдириш учун, “ъала” сўз бўлагини қўллади, яъни, (ъала ҳудан) дегани “ҳидоятнинг устидадирлар”, аммо қачонки залолат, адашишлик зикр қилинганда — “фий” бўлаги ишлатилади, чунки залолатга чўкиш, кириб кетиш назарда тутилади. Жаноби Ҳақ деди: «Дарҳақиқат, бизлардан бирларимиз ё ҳақ йўл устидамиз, ёки очиқ залолат ичидамиз» (34:24)
Бунинг маъноси шуки: ҳидоят йўлини тутган кишини, бу йўл олий мақомларга ва буюк даражотларга кўтаради, аммо залолат — унга ботиб кетаётган кишини хор ва паст қилади.
Сўнгра эса, марҳаматли ва буюк Аллоҳ, тақводор мўминлар батаҳқиқ абадий саодат ва олий ютуққа эришишлари хабарини берди. Бу дегани, улар барча исталган ва хоҳланган нарсаларга эришадилар, ҳамда барча қўрқилган ва ёмон кўрилган нарсалардан нажот топадилар. Аллоҳ Таъало алоҳида таъкид билан айтиб ўтдики, мўминлар ютуққа эришишларида ягона (гуруҳ) бўладилар, чунки уларнинг тутган (ҳидоят) йўли — ягона, саодатга элтувчи йўл; бунинг муқобилидаги бошқа ҳамма йўллар инсонни бахтсизликка, ҳалокат ва зиёнкорликка дучор қилувчи йўллардир. Айнан шу сабабдан, мўминларнинг фазилатларини ёд этгач, Аллоҳ Таъало кофир кимсаларни хусусиятларини баён қилдики, улар ўзларининг куфрларини охиригача ҳимоялаб, Аллоҳнинг пайғамбарига (ﷺ) ўжарлик билан қаршилик қиладилар]

https://t.me/tafsirassaadiy

2:6.
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ

Оят: Дарҳақиқат [ўзларининг мутакаббирликлари ва бузғунчиликлари билан сизга нозил қилинган нарсага] кофир бўлганларни сиз [эй Муҳаммад, Аллоҳнинг азобидан] огоҳлантирасизми, йўқми — уларга барибир, (улар) иймон келтирмаслар.

Тафсир: [Бу оятда Аллоҳ Таъало, кофирлик уларнинг ажралмас сифатига айланиб қолган кимсалар ҳақида бизларга хабар берди. Бундай одамларни куфрдан узоқлаштиришнинг умуман имкони йўқ, зеро улар, (кўплаган) мавъиза ва эслатмаларга қулоқ солмай, куфрни ўзларига йўл қилиб танлаб олганлар. Уларни Аллоҳнинг азобидан қўрқитадиларми, йўқми — улар барибир ҳақ йўлдан юз ўгирувчилардир. Шуни билиб қўйиш муҳимки, куфр деб — пайғамбар ﷺ, олиб келган йўлни қисман, ёки бутунлай инкор қилишликка айтилади. Иймон келтирмаган кимсалар пайғамбар ﷺ нинг ваъзларидан бирон фойда олмайдилар, аммо ҳақиқатни билиб оладилар ва Аллоҳнинг хузурида ўз жоҳилликларини рўкач қилиб, ўзларини оқлаш имкониятидан маҳрум бўладилар. Бу ваҳий билан Аллоҳ Таъало бамисоли Ўзининг пайғамбарига энди кофирларни исломга келишларига умид боғламасликни буюраётгандек ва улар иймон келтиришдан бош тортганлари учун маҳзун бўлишни таъқиқлаётгандек. Сўнгра Робб (азза ва жалла) кофирларни иймон келтиришларига тўсиқ бўлаётган сабабларни келтириб, дедики:]

https://t.me/tafsirassaadiy

2:7.
خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ

Оят: [Уларга ҳақ ошкор бўлганидан кейин, ундан юз ўгириб кетганлари сабабли] Аллоҳ уларни қалбларига ва қулоқларига муҳр босиб қўйди, кўзларига эса парда тортилган. Ва уларга буюк азоб бордир.

Тафсир: [Уларнинг қалбларига ва қулоқларига босилган (Аллоҳнинг) муҳри, уларнинг юракларига иймон нурини киришлигига тўсқинлик қилади, шунинг учун уларга фойда берадиган нарсаларга улар лоқайдлар ва қулоқ солмайдилар. Уларнинг кўзларига тортилган парда эса, манфаатли нарсаларни кўришларига монеълик қилади. Уларнинг қаршиларида, билим ва салоҳиятга олиб борувчи барча эшиклар ёпилган ва бирон бир эзгуликка эришишларига умид қилишдан маъно йўқ. Иймонга элтувчи барча йўллар улар учун берк, барча имкониятлардан маҳрум қилинганлар, бунга сабаб эса, уларнинг ҳақдан тойганлари ва ҳақиқат уларга аниқ бўлганидан кейин, унга қаршилик кўрсатганларидир. Бу борада Аллоҳ Таъало (бошқа бир оятда) шундай деди: «Худди илк бора (Аллоҳга) иймон келтирмаганларидек, биз уларнинг қалблари ва ақлларини ўгириб қўюрмиз...» (6:110).
Уларнинг бу дунёда тортадиган жазолари шундай, охиратда эса уларни улкан азоб — абадий жаҳаннам қийноқлари ва Буюк Подшоҳнинг чегарасиз ғазаби кутмоқда]

https://t.me/tafsirassaadiy

2:8.
وَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُم بِمُؤْمِنِينَ

Оят: Ва одамлар орасида шундайлари борки: “Биз Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирдик” дейдилар, ваҳоланки, улар мўмин эмаслар.

Тафсир: [Буюк Аллоҳ, ўзларини зоҳирда мўмин қилиб кўрсатадиган, бироқ қалбларида кофирлигича қолган (мунофиқ) кимсалар ҳақида бизларга айтиб берди. Нифоқ — бу: зоҳирий салоҳиятни ортида ёвузлик ва бузғунчиликни яширишдир. Бу таъриф нафақат эътиқоддаги нифоққа, балки амалдаги нифоққа ҳам тааллуқлидирки, бу ҳақда набий ﷺ, дедилар: «Мунофиқни уч аломат юзага чиқариб қўяди: агар у бирон нарса ҳақида гапирса, ёлғон гапиради; агар ваъдалашса, ваъдасини устидан чиқмайди; агар унга амонат топширилса, унга ҳиёнат қилади». Бошқа ривоятда шундай дейилган: «Қуйидаги тўрт хислатни ўзида жамлаган киши ҳақиқий мунофиқдир: агар унга ишонилса, ишончни оқламайди; агар (бир нарса ҳақида) гапирса, ёлғон гапиради; агар ким биландир аҳднома тузса, албатта қаллоблик қилади (яъни, бузади) ва агар ким биландир баҳслашса (ёки уришса) ҳақдан чиқиб кетади (фосиқлик қилади)».
(Нифоқнинг бу тури инсонни ислом доирасидан чиқармайди — тарж.)
Аммо эътиқоддаги нифоқ ҳақида гап кетса, шубҳасиз, у инсонни ислом ҳудудларидан чиқаради. Қуръоннинг бу ва бошқа оятларида, қачонки Аллоҳ мунофиқларни таърифларини келтирса, нифоқнинг айнан шу тури назарда тутилади (яъни, эътиқоддаги, диндан чиқарувчи, катта нифоқ — тарж.)
Набий ﷺ нинг Маккадан, Мадинага қилган ҳижратларидан аввал ҳам, Бадр жангидан аввал ҳам, мусулмонлар ичида мунофиқлар бўлмаган. Бу (Бадр) маъракасида, Аллоҳ ғалабани мусулмон умматига ато этиб, мўминларни азиз қилди, Макка кофирларини эса хор ва залил қилди. Ўз ҳаётларини сақлаб қолиш ва мусулмонларни алдаш илинжида, кофирларнинг баъзилари ўзларини исломни қабул қилгандек кўрсата бошладилар. Бу қилмишлари билан улар жонларини сақлаб, молларини ҳимоя қилиб қолдилар. Кўринишда уларни мусулмон деб аташ мумкин эди, аммо ботинларида улар кофир эдилар. Шунда Аллоҳ Таъалонинг мўминларга раҳми келиб, мунофиқларнинг сифатларини уларга баён қилиб берди, токи мўминлар уларни таниб олсинлар ва уларнинг сўз ва амалларига алданиб қолмасинлар, ҳамда уларнинг ёвузликларидан ҳазир бўлсинлар. Аллоҳ Таъало ўзга бир оятда деди: «Мунофиқлар уларга юракларидаги нарсани хабарини берувчи сура нозил бўлишидан қўрқадилар» (9:64)
Аллоҳ Таъало эса шундай сурани нозил қилди ҳам ва унда бу фосиқларнинг асосий хислатларини таърифлаб берди. (Қарангки) улар Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирганларини (ёлғондан) иддао қиладилар, аммо ҳақиқатда улар қалбларида бўлмаган нарсалар ҳақида гапирадилар. Улар ёлғончидирлар, зотан ҳақ динга, сўзлари ва амаллари айро бўлмаган одамлар эргашадилар. Бироқ мунофиқлар ўзларининг сўзлари билан Аллоҳни ва иймон келтирган кишиларни алдамоқчи бўладилар холос.]

https://t.me/tafsirassaadiy

2:9.
يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ

Оят: Улар [мунофиқлар] Аллоҳни ва иймон келтирганларни алдамоқчи бўладилар, аммо ўзлари сезмаган ҳолларида, ўзларини-ўзлари алдайдилар.

Тафсир: [Алдов деб, бу оятда — қалбларидаги нарсани яшириш мақсадида ва кўзлаган (ёвуз) ниятларига етиш учун, зоҳирда ўзларини мусулмон қилиб кўрсатишлари назарда тутилган. Худди шу асос устига мунофиқлар Аллоҳ билан ва одамлар билан бўлган ўзаро муносабатларини қурадилар. Аммо (билмаган ҳолларида) улар ўзларини алдайдилар ва бу жуда ажиб нарсадир. Чунки одатда, агар инсон бошқа бир инсонни алдамоқчи бўлса, у ё кўзлаган нарсасига етади, ёки бир нарсага эришмайди ва бирон нарсани йўқотмайди ҳам. Бироқ мунофиқлар ўзларига-ўзлари зарар етказадилар. Улар худди ўзларини-ўзлари ҳалок қилиш учун макр-ҳийла уюштираётгандек гўё, зеро ўз кирдикорлари билан улар на Аллоҳга, ва на мўминларга зарар етказа олмайдилар. Жонлари ва молларини сақлаб қолиш мақсадида ўзларини мусулмон қилиб кўрсатишлари билан мўминларга заррача зиён қилолмайдилар, зотан қазиган чоҳларига ўзлари йиқиладилар, қилган ҳийла-найранглари ўзларига қарши чиқадики, бу билан ҳаёти дунёда шармандалик ва хорликка маҳкумдирлар. Ҳар сафар улар мусулмонларни куч-қуввати ва азизликларини кўрсалар, уларни қаттиқ маҳзунлик тутади. Охират куни келганда эса, ҳақни ёлғонга чиқарганликлари, иймон келтиришдан бош тортганлари ва гуноҳ ишларни содир қилганликлари учун, энг оғриқли, энг шиддатли ва энг даҳшатли азобга гирифтор қилинадилар. Бироқ улар шунчалар жоҳил ва нодонларки, буни англаб етишга ақллари етмайди ҳам]

https://t.me/tafsirassaadiy